Tanınmış tənqidçi Nərgiz Cabbarlı Axar.az-a müsahibəsi:
- Nərgiz xanım, ilk sualım elə tənqidlə bağlı olacaq. Tənqidimiz necədir, özü tənqidə gəlirmi?
- Əlbəttə, siz yazıçı və şairlər nə qədər tənqiddən narazı olsanız da, mən bunun əksini deyəcəyəm: tənqidimiz aktivdir. Son illər tənqidə bir o qədər də çox imza gəlməsə də, müasir tənqid müasir ədəbiyyatın yükünü daşıya bilir. Sayca az olsaq da... Açın, ədəbi jurnallara, qəzetlərə, internet portallarına baxın. Tənqidçilərimiz hamısı müasir proseslə bağlı yazılarla davamlı olaraq çıxış edirlər.
- Deyirsiniz, diqqətdən kənarda qalan əsər, müəllif olmur?
- Əlbəttə, olur. Amma qeyd etdiyim kimi, tənqidlə məşğul olanların azlığı, eyni zamanda da onların təkcə tənqidlə deyil, elmi yaradıcılıqla, tərcüməçiliklə, nəşriyyat işi ilə, bəzən jurnalistika ilə məşğul olmaları təbii olaraq, bütün prosesi əhatə etməyə müəyyən maneələr törədir. Bununla belə, mən yenə də tənqidin diqqətindən kənarda dəyərli bir əsərin qaldığını düşünmürəm. Az da olsa, mütləq kimlərsə onunla bağlı söz deyib. Amma mən də tez-tez narazılıqlar eşidirəm. “Niyə mənim əsərim haqqında yazılmadı?” və s. və i. Bilirsiniz, bir məsələni yaddan çıxarmaq olmaz ki, tənqidçi də yaradıcı insandır. Onun da yazması üçün oxuduğu əsərlə bir ruh bağının yaranması, təsirlənməsi lazımdır. Əsərin özü tənqidçini yazdırmalıdır.
- Yəni tənqidçilərimiz təsiri altına düşmədiyi əsər haqda heç vaxt yazmayıb?
- Olub, sözsüz. Əgər tənqidçi təsirlənmədiyi əsər haqqında özünü yazmağa vadar edirsə - belə hallar hamımızda olur - bu, mətndə mütləq hiss olunur. Mətnin səmimiyyət həddindən, energetikasından, ruhundan... Bunu gizlətmək mümkün deyil. O ki qaldı tənqidin tənqidə gəlməsinə - bax, bu, birtərəfli prosesdir. Tənqid əsasən yazıçıların tənqidinə tuş gəlir. Özü də obyektiv mənada deyil. Bu, adətən, ya “tənqid yoxdur” şəkilində olur, ya da “tənqidimiz subyektivdir” şəklində.
- Bir neçə istiqamətdə fəaliyyət göstərən tənqidçilər arasında siz də varsınız. Son zamanlar yazılarınızla az görünməyinizin səbəbi budurmu?
- Qismən. Mən həm elmi fəaliyyətlə məşğulam, həm redaktor kimi fəaliyyət göstərirəm, həm tərcüməçi kimi... Əlbəttə, elmi fəaliyyət tənqidi fəaliyyətə kömək edir, çünki AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda məhz Ədəbi tənqid şöbəsində çalışıram. Yəni işimin istiqaməti budur. Amma məsələn, tərcümə, redaktorluq işi bir qədər mane olur. İstər-istəməz. Nə qədər müsbət tərəfləri olsa da... Çünki çox zaman alır.
- Bildiyim qədər, prezidentin sərəncamı ilə nəşr olunan 150 cildlik “Dünya Ədəbiyyat Kitabxanası” seriyasında sizin də xeyli tərcümələriniz oldu.
- Bəli, bildiyiniz kimi, bu layihə “Şərq-Qərb” nəşriyyatında reallaşdırılıb tamamlandı. Çox nəfis tərtibatda, çox gözəl kitablar dərc olundu. Keyfiyyətlə bağlı əsas söz, əlbəttə ki, oxucularındır. Amma mən həm redaktor, həm oxucu kimi öz adımdan deyə bilərəm ki, bu layihədə çox dəyərli tərcümə işləri ilə tanış oldum. Ümumiyyətlə, bu mənim üçün əhəmiyyətli layihələrdən biri idi. İlk başladığı dövrdən son mərhələyə qədər onunla bağlı fəaliyyətim olub. Yüz əlli cilddən altısını mən tərcümə etmişəm: Luis Sinkler, Günter Qrass, Rünoske Akutaqava, Fransuaza Saqan, Marsel Prust və Dünya yazıçılarının nağılları. Çox maraqlı iş idi. Bundan başqa, bir çox kitabların redaktəsində də iştirak etmişəm. Bu istiqamətin özü də fərqli bir təəssürat, fərqli bir təcrübə idi. Bir sözlə, öz yaradıcılığımla bahəm, bu layihəni gördüyüm işlər arasında ən çox önəm daşıyan işlərdən hesab edirəm. Məncə, ədəbiyyat adına atılmış ən vacib addımlardan, çox böyük əmək sərf edilmiş işlərdən biridir.
- Tərcümələrinizlə bağlı ürəklə danışdınız, deyin, sizin üçün tənqidçilik birinci yerdədir, ya tərcüməçilik?
- Ədəbiyyat və ədəbiyyata aidiyyəti olan hər sahə mənim üçün ilk yerlərdə durur. Mən jurnalistikaya da ədəbiyyat sevgisi ilə gəlmişəm, televiziya verilişi hazırlamağa da məni bu sevgi vadar etmişdi, tərcüməyə də bu sevginin təsiri ilə başladım. Elə düzünü desəm, redaktorluq fəaliyyətim də sırf bununla bağlı olub. Harada ədəbiyyat varsa, harada ədəbiyyat adına nə isə etmək mümkündürsə, orada rahatam, ora mənim üçün doğmadır.
- Amma sizi daha çox tənqidçi kimi tanıyırlar. Sizcə, Azərbaycan ədəbiyyatı necə nəfəs alır? Axı tənqidçilər həm də fikirləri ilə həkim kimi ədəbi prosesə müdaxilə edirlər, bu baxımdan soruşdum.
- Ədəbiyyatın nəfəs alması heç vaxt eyni tempdə olmayıb, olmayacaq da. Çünki o da canlıdır. Məgər biz insanlar hər zaman eyni templə nəfəs alırıq? Həyəcanlı olanda bir başqadır, sakit olanda bir başqa... Bu gün sanki ədəbiyyata bir qədər sakitlik çöküb, süstlük hiss olunur, ajiotaj yoxdur. Sanki düşüncələrə dalmışıq. Nə doğulacaq bu haldan? Bunu zaman göstərər...
- Amma hadisə sayılacaq əsərlər yazılmır...
- Baxın... Hadisə hər zaman olmur. Ötən il mən romanla bağlı bir araşdırma apardım. İlin mənzərəsini müəyyən etmək üçün. Siz bilirsiniz, nə qədər roman yazılır bir ildə? Haradasa iyirmidən artıq romanı təhlil etmişdim. Düzdür, bədii mətn kimi keyfiyyətsiz hesab etdiyim əsərləri salmamışdım. Amma yenə də ümumi mənzərəni göstərməyə çalışmışdım. Çox müxtəlif ədəbi nəsillərə aid müəlliflərin əsərləri – İsa Muğanna, Vidadi Babanlı, Elçin, Sabir Rüstəmxanlı, Seyran Səxavət, Zahid Sarıtorpaq, Azad Qaradərəli, Vüsal Nuru, Sevindik Mehman və s. təhlilə cəlb olundu. Hər biri də maraqlı nümunələr idi. Hər biri ədəbiyyata da, prosesə də, dövrə də öz izini saldı. Hansısa dərin, hansısa ötəri – bu, başqa məsələdir. Amma yenə də bu iz qaldı...
- Bu gün yaxın keçmişlə müqayisədə sanki bir boşluq var. Vaxtilə ədəbi cərəyanlar, ədəbi dərnəklər, birliklər boy verirdi, müxtəlif məkanlarda ədəbiyyat söhbətləri, müzakirələr aparılırdı, indi isə deyəsən, sosial şəbəkələr bütün bunları əvəzləməkdə.
- Baxın, bu günün prosesini 90-cı illərlə, 2000-ci illərlə müqayisə etmək düzgün deyil, amma etsək, bəli, o zaman sizin dediyiniz kimi, ədəbi məktəblər, qruplar yaratmağa, təmayüllərə və təmayül təqlidçiliyinə meyl çox müşahidə edilirdi. Xüsusilə də yaşanmış və keçilmiş təmayüllərin tələblərinin müasir mətnə tətbiqi bir hərəkat halını almışdı. “Baca”, “Eqo”, “Ağ yol”, AYO, “Avanqard” və s. və i. Amma sonra bir sakitlik çökdü, çünki bunun əslində, mənasız bir iş olduğu meydana çıxdı. Axı ədəbi prosesin təbii bir axını var. Tətbiqatın özü belə o zaman uğurlu alınır ki, bunun üçün poetik təfəkkür, poetik düşüncə və poetik ruh müsaid olsun. Yoxsa “calaq” tutmayacaq. O səbəbdən də məsələn, modernizm xüsusiyyətləri şeirimizdə, postmodernizm xüsusiyyətləri nəsrimizdə az və ya çox dərəcədə göründü. Amma o qədər.
O ki qaldı qruplara – proses baxımından, ünsiyyət baxımında bunlar, həqiqətən də, maraqlıdır. Amma məncə, bu da dövrlə, zamanla bağlı məsələdir. Bu dövr ünsiyyəti deyil, daha çox özünə çəkilməni diktə edir, deyəsən... Məncə, yaxşı əsərlərdə də daha çox bu hallarda meydana çıxır.
- Vahid poeziya klubu, “Məclisi üns”, başqa ədəbi tədbirlər, məclislər azacıq görüntü verir, sizcə, bu görüntülərin ciddi ədəbiyyata dəxili varmı?
- Dəxili var, əlbəttə ki. Ümumiyyətlə, insanların ədəbiyyat, ədəbi nəsil, ədəbi nəşr və s. istiqamətində gördükləri işə radikal şəkildə “bu heç nədir” deyilməsinin əleyhinəyəm. Və əslində, zəhmət sərf olunan hər işə hörmətlə yanaşmaq lazımdır. Nəticəsi zəif olsa belə. Hətta hansısa alt məqsədləri olduqda da... İkincisi də, bu məclislərin özünüz də bilirsiniz ki, müəyyən profilləri var. “Məclisi üns” klassik ədəbiyyata doğru yönləndirir. “Gənc ədiblər” məktəbinin fəaliyyəti tamamilə başqadır. Yaradıcılıqla yeni məşğul olmağa başlayan gəncləri ətrafına toplamaqla, tanıtmaqla məşğuldur. Yəni bu qruplara elə profillərinə uyğun da yanaşmaq lazımdır.
O ki qaldı tədbirlərə, müzakirələrə, açığı, mən təqdimatlarda çox zaman olmuram, çünki bu tədbirlərin məqsədi kitabı təqdim etməkdən daha çox müəllifi tərifləmək, dostcasına xoş sözlər deməkdir. Nadir hallarda olur ki, hansısa təqdimatda sözün əsl anlamında təqdim olunan kitabdan xəbərdar olan, kitabı oxumuş insanlar dəyərli çıxışlar edirlər. Bunun şahidi olmaq da şans qovlamaq kimi bir şeydir. Amma müzakirələr keçirilir ki - məsələn, “Azərbaycan”, “Ulduz”, “Ustad” jurnallarında, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə təşkil edilmiş müzakirələr - bu müəyyən mənada təqdimata da, problemin qaldırılmasına da, diqqətə çatdırılmasına da, həlli yolunda müəyyən addımların atılmasına da, ən əsası isə insanların diqqətinin çəkilməsinə də xidmət edir. Bax bu cür dar çərçivəli müzakirələrin tərəfdarıyam.
- Əsasən, səhv etmirəmsə, ədəbi gəncliklə bağlı məqalələriniz dərc olunur. Səhv də edə bilərəm, deyin, bu günün gəncliyi sabahın ağırtaxtalı yazarı ola biləcəkmi, yazdıqları buna əsas verirmi?
- Dünənin yazıçıları arasından bu günün ağırtaxtalıları çıxdığı kimi, bugünün də yazarları arasında sabahın ağırtaxtalıları mütləq vardır. Burada istedad, üstəgəl, naxış əsas rol oynayacaq. Bəzən belə də olur: Ədəbiyyat yazıçının ancaq adını qazanır, əsərini deyil. Dünənimizin yazıçıları arasında da belələri olub, sabahımızın yazıçıları arasında da olacaq. Yəni bu məqamda istedaddan çox naxış məsələsi rol oynayır.
- Qayıdaq tənqidimizə, bizim tənqidimiz nə qədər obyektivdir?
- Bu, çox fərdi məsələdir... Tənqidçinin özü insan kimi nə qədər obyektivdirsə, o qədər. Etiraf edim ki, bəzən mən də obyektiv hesab etdiyim tənqidçidən elə bir subyektiv münasibət görürəm ki, heyrət edirəm. Və ya əksinə. Subyektivliyi ilə yaddaşımda iz qoymuş tənqidçinin obyektiv bir yazısı da heyrətimə səbəb ola bilib. Amma istənilən halda, mətn öz keyfiyyətini (elə müəllifinin də) ortaya qoyur. Obyektivliyi və subyektivliyi ilə birlikdə. Hə, əgər mənim özümün nə dərəcədə obyektiv olduğumu soruşursunuzsa... Obyektiv hesab edirəm özümü. Amma elə bu obyektivlik xatirinə deməliyəm ki, geri baxıb məqalələrimi yada salanda, bəzən subyektivlik etdiyim məqamlar olduğunu görürəm. Məncə, bu də təbiidir. Çünki obyektivliyin qazanılması da, qorunması da çox çətin prosesdir. Daxili bir çarpışma tələb edir.
- Necə düşünürsünüz, tənqidçilərimiz dövrü ədəbiyyatı izləyə bilirmi, yoxsa elə 20-25 il bundan qabaq və ondan daha da qabaq brendləşmiş imzaların ətrafında dövrə vurur?
- Açığı, bu “brendləşmiş imza” kəlməsini heç sevmədim. Lap sovet dövrünün “ədəbi məhsul” kəlməsinin effektini yaratdı... Siz tənqidi nə qədər izləyə bilirsiniz? İzləyirsinizsə, dövrün, dövrün ədəbiyyata gətirdiyi imzaların tənqiddə yetərli qədər işıqlandırıldığını görməlisiniz. Nəinki icmallarda - məsələn, elə Ədəbiyyat İnstitutunun ədəbi proseslə bağlı müşavirələrində və kitablarında - eyni zamanda da portret yazılarda belə. Məsələn, sovet dövrü ilə müqayisədə bu gün gənclər haqqında portret yazılar daha çox yazılır. Niyə bu diqqətinizi çəkmir?
- Ola bilsin ki, daha çox umuruq, buna görə diqqətdən kənar qala bilər. Bəs, deyin tənqidimizin tədqiq edilməsi, araşdırılması və bu istiqamətdə görüləcək işləri görürükmü? Yəni tənqid özü özünü görürmü, yoxsa bəziləri demiş, lupa ilə ədəbi əsərləri axtarmaqdadır?
- “Lupa ilə ədəbi əsər axtarmaq” ifadəsi tənqidə qeyri-səmimi münasibətin ifadəsidir. Amma bir məsələ ilə razıyam ki, hələ tənqid özü özünü görə və qəbul edə bilmir. Məsələn, elə dərc olunan kitablara, yazılara münasibətdə... Mən bunu hər zaman deyirəm: nəinki oxucular, nəinki ədəbiyyatçılar, heç tənqidçilərin özləri də tənqidi məqalələri çox da izləmirlər. Amma tənqidin tədqiqi ilə məşğul olunur. Ədəbiyyat İnstitutunda.
- O zaman sualı bir qədər fərqli qoyum: Niyə tənqidçilərimiz ədəbiyyatımızdakı imzalara münasibəti özlərindən qabaqkı həmkarlarının üstündə qurur, yeni imzalara diqqət kəsilən azdır?
- Özülü olmayan heç nə uzun yaşaya bilməz. Mütləq bizdən əvvəl tənqiddə olan imzalara istinad etmək, yararlanmaq, əsaslanmaq lazımdır. Amma bu fikrinizlə razı deyiləm - o anlamda ki, bizim yazılarımızda - məsələn, elə elmi işlərimizə də nəzər sala bilərsiniz - müasir və zamandaşımız olan tənqidçilərin fikirlərinə də müraciət var. Məsələ bundadır ki, bizim ədəbi tənqid də, ədəbiyyatşünaslıq da ancaq kütləvi mətbuat və saytlar səviyyəsində izlənilir. O da əgər izlənilirsə... Elmi dərgilər, tədqiqatlar diqqətdən kənar qalır, ədəbi ictimaiyyətə demək olar ki, çatmır. Ya da belə də demək olar: onu maraqlandırmır. Bu da təbii ki, qeyri-dəqiq təsəvvürün formalaşmasına səbəb olur...
