III söhbət

əvvəli burada

Ədəbiyyatımızda dirilmə prosesi gedir

– "Dədə Qorqud"dan sonra "Göz muncuğu"nun intertekstual əlaqədə olduğu daha iki əsər də var - Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər"i və "Avesta". Anarın povestinin bunlarla tipoloji müqayisəsinə dair nə deyə bilərsiniz?

– Artıq dedik ki, Anarın povestində hər şey ikilidir. İnsan surətləri də bu yöndən istisna deyil. Povestin qəhrəmanını qəbirdən Nəsrullah adlı bir kişi çıxarır. Şübhəsiz ki, bu adlandırma Mirzə Cəlilin Şeyx Nəsrullahına işarədir. Nəsrullahın Əhlimanı qəbirdən çıxarmasından belə çıxır ki, Şeyx Nəsrullah düz deyir, yəni ölü dirilə bilər. Amma Nəsrullah özündə Şeyx Nəsrullahla İskəndəri birləşdirir. Çünki o, ölünü qəbirdən araq içə-içə çıxarır. Digər tərəfdən Nəsrullah ölünü diriltmir, sadəcə, qəbirdən çıxarır, çünki Əhliman özü artıq dirilmişdi. Belə çıxır ki, onu heç kəs diriltməyib və demək, İskəndər də düz deyir. Nəticədə, Anar Şeyxlə alkoqolik arasındakı klassik ziddiyyəti parodik formada olsa da, aradan qaldırır.

– Onda kim haqlıdır - Şeyx Nəsrullah, yoxsa Kefli İskəndər?

– Birinci qatda Şeyx Nəsrullah, ikincidə İskəndər.

– Bəs, üçüncü qatda?

– Hər ikisi və heç biri.

– İsa Hüseynov ömrünün axırına yaxın "Qəbiristan" povestini yazmışdı. Görəsən, bizim yazıçılar niyə məhz qocalanda qəbirdən yazırlar? Sizcə, bunun səbəbi ölüm qorxusu ola bilərmi?

– Ölüm haqqında düşünmək üçün əsas şərt qoca, yaxud cavan olmaq yox, müdrik olmaqdır. Şekspir "Ölüm, qalım" monoloqunu yazanda 37 yaşında idi. Bütün canlılar arasında ölüm düşüncəsi yalnız insana məxsusdur. Ölüm haqda yalnız cahil gənclər, dəlilər və heyvanlar düşünmürlər. Ona görə, Nazim Hikmət demişkən, "nə ölümdən qorxmaq ayıb, nə də düşünmək ölümü". İsa Muğanna isə ölümdən sənin düşündüyün anlamda qorxa bilməzdi, çünki əbədiyyətə inanırdı. "İdeal"ın son hissəsinin məhz "Əbədiyyət" adlanması da təsadüfi deyildi. "Qəbiristan" sözü onun üçün bir simvol idi. O, müasir dünyanı qəbiristan kimi təsəvvür edir, bunun günahını insanın mənəvi-etik düşkünlüyündə görür və diriliş üçün onu əxlaqi təmizlik, idraki kamillik, ruhi saflığa çağırırdı. Yəni "Ey özündən bixəbər qafil, oyan!"

– Təxminən eyni ideyanı Anar da irəli sürür.

– Çünki xeyirlə şər kimi ölüm və ölməzlik anlayışları da qoşadır. Gecə bitməsə, səhər açılmaz, qış keçməsə, yaz olmaz, ölüm haqqında düşünmədən ölməzliyi dərk edə bilməzsən.

– Necə düşünürsünüz, Anar müəllim "Göz muncuğu"nda Zərdüştə nə demək istəyir?

– Demək istəyir ki, sənin dediyin kimi dünya xeyirə və şərə, Hörmüzə və Əhrimənə bölünür. Amma sənin dediyindən fərqli olaraq, məncə, xeyir və şər qarşı duran fərqli subyektlər yox, eyni bir subyektin qarşı duran tərəfləridir. İkincisi, səndən fərqli olaraq, məncə, onların mübarizəsinin sonu yoxdur.

– Belə çıxır ki, povestdə gətirdiyi çoxsaylı sitatlara baxmayaraq, Anar müəllim heç kəslə razı deyil. Bəs, onda haqlı kimdir?

– Yazıçılarımızdan İsa Muğannaya görə, mütləq həqiqət Odağüz planetində, Əkrəm Əylisliyə görə, Eçmiədzin kilsəsindədir. Onlardan fərqli olaraq, Anara görə, yeganə mütləq həqiqət bütün həqiqətlərin nisbiliyidir. Anara görə, bir mütləq həqiqət var - xeyirlə şərin əbədi mübarizəsi. Bir mütləq həqiqət var - insanın bu mübarizədə ancaq özünə güvənməsi. Bir mütləq həqiqət var - nəticədən asılı olmayaraq, mübarizəni dayandırmamaq. Nəticə etibarilə, Anar bizə cavab yox, sual verir: "Sən necə düşünürsən, oxucu, bu məsələlərdə mənimlə həmrəysənmi?"

– Siz Anar müəlimlə həmrəysiniz?

– Bəzən hə, bəzən yox.

– Konkret desək?

– Məncə, söhbətimiz daha çox, "hə"lər baxımından bu suala cavab idi. "Yox"lar barədə fikrimi belə xülasə edə bilərəm: o, daha çox dualistdir, mən monist; ona görə, şər substansionaldır, məncə, atributiv; onun təsəvvüründə Allah insana münasibətdə passiv seyrçidir, mən onun taleyimizə aktiv müdaxiləsinə inanıram; onun fikincə, xeyir-şər qarşıdurmasının sonu yoxdur, məncə, qiyamət bu qarşıdurmaya qoyulan nöqtə olacaq.

– Əsərin müzakirəsinə o qədər dəxli olmasa da, məncə, yerinə düşür, soruşum ki, sizcə, Anar müəllimin özü xeyirdir, yoxsa şər?

– Məncə, qaranlıq kimi şər də aldadıcı bir görüntüdür. Gecə qaranlıq olur, bəyəm bu o deməkdir ki, zülmət var? Sadəcə, Yerin bir hissəsinin kölgəsi o biri hissəsinin üstünə düşür. Kainatın mərkəzində Günəş dayandığı kimi, varlığın da nüvəsində xeyir dayanır. Şər müstəqil başlanğıc deyil, o xeyrin astar üzüdür. Bu, insanda da belədir. Çünki insan mikrokosmosdur, yəni kosmosun kiçildilmiş formasıdır və onunla anoloji mahiyyətə malikdir. Və demək, bütün insanlar kimi Anar müəllimdə də xeyir mahiyyət, şər isə örtük xarakteri daşıyır.

– "Göz muncuğu"nun janrı barədə nə deyə bilərsiniz? Bu əsər povestdir, yoxsa roman?

– Məncə, bu əsər formaca, xüsusən də həcminə görə povest olsa da, məzmunca romandır. Çünki povestdə, adətən, insanın həyatının bir və ya bir neçə epizodu qələmə alınır, "Göz muncuğu"nda isə qəhrəmanın doğulandan ölənə qədər bütün həyatı əks olunur. Digər tərəfdən, roman anlayışına münasibət də dəyişib. "Göz muncuğu" klassik ölçülərlə povest, müasir ölçülərlə romandır. Anar öz əsərini povest adlandıranda klassik ölçülərə əsaslanıb. Bir sözlə, burda da məsələ ikibaşlıdır. Onda ən yaxşısı, müəllifin istəyini nəzərə almaq və əsəri povest adlandırmaqdır. Həm də bu, məncə, elədə prinsipial məsələ deyil. İstəyir roman, istəyirsə povest, əsas odur ki, əsər əsər olsun.

– Tehran Əlişanoğlu deyir ki, "Göz muncuğu" sıradan bir əsərdir.

– "Göz muncuğu" mistik-metafizik əsər, Tehran isə rasional düşüncəli adamdır. "Göz muncuğu" haqda obyektiv bir söz demək üçün onun irrasional gözü açılmalıdır. Buna qabil olmayanlar vaxtilə İsa Muğannanın "İdeal"ına da eyni münasibəti bəsləyirdilər, elə indi də vəziyyət dəyişməyib. Bu şərtin həyata keçmədiyi halda isə kiminsə bu tipli əsəri nəinki tənqid etməyə, hətta tərif etməyə də mənəvi haqqı yoxdur. Tənqidçi bütün suallara cavab verməyə borclu deyil. Ən ədalətlisi, "bu, mənlik deyil" deyə etiraf etməkdir.

– Povestin detektiv tərəfləri də var. Sizcə, onun ənənəvi detektivlərdən fərqi nədədir?

– Konan Doyl, Aqata Kristi, Jorj Simenon, yaxud Çingiz Abdullayevin klassik üslublu detektivlərində ən böyük məsələ budur - qatil kimdir? Qeyri-ənənəvi, yaxud fəlsəfi detektivdə isə mahiyytcə tamam başqa sual qoyulur - bəşərin mənəvi qatili kimdir? Anarın əsərinin detektiv hissəsi qeyri-ənənəvidir. Ekonun, Faulzun, Züskindin əsərlərində olduğu kimi. Özü də burda qatili tapmaqla iş bitmir, ikinci sual da qoyulur - necə edək ki, dirilək? Ona görə, bu tipli əsərlərdə Şerlok Holms, Erkül Puaro, Komissar Meqre, yaxud Dronqo rolunda, sadəcə, qəhrəman yox, ikinci planda müəllif özü də çıxış edir. Qəhrəman konkret, müəllif isə ümumbəşəri qatili axtarır: Ekoya görə bu qatil faciə ruhudur və xilas yolu gülüşdədir; Züskində görə, nifrətdir və xilas yolu sevgidədir; Faulza görə, onu tapmaq, ümumən, mümkün deyil və xilas yolu yoxdur; Anara görə şərdir və xilas yolu xeyirdədir.

Bir az da dərinə gedəndə isə ikinci tip detektivin ilk nümunəsi Sofoklun "Çar Edip"idir. Tolstoyun "Dirilmə"si, Dostoyevskinin "Cinayət və cəza"sı da bu sıradandır. Bu müəlliflərə görə: insanın özündən ötrü ən böyük sual - Sfinks tapmacasıdır; ən ədalətlisi insanın özü üzərində qurduğu məhkəmədir; ən böyük cəza vicdanın verdiyidir; ən ağrılısı vicdani əzablardan keçərək özünü dərk etmək, mənəvi ölüm və ikinci doğuluşdur. Əhlimanın özünə verdiyi ölüm hokmü Edip, Nexlyudov və Paskolnikovun özünü cəzalandırması ilə mahiyytəcə eyni xarakterlidir. Amma burda qəhrəman özünü, sadəcə, mənən yox, həm də cismən öldürür - dördüncü mərtəbədən atır. Eyni fikri onun dirilməsi məsələsinə də aid etmək olar – o doğrudan da, qəbirə qoyulur və oradan çıxır. Lakin bu, yazıçı fikrinin şərti ifadə forması da ola bilər. Anarın adını çəkdiyim yazıçılardan əsas fərqi odur ki, onun əsərində hətta dirilmədən sonra da problem çözülmür. Onlar insanın, Anar isə bununla yanaşı həm də (və daha çox!) problemin ölməzliyindən danışır.

Azərbaycan nasirləri ölüm xorudur

– Bəs, Azərbaycan nəsri müstəvisində povesti necə görürsünüz?

– Azərbaycan nasirlərini bir küll halında oxuyanda elə bil ki, ölüm himni oxuyan xor kapellasının səsini eşidirsən. Nasirlərimiz ölümə hər şeyin son həddi kimi baxıblar. Onlar ya ölməzlik haqqında, ümumən, düşünməyib, ya da onu ələ salıblar. "Gərgədan buynuzu" göstərir ki, olməzlik ideyası Maqsud İbrahimbəyov üçün şən bir zarafatdır. Sabir Əhmədlinin məsələyə münasibətini bilmək üçün "Axirət sevdası"nın təkcə elə adındakı ironiyanı tutmaq kifayətdir. Bu cəhətdən, İsa Muğannanın "İdeal"ı istisnadır. Bunun bir səbəbi də o idi ki, İsa Muğanna Nəsimiyə, Nəimiyə, Nizamiyə qayıtmışdı. "Göz muncuğu" ilə Anar bu ölüm xorundan ayrılır və dirilmə ladına keçir. Və təsadüfi deyil ki, o da son əsərində təkcə Azərbaycan yox, az qala, bütün dünya klassikasına qayıdır. O klassikaya ki, ölməzliyi təsdiq edir. Lakin Muğannadan fərqli olaraq, dirilmə Anar üçün yeni ölümə gedən yolda, sadəcə, bir nəfəsdərmədir və bu ölüb-dirilmələrin sonu yoxdur. Anoloji yolu daha bir yazıçı - Həmid Hersiçi də keçir. "Nekroloq" romanı, adından da göründüyü kimi, Həmidin ölümdən yazan vaxtlarıydı. Bir az əvvəl yazdığı "Solaxay" romanında isə o "levı" yolla olsa da, dirilmə problemini qoyur. Onun "Göz muncuğu"nu təqdir edən yazı ilə çıxış etməsinin psixoloji-intellektual motivində də məhz bu həmrəylik amili dayanır. Bir sözlə, ədəbiyyatımızda dirilmə prosesi gedir və ancaq dirilər bir-birini səsləyə bilər. Gertsenin sözü olmasın – "Diriləri çağırıram!" Və Mirzə Cəlilin sözü olmasın – "Necə yatmısınız, elə də yatın, Allah sizə rəhmət eləsin, ölülər!"

– "Göz muncuğu"nda çoxsaylı simvollar var. Onlardan ikisi - göz muncuğu və xalça diqqəti xüsusilə cəlb edir.

– Anarın mistik qüvvənin varlığını qəbul etməsi əsərdə simvolların yaranmasına səbəb olub. Çünki o qüvvəni qəbul edəndən sonra bilirsən ki, Platonun dilylə desək, haradasa başqa bir dünya da var və bizim dünya onun simvoludur.

– Yəni varlıq beşmərtəbəli ev olmasa da, ən azı ikimərtəbəlidir.

– Və birinci mərtəbədə olan hər şey ikinci mərtəbədəki nəyinsə rəmzi işarəsidir. Povestdə gözmuncuğu simvolu xeyiri, xalça isə şəri təmsil edir. Birincisi qəhrəmana sirli qüvvə tərəfindən verilib, ikincisi isə insan əli ilə toxunub. Xalça keçmişdən bu günə gəlib, yəni horizontal istiqamətlidir. O bizim dünyaya zamanca alternativdir. Gözmuncuğu göydən düşüb, yəni vertikal qüvvəni təmsil edir. O bizim dünyaya həm zaman, həm də məkanca altenativdir. Dekartın koordinat sistemi üzrə desək, birincisi müəllif düşüncəsinin iks, ikincisi isə iqrek oxunu işarələyir və yazıçı hadisələrə bu ikisinin kəsişdiyi sıfır nöqtəsindən baxır. Onun istənilən məsələyə münasibətdə biryönlü mövqedən, mütləq hökmdən uzaq olması da burdan doğur.

Qəhrəmanın daxili mənəvi strukturu da xalça-göz muncuğu qarşıdurmasına uyğundur. Xalça onun daxilindəki Əhriməni, göz muncuğu isə Hörmüzü işarələyir. Onun taleyi horizontal xalça və vertikal gözmuncuğunun toqquşduğu nöqtədə həll olur. Onun əsas missiyası gözmuncuğuna söykənib, xalçanı məhv etməkdir. Bu toqquşmada xalça tamam yanır, gözmuncuğu isə ikiyə bölünür. Xalça insan əliylə toxunduğu üçün insan əliylə də yandırılır, gözmuncuğu ilahi qüvvə tərəfindən verildiyi üçün gözəgörünməz bir qüvvə tərəfindən də qırılır. Bu isə ona işarədir ki, ey insan, nə yerdən, nə göydən sənə haray yoxdur, taleyin öz əlindədir. Başının çarəsini qıl.

Məhəbbət daha dünyanı xilas edə bilmir

– Sizcə, əsərdəki Aydan obrazı nəyə xidmət edir?

– Tale və cəmiyyət tərəfindən təhdid olunan kişinin son sığınacağı qadın qəlbidir. Menandrın diliylə desək, "məhəbbət tikanlara bürünmüş bu dünyanın yeganə çiçəyidir". Dünya ədəbiyyatında bu ideyanın ən qabarıq ifadələrindən biri Bulqakovun "Ustad və Marqarita" romanıdır. Anarın özünün "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" də müəyyən fərqlə bu fikri ifadə edir. O öz romanında deyirdi ki, qadın var, kişi yoxdur. Son povestində isə deyir ki, daha qadın da yoxdur. O, olsa-olsa lunatik bir xülyadır. Lunatik Aydan gecə yuxulu vəziyyətdə balkondan keçib Əhlimanın otağına gəlmək istəyir. Amma onların arasında şüşə qapı var. Yəni postmodern era insanını romantik məhəbbət ideallarından şüşə divar ayırır. Növbəti gecə Əhliman qapını açıq qoyur və Aydan onun otağına daxil olur. Amma şüşə divar onların arasından mahiyyətcə yenə də götürülmür – lunatik qız dünyadakı rəqslərin ən romantikini eləyir və çıxıb gedir. Belə çıxır ki, özünün bütün estetizmi ilə birlikdə bütün bu eşq oyunlarına inanmaq üçün, sadəcə, lunatik olmalısan. Anar bütün amansızlığına baxmayaraq, yalana güzəştə getməyi, əsəri şərti xoşbəxt finalla bitirməyi, oxucunun başı altına yastıq qoymağı sevməyən yazıçıdır. Ümumən götürəndə, Aydan "insanı məhəbbət xilas edəcək" fikrinin iflasını ifadə edir.

– Fikir vermisinizsə, Oqtay və Əsmərin, Təhminə və Zaurun münasibətləri də mahiyyətcə Aydan-Əhliman olayından fərqlənmir.

– Bəzən hətta cismani yaxınlıq məqamlarına baxmayaraq, şüşə divar bu cütlüklərin hamısının arasında var. Bu yazıçının belə bir eksiztensial qənaətindən doğur ki, başqaları ilə insanın arasında, Sartrın dediyi kimi, bir divar var. Aydan-Əhliman məsələsində bu anlaşılmazlıq şüşə divar simvolu vasitəsiylə əllə toxunulacaq qədər maddiləşir, gözlə görüləcək qədər əyaniləşir.

– Əsəd müəllim, Anarın bu əsərində tənqid eləməli bir şey yoxdur?

– Sənin fikrincə, bizim söhbətimizdə tənqidi məqamlar olmadı?

– Yox.

– Onda, sadəcə, bizim tənqid anlayışlarımız fərqlidir. Əgər sən povestdə tənqidi bir məqam görürsənsə, de çözək.

– Əsərdə Dadaş və onun arvadı ilə bağlı bir parça var. Ümumi süjetdən ayrı. Povestin süjeti və ideyası ilə bu parçanın nə əlaqəsi var ki?

– Bu sənin yeganə sualındr ki, indi verəcəyim cavaba özüm də əmin deyiləm. Məncə, bu müəllifin belə bir qənatəindən doğur ki, zahirən bir-birinə dəxli olmayan şeylərin də bağlılığı var. Necə ki bir-birinə hətta zamanca dəxli olmayan iki maşın povestdə toqquşur. Hadisələrin və şeylərin metafizik əlaqəsi zaman və məkanın fövqündədir. Elədiyimiz hər bir hərəkət nə vaxtsa və haradasa bumeranq qanunu ilə üstümüzə qayıdacaq. Biz bunu dərk etmədiyimiz üçün onu təsadüf kimi qəbul edirik.

– Povest haqda son sözünüz?

– Anarın iyirmi il öncə yazdığı "Otel otağı" ölümün qaçılmazlığını, on il öncə yazdığı "Ağ qoç, qar qoç" ölüm-dirim mübarizəsini, "Göz muncuğu" isə dirilməni əks etdirir. Özü də, sadəcə, bir yazıçının yaradıcılığında yox, təkcə ümummilli bədii fikrimizdə yox, həm də ümummilli həyatımızda. Demək, hər şey yaxşılığa doğru gedir.

– Əsəd müəllim, "Göz muncuğu" əvvəldə deyd etdiyim kimi, xeyli müzakirə olunub, haqqında yazılar yazılıb. Sizcə, bizim bu əsər haqqında söhbətimizin digər yazılardan və müzakirələrdən fərqi nə oldu? Və yaxud, fərqi oldumu? Ümumiyyətlə, bu qədər müzakirə və yazılardan sonra "Göz muncuğu"nu yenidən təhlilə çəkməyə ehtiyac varmıydı? Bu da olsun mənim son sualım.

– Məncə, söhbətimiz həm fərqli oldu, həm də yox. Oxşarlıq ondan doğdu ki, predmet eyni idi. Fərq o oldu ki, burda ancaq mənə məxsus cavablar səsləndi. Hətta bu qədər müzakirələrdən, məqalələrdən sonra da, şübhəsiz ki, bu povest haqda söhbətə ehtiyac var idi. Çünki hər kəs əsər haqda, sadəcə, öz bildiyini deyir, əsər isə qalır öz yerində. Həqiqi bədii mətnin sonu yoxdur, demək, onun çözümü də sonszudur. Ən azı, onu oxuyanların sayı qədər.