Sizcə, yazıçının, şairin mətndəki səmimiyyətini necə
müəyyən etmək olar?
Axar.az qələm adamlarının bu suala cavablarını təqdim edir:
Seyran Səxavət
"Deməli, ən vacib məsələyə toxunursunuz. Hətta sualınızda belə
bir nüans hiss olunur ki, səmimiyyət ən vacib keyfiyyətlərdən
biridir; mənə elə gəlir ki, ən vacibidir. Qaldı sualın ikinci
tərəfinə - deyə bilərəm ki, yazıçı səmimiyyətini duymağın ən vacib
cəhəti oxucu səmimiyyətidir - oxucunun özü səmimi deyilsə, o, heç
vaxt yazıçının mətnində səmimi, yaxud-qeyri səmimi olmasını duya
bilməz. Yəni yazıçı-oxucu səmimiyyəti eyni dərəcədə olanda bu
duyula bilər. Yoxsa elə bir cihaz, yaxud resept yoxdur ki,
yazıçının səmimi, yaxud qeyri-səmimi olmasını ortaya qoya bilsin.
Bir az dərinə getsək, deməliyik ki, oxucu səmimiyyəti dediyimiz
vacib keyfiyyəti oxucuya elə yazıçı aşılayır. Əslində, bu, son
dərəcə qəliz və mürəkkəb sualdır və bu barədə uzun-uzadı
müzakirələr və təhlillər aparmaq olar. Ən azı ona görə ki,
yazıçı-oxucu münasibətlərinin nüvəsi, mayası elə bundan ibarətdir.
Hətta mən onu deyərdim ki, bu münasibət təkcə söz sənətində deyil,
həyatımızda da, yaşam tərzimizdə də əsas, məğlubedilməz, aparıcı və
sarsılmaz şərtdir. Bu da o deməkdir ki, həyatın bir parçası olan
sənət də, elə həyatın özü də səmimiyyətsiz bir heçdir!"
Məti Osmanoğlu
"Yazıçı səmimiyyətindən söz düşəndə öncə ağlıma İsa Muğannanın
1970-ci ildə yazdığı tərcümeyi-halının son cümlələri gəlir:
"Düşüncələrdən kitablar əmələ gəlir; bu günə qədər nə yazmışamsa,
hətta tarixi mövzuda təcrübə etdiyim yazılar da öz
tərcümeyi-halımdan doğulmuşdur. Yazıçı öz ürəyini, öz beynini
yazmırsa, səmimi deyil. Səmimi deyilsə - yazıçı deyil".
Mən də böyük söz ustasının səmimiyyəti yazıçılığın ilkin şərti
hesab etməsi ilə tam şərikəm. O ki qaldı yazıçının səmimiyyətini
mətndə oxucunun necə müəyyənləşdirməsinə... Məncə, burada da eyni
qanun qüvvədədir: əsas məsələ bədii mətnin şərtlərini və
şərtiliklərini oxucunun qəbul etməsi, özünü mətndə görə bilməsi,
mətnin havası ilə yaşamasıdır. Yazıçı oxucuya öz yazdıqlarının
şərtlərini qəbul etdirə, oxucunu bədii şərtiliklərə inandıra,
mətnin içinə, mətndəki duyğu və obrazlar dünyasına daxil edə
bilirsə, səmimidir. Oxucu mətnin içində yazıçının "laməkan" –
məkanın fövqündə olan varlığı ilə qarşılaşa, mətndə yazıçının
ruhunu hiss edə bilmirsə, nə yazıçının, nə də mətnin
səmimiyyətindən söhbət gedə bilər. XX əsrin əvvəllərində
psixoanalitik nəzəriyyənin ən çox tədqiq və təhlil etdiyi yazıçı
F.M.Dostoyevski olub. Ziqmund Freyd, Alfred Adler, Karl Qustav Yunq
kimi alimlərin bədii mətn üzərində apardıqları tədqiqatların
məğzini Dostoyevskinin romanlarında müəllifin kimliyini "kəşf
etmək", əsərlərdə müşahidə olunan psixoloji sarsıntıları müəllifin
fərdi yaşantılarına əsasən izləmək olub. Həmin psixoloji
tədqiqatlardan çox aydın görmək olur ki, Dostoyevski dünya
ədəbiyyatının ən şedevr əsərlərində məhz özünü, yaşadıqlarını
yazıb. Onun obrazlara çevirdiyi düşüncələrin başlanğıcında həm
şüurlu, həm də şüur altında olan psixoloji yaşantılar, sarsıntılar,
həyatında dönüş yaradan məqamlar dayanır... Azərbaycan klassik
ədəbiyyatında fərdi yaşantılardan mətnə "sızan", mətndə obraza
çevrilən səmimiyyət Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığında
daha aydın müşahidə olunmaqdadır... Mikayıl Müşfiqin "Yenə o bağ
olaydı" şeirinə xüsusi fərq gətirən cəhətlərdən biri şairin ruhuna
çökmüş ölüm duyğusunu özündən uzaqlaşdırmaq cəhdinin səmimi
ifadəsidir. Müəllif, sanki, ayrılmaq istəmədiyi dünyaya, insana,
sevgiyə, gözəlliklərə "bu yaz bir başqa yazdır" sözləri ilə vəsf
etdiyi 1937-ci ilin yazının gətirdiyi ölüm duyğusunu tovlayaraq,
ovudaraq baxır və bu, əsərə qeyri-adi bir səmimiyyət verir. İsa
Hüseynovun "İdeal" romanını yazıçının tərcümeyi-halından gələn
fərdi sarsıntılarından, atasının ölümü ilə bağlı yaşadıqlarından
kənarda düzgün qavramaq mümkün deyil... Onu da vurğulamaq zəruridir
ki, burada söhbət tərcümeyi-halın mexaniki şəkildə mətnə
köçürülməsindən getmir. Yazıçı tarixdən öyrəndiklərini və ya
müasiri olduğu, yaşadığı zamanda və mühitdə gördüklərini öz ruhuna
"yükləməyi" bacaranda, təsvir və təqdim etdiklərini öz
tərcümeyi-halına çevirəndə onun yaratdığı oxucuya daha yaxın və
doğma olur. Məsələn, Elçinin yaratdığı Baladadaş obrazına
səmimiyyət gətirən, bu obrazı sevdirən təkcə müəllifin öz
qəhrəmanını yaxşı tanıması deyil, həm də sevməsi və sevə-sevə
təqdim etməsidir. Anarın Təhminəsindən, Zaurundan fərqli oxucu
nəsillərinin marağını azaltmayan sehrli qüvvə də, görünür, bu
amillə bağlıdır..."
Narıngül
"Hər bir bədii əsərin əsas dəyəri onun səmimiliyindədir. Əsərin
təhkiyəsi, dili, süjet xətti maraqlı olmaqla bərabər, səmimiliyi də
oxucu üçün çox vacib şərtdir. Əlbəttə, mətnin səmimiliyi deyərkən
yalnız avtobioqrafik əsərlər nəzərdə tutulmur. Müəllifin mətnə
yanaşması, mətndəki prototipləri necə təqdim etməsi, oxucunu
inandıra bilmək bacarığı mətnin səmimiliyini işarə verən əlamətdir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir oxucu artıq pafosu, didaktikanı,
təbliğatı əks etdirən ədəbiyyata qarşı o qədər də maraqlı deyil.
Oxucu əsərin ilk cümləsindən səmimi olub-olmamasını hiss edir.
Mütaliə zamanı hadisələr oxucunun gözləri qarşısında səhnələşirsə
və onun altşüurunda yeni təsvir vasitələri yaranırsa, sözlərin
enerjisi hiss olunursa, demək, əsər səmimidir. Müəllif yazını
qələmə almazdan əvvəl mətnə hazır olmalı, sərbəst şəkildə mətnlə
baş-başa qalmağı bacarmalıdır. Əgər o, mətni qələmə alarkən
azaddırsa, sözə qarşı səmimidirsə, əsərin səmimiyyəti oxucuya da
sirayət edəcək. Yalnız azad düşüncəli, istedadlı insan təbii və
səmimi ədəbi obrazlar yaratmağa qadirdir. Həyatı olduğu kimi dərk
etmək, hadisələrə real yanaşmaq və yüksək bədii ümumiləşdirmə
aparmaq bacarığı əsərin səmimiliyinə xidmət edən amillərdəndir.
Məsələyə forma və məzmun aspektindən baxıldıqda isə düşünürəm ki,
məzmun və formanın vəhdəti də əsərin bədii dəyərinə, səmimiliyinə
böyük təsir göstərir. Məsələn, bəzən görürsən ki, müəllif şərq
təfəkkürünə, Şərq düşüncəsinə yaxın olan bir insandır və bu
məzmunda özünü büruzə verir, lakin forma - qəlib Qərb
"istehsalıdır". Həssas oxucu dərhal saxtalığı hiss edəcək və təbii
ki, əsərin bədii dəyəri aşağı enəcək.
Səhər Əhməd
"Yazarın səmimiliyi əsərin həyatiliyini sübut edir, mövzunun
boğazdan yuxarı, uydurulmuş olmadığını göstərir. Bu oxucuya ən çox
lazım olan amildir. Əsl yazıçı fantastik mövzuya belə səmimiliyini
qatmaqla əsəri oxucuya sevdirir. O ki qaldı səmimiyyəti
müəyyənləşdirməyə, o, yeganə nəsnədir ki, saxtalıqla heç vaxt yeri
səhv düşmür".
