Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının 1937.az-a müsahibəsi

– Sabir müəllim, adətən, yazıçılar deyirlər ki, yay aylarında yazmaq olmur. Bəs sizdə necədir?

– Əlbəttə, fəsillərin müəyən təsiri var. Yazın, payızın emosional təsiri daha güclüdür. Yay bir az tənbəllik vaxtıdır. Qış isə iş üçün gözəl mövsümdür. Ancaq məndə cavanlıqdan elə bir imkan olmayıb ki, istədiyim vaxt yazı-pozu ilə məşğul ola bilim. Gənc olanda, adətən, qışda yeni ilin son günündə məzuniyyətə çıxırdım. Ona görə də əsərlərimin çoxu yanvarda və oktyabrda yazılıb. Azərbaycanın müəyyən bir mövsümdəki durumu haqqında şeirim Rusiyanın payızında yazılırdı. İndi yay ayıdır və işləməyə vaxtım çoxdur. Bilgisayarım qarşımdadır və vaxt tapdıqca yazıram. Yəni mənim xüsusi mövsümi rejimim yoxdur.

– Hazırda nə yazırsınız?

– Çoxdandır üzərində işlədiyim və çox çətin yazılan bir romanım var. Şərti adını "Şair və şər" qoymuşam. Təbii ki, mənim fikrimdə konkret bir prototip var. Eyni zamanda, bu prototip ayrı-ayrı vaxtlarda yaşamış şairlərimizi əhatə edir.

Bəlkə, bu prototip 1400 il bundan əvvəl də yaşayıb, peyğəmbərimizin özü də bir şair olub. Bəlkə, Nəsimi dövründə də yaşayıb, dərisi soyulub. Bəlkə, Seyid Əzim Şirvanidir, qapının arasında boğulub-öldürülüb. Bəlkə də, Məhəmməd Hadidir, bir ömür boyu millətinin azadlığı uğrunda mübarizə aparıb, ancaq ömrü boyu da onu ümidsizliklər izləyib. Bütün bunlar hamısı fikrimdə bir mövzu formalaşdırıb. Onun üzərində bir əsər yazmağa çalışıram. Çətindir, ona görə ki, hər şey göz qabağındadır. Amma bu həm də elə bir mövzudur ki, ilk baxışda çox sadə görünür, ancaq yazanda çox çətin gəlir.

– Düşünürsünüzmü ki, adlarını sadaladığınız şairlərlə taleyiniz oxşardır? Öz taleyinizi Nəsimi, Seyid Əzim Şirvani ilə eyniləşdirirsiniz?

– Bəlkə də, bu yazını yazmağa vadar edən elə mənim öz taleyimdir. İndi kənardan nə qədər rahat görünsə də, əslində, bizim həyatımız da təxminən o şairlərimizin həyatı qədər mürəkkəb və çətin olub. Biz də sistemlərin dəyişdiyi vaxtda yaşamışıq. Müharibələrdən sonrakı dövrdə aclıq, millətimizin yaşadığı çətinliklər, ehtiyac, heç kimi olmadan gəlib şəhərdə özünə yurd-yuva qurmaq, şərait yaratmaq... Bunlar hamısı Azərbaycan şəraitində bir adamın çəkə biləcəyi yük deyil. Ədəbiyyat adamı üçün isə bunun daha ağır tərəfi var. O da fikrimizin formalaşdığı illərdə əlimizdə heç bir ədəbiyyatın olmamasıdır. Kənd kitabxanalarında ancaq Sovet ideologiyasının məhsulu olan əsərlər var idi. Hətta bədii əsərlər çatışmayanda rəsmi kitabları oxuyurduq. Məktəblərimizdə də Marksizm, Leninizm, Sovet ədəbiyyatı tədris olunurdu. İndi məlum olur ki, həmin kitabların heç bir bədii dəyəri yox imiş. Hələ nə yaxşı ki, milli ədəbiyyatımızın başqa qanadları – Dədə Qorqud, Mirzə Cəlil, Sabir, aşıq şeirləri var idi. Çalışırdıq onlardan qidalanaq. Ona görə bizim gəncliyimizdə aldığımız yara çox ağır idi. Bir ömür bu yaralardan xilas olmağımıza bəs etmir.

Azərbaycan ədəbiyyatında heca şeirinin böyük bir ənənəsi var idi. Bu ənənəyə qarşı çıxmaq istəyənlər başqa cür qarşılanırdı. Mənim üçün janrın və formanın heç bir fərqi yoxdur. Hecada da, sərbəstdə də şeirlər yazmışam. Bizim ədəbi zövqlərimizin formalaşdığı illərdə hazır şablonlar olub ki, onlar bizim bütün həyatımızı doldurub. Allahın bizə verdiyi təbii yolları tapmaq çox çətin olub.

– Sizcə, ədəbiyyatın hazırkı funksiyası nə olmalıdır? O, kosmopolit, dünyəvi olmalıdır, yoxsa müəyyən ideoloji xəttə xidmət etməlidir?

– Bu, bütün dövrlərdə verilən sualdır. Ədəbiyyatın ictimai mövqeyi həmişə dartışılıb. Aristotel deyirdi ki, tarixi tarixçilərdən daha çox yazıçılardan öyrənmək olar. Çünki ədəbi əsər tarixin ruhunu əks etdirir. Səmavi kitablar da ədəbiyyatdır. Peyğəmbərlərin kitabları da bədii əsərdir. İnsanın mənəvi dirçəlişi, kamilləşməsi uzun müddət ədəbiyyatın məqsədi olub. Mənə elə gəlir ki, hansı yöndən baxırsan bax bu da bir ideologiyadır.

İndiki dövr insanın ucuzlaşdığı dövrdür. Baxmayaraq ki, indi insan haqları önə çıxır, insan və dövlət, insan və cəmiyyət problemlərində ikinci anlayışlar geri çəkilir, ancaq bununla belə, insan faktoru ucuzlaşır. Mənəvi dəyərlərin itdiyi bir dövrdə yaşayırıq. Ona görə hazırki ədəbiyyatın ən böyük işi insanın mənəvi dəyərlərini geri qaytarmaq, onun böyüklüyünü göstərməkdir.

Dədə Qorqud dövründə yaranmış türk ədəbiyyatında konkret bir el, vətən anlayışı var idi. Ancaq sonra İslamın yayıldığı dövrdə ümumi Tanrı anlayışını üzə çıxarmaqla insan şəxsiyyətini geri çəkirdi. Konkret ayrı-ayrı millətlərin milli düşüncələri arxa planda qalırdı. Son yüzillərdə isə milli dövlətlərin yaranması ilə vətən və vətəndaşlıq anlayışları ortaya çıxdı. Bu gün də həmin anlayışlar ədəbiyyatın əsas mövzularından biridir. Ona görə də ədəbiyyatın vətəndaşlıq duyğusundan uzaq, kosmopolit, nihilist, dırnaqarası ümumbəşəri ədəbiyyat düşüncəsini qəbul etmirəm. Əsər hansı dildə yaranırsa o, xalqın dərdləri həm də ədəbiyyatın problemidir.

– Kinoteatrlarda "Cavad xan" filminə qadağalar qoyulurdu. Qadağalar indi də davam edirmi?

– İndi də kinoteatrlardan uzaq saxlanılır. Bu kino Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə çəkilib. Ancaq nazirlik indiyə qədər bu filmi heç bir festivala göndərməyib. Buna baxmayaraq, öz hesabımıza Rusiya, Polşa, Amerika kinoteatrlarında göstərilib. Rus qafalı məmurlarda "Cavad xan"a qarşı bir düşmənçilik var. Gizli bir əl onun ortaya çıxmasına mane olur. Filmin premyerasında kiçik bir məmur mənə dedi ki, burada ölən ruslar, deyəsən, çoxdur. Mən də dedim ki, əlbəttə, çox olacaq. Bu, müharibədir, axı biz qoyun sürüsü deyilik ki, ancaq özümüz qırılaq.

Onda gördüm ki, məsələyə tarixi obyektivliklə yanaşmağımız, Azərbaycan xalqının mərdliyi, Alban kilsələrinin bizə aid olmasını, ermənilərin həmin dövrdəki xəyanətini göstərməyimiz bəzi adamların xoşuna gəlmir. İndiyə qədər "Cavad xan" filmi haqqında mənfi rəy formalaşdırırlar. Filmin neqativlərinin çoxu İranda qalır. Nazirdən razılıq almışam ki, İrandan həmin neqativləri alıb, televiziyalar üçün bir neçə seriallıq film çəkək. Ancaq nazirin xəbəri olmadan aşağı məmurlardan biri mənim məktubuma cavab yazır ki, bu, bizi maraqlandırmır. Çəkilmiş bir kinonun kadrları ən azından arxiv üçün lazımdır. Həmin nazirliyin otaqlarında indi də rus dilində danışırlar. Mənim "Difailər" haqqında ssenarimi geri qaytarırlar.

"Cavad xan"ı qüsursuz hesab etmirəm. Ancaq buna baxmayaraq, filmdə XIX-cu əsr tarixi hadisələrinə obyektiv baxış var. Cavad xanın obrazı və onun ətrafında cərəyan edən hadisələr burada öz əksini tapıb. Bu kinonu bəyənməmək, qüsurlarını demək olar, ancaq ona qarşı düşmənçilik sərgiləmək olmaz. Prezidentimiz sağ olsun, xahişimizi nəzərə alıb filmə əlavə vəsait ayırdı. Ancaq bu da tarixi film üçün kifayət etmirdi. Həm də nazirlik imkan vermədi ki, biz bu pulların hara, necə xərclənməsinə nəzarət edək.

– Onda belə çıxır ki, dünyaya Azərbaycançılığa xidmət etməyən əsərlər göndərilir?

– Fikir verin, Azərbaycanı xaricdə hansı filmlər təmsil edir. Milləti aşağılayan, əxlaqi problemlərimizin kifayət qədər dəqiq qoyulmadığı, insanımızın mükəmməl xarakterinin görünmədiyi, xarici filmlərin təsiri ilə açıq-saçıq səhnələrin yer tapdığı, filmlər. "Cavad xan" isə qadağan edilir.

– Müxalifət partiyasının liderisiniz. Ancaq ədəbi hakimiyyəti dəstəkləyirsiniz...

– Siyasi müxalifətçiliyin, yazıçı mühitinin müxalifətçiliyinə aidiyyəti yoxdur. Yazıçıların qurultayında öz sözümü demişəm.

– Ancaq sonda yenə Anar müəllimə səs verdiniz.

– Mən qurultayda xırda, gündəlik, şəxsi münasibətlərdən daha çox yazıçılarımızı düşündürən ciddi problemlərdən danışmışam. Mən orada demişəm ki, sovet dövründə orta məktəbdə hansı yazıçılar öyrədilirdisə, bu gün də həmin yazıçıları tədris edirlər. Zaman dəyişib, müstəqil olmuşuq, ancaq müstəqilliyə xidmət edən ədəbiyyat hələ də ortada yoxdur. Hər halda, bizim nəsil bütün həyatı boyu müstəqilliyi tərənnüm edib. İndi müstəqilik, ancaq yenə də həmin sovet bayrağını tərifləyən şeirlər səslənir. Üçrəngli bayraqdan yazan Sabir Rüstəmxanlı isə dərsliklərə düşmür. Bu millətin sovet ideologiyasından qopmasında, insanların meydanlara axışmasında ciddi rol oynayan "Ömür kitabı" hətta əlavə dərs vəsaiti kimi öyrədilmir. Bu məsələlər təkcə Anardan asılı deyil.

Xalq Cəbhəsini yaradanlardan biri də mənəm. Meydanda 18 gün ardıcıl bir şair Sabir Rüstəmxanlı, bir də fəhlə Nemət Pənahlı var idi. İndiki siyasətçilərin hamısı ondan sonra gəliblər. Həmin siyasətçilər bu gün o tarixi unutmağa çalışır. Bizim şinelimizdən çıxdıqlarını qəbul etmək istəmirlər. Azərbaycanda ilk demokratik qəzet mənim çıxardığım "Azərbaycan" qəzeti idi. Ancaq yazırlar ki, ilk demokratik qəzet "Azadlıq"dır. Nəcəf mənim dostum idi. O bizim formata baxıb dörd ay bizdən sonra qəzet buraxdı. Ən yaxın tariximizi belə saxtalaşdırırlar. Yəni mən cəbhənin yaranmasında, demokratik fikrin inkişafında, azad mətbuatın yaranmasında kifayət qədər öz işini görmüş adamam. Son dövrlərdə də 10-a yaxın kitab yazmışam. Bu kitabların hamısında Azərbaycanın milli ideallarına yönəlik bir xətt var. Həqiqətdən, milli mənafedən, demokratiyadan uzaq nə varsa, hamısına qarşı sərt mövqe var. Mən heç vaxt iqtidar-müxalifət arasında oynamamışam. Özümü müxalif kimi göstərib, arxada iqtidarla anlaşmamışam. Çoxları bu yolu keçiblər. Mənim mövqeyim vətəndaş həmrəyliyidir. Azərbaycanın indiki durumunda iqtidar və müxalifət arasındakı sərt düşmənçilik mövqeyi xalqımızı uçuruma aparan, gələcəyimizə kölgə salan, yollarımızı bağlayan bir mövqedir. Vətəndaş həmrəyliyi qaçılmazdır. Mən Milli Məclisdə də, məbuatda da öz müxalif fikirlərimi demişəm. Ancaq heç vaxt bunu düşmənçilik səviyyəsində etməmişəm.

Azərbaycanda sevgi azalıb. 50 il bu millətə xidmət etmiş insana belə güzəşt yoxdur. Elə Bəxtiyar Vahabzadəni, Anarı götürək. Bizim minillik ədəbiyyatımızda hamı təftişə məruz qalıb. Yaxşı, bu millətin hansı dəyəri var? Mən sovet dövründə 20-dən çox ölkədə çap olunmuşam, 50-yə yaxın kitab çap etmişəm. Bunların heç birində başqa yazıçılarımız kimi heç bir konyuktruyaya getməmişəm.

Meydan deyib, meydana çıxmışıq, azad mətbuatın əsasını qoymuşuq, nazir kimi əlifba islahatını aparmışıq. Bir də görürsən ki, bunlardan xəbərsiz 5-10 adam sırf siyasi maraqlardan çıxış edib, ağızlarına gələni yazırlar. Bu da o deməkdir ki, indi dəyərlərimiz aşınır. Mən bir yazıçı kimi bu aşınmayla mübarizə aparıram. Ona görə də məni düşündürən Anar yaxud da ayrı-ayrı şəxsiyyətlər deyil, millətimin taleyidir. Məsələləri şəxslər üzərində qurmaq lazım deyil. Anar bizim dəyərli yazıçımızdır.

– "Ədəbiyyat qəzeti"ni rəhbərliyi dəyişildi. Bəs bu qəzeti indiki halını bəyənirsinizmi?

– Son zamanlar "Ədəbiyyat qəzeti" yaxşı çıxır. Ancaq düşünürəm ki, "Ədəbiyyat qəzeti" bütün mətbuatdan üstün olmalıdır. İqtidara da, müxalifətə də sözünü deyə bilən, ziyalıların səsi olmalıdır. Azərbaycanda bu səsə ehtiyac var. 88-ci ildən başlayaraq ən çox ehtiyat olunan adamlar ziyalılar idi. Biz Yazıçılar Birliyində Ziyalılar Birliyi yaradırdıq, böyük bir qaragüruh üstümüzə gəlirdi. Deyirdilər ki, siz Xalq Cəbhəsinə alternativ təşkilat yaratmaq istəyirsiniz. İndinin özündə də ziyalı sözünə ehtiyac var. Mən çalışıram ki, məsələlərə elə yanaşım ki, o mövqe Azərbaycan ziyalısının mövqeyi olsun.

– Masanızın üzərində ingilis dili lüğəti görürəm. İngiliscə öyrənirsiniz deyəsən...

– Bayaq dedim ki, bizim taleyimizin uğursuz tərəfləri də var. Biz rayonda böyümüşdük və Bakıya gələnə qədər heç rus dili müəllimimiz də olmamışdı. Rus dilini elə Bakıda öyrənmişəm. Xaricə gedəndə həmişə əlimdə danışıq lüğəti olur. Əlbəttə, indiki imkanım olsaydı, ingilis dilini mükəmməl bilərdim. Bu dəqiqə dil problemi yoxdur. Sinxron tərcümələr yüksək səviyyədədir. Bu gün hansı dildə necə danışmaqdan çox, nə deməyin əsasdır. Əgər sənin deməyə fikrin varsa, bu fikrə qiymət verirlər. Amerika-Türkiyə Dostluq cəmiyyətlərinin seminarı var idi, orada iştirak edirdim. Çıxışımın hər cümləsi demək olar ki, alqışla qarşılandı. Özü də həmin görüşdə hamı qabaqda oturmuşdu və yanlarında da mikrofon var idi. Mən bir az kənarda oturmuşdum və qabağımda mikrofon yox idi. Mənə söz veriləndə durdum çıxdım kürsüyə. Dedim ki, bu mənim və millətimin taleyidir. Bizə masalarda yer çatmaz və biz kürsüyə çıxarıq.

– Bir müddət öncə bu mövzu müzakirə olundu. Bilmək istərdim ki, sizcə, azad yazıçı necə olmalıdır? Siz kimləri azad yazar hesab edirsiniz?

– Azad yazar ilk növbədə daxilən azad olmalıdır. Bu gün senzor yoxdur, ancaq hər kəsin içərisində bir senzor var. SSRİ dağılandan sonra dedim ki, sandığınızda nə varsa, gətirin, mən çap edəcəyəm. Onda "Yazıçı" nəşriyyatının baş redaktoru idim. Bircə Xəlil Rzanın şeirlər kitabı gəldi. Başqa heç nə gəlmədi. Məlum oldu ki, heç kim sandıq üçün yazmayıb, elə çap etdirmək üçün yazıblar. Senzora hazırdılar. Elə kitablar yazırlar ki, ona heç kim ilişməsin.

Bu mənada mənim düşüncəmə görə, azad yazıçı daxilən azad olan adamdır. Mən Sovet dövründə də özümü azad hiss etmişəm. 80-ci illərdən bu yana bütün qurultaylarda öz sözümü demişəm. Əsərlərimi də öz düşüncəmə uyğun yazıram. İsa Muğanna, Xəlil Rza azad idilər. Gənclərdən Azad Yazarlar Ocağının içərisinə toplanmış cavanlar var ki, onlar, doğrudan da, azad düşüncəlidir.