Axar.az Kəramət Böyükçölün Ümid Partiyasının sədri İqbal Ağazadə ilə müsahibəsini təqdim edir.
– İqbal bəy, bizdə siyasətçi kimi yetişmək üçün konkret fakültə yoxdur. Politologiya fakültəsi siyasətçi yetişdirirmi?
– Siyasət konkret elm sahəsi deyil. Hətta politologiya fakültəsini oxuyanlar da siyasətçi sayılmır, onlar politoloq olurlar. Politoloqlar siyasi şərhçilərdir, siyasi analiz verənlərdir və s.
– Belə çıxır ki, az-çox proseslərdən xəbəri olan, bir az da danışıq qabliyyətinə malik istənilən adam siyasətçi hesab oluna bilər?
– İstənilən ixtisas və peşə sahibləri kütlə ilə işləmək, təşkilatçılıq qabliyyəti, proseslərə yanaşma və xalqın məhəbbətini qazanma metodlarını özündə hiss edirsə, bəli, siyasətə gələ bilər.
– Bəs nə üçün bizdə siyasətə çox adam gəlir? Çoxu da yararsız siyasətçilərdir, o mənada ki, kütlə ilə işləmək bacarıqları və təşkilatçılıq qabliyyətləri yoxdur, xalq onları tanımır və s.
– Bu bizim problemlərin çoxluğu və xüsusilə SSR-nin dağılması və bu prosesdə yaranan çətinliklərlə bağlıdır. Qarabağ müharibəsinin ilk dönəmdə özünümüdafiə bataliyonlarına diqqət edin, o adamların əksəriyyəti kimlər idi? Xüsusi peşə bacarığı, hərbi təhsili olmayanlar və s. Hamısı könüllülük əsasında xidmət göstərirdi. Sovet dövründə də çoxları siyasətdən qorxduğu üçün sonralar – müstəqillik dönəmində üzə çıxmağa başladılar. Beləliklə, siyasət meydanımız doldu. Və bir-birinin ardınca baş verən uğursuzluqlar siyasəti ciddi peşə kimi gözdən saldı. Sonralar isə ciddi bacarığı olan adamlar da zaman-zaman siyasəti qeyri-ciddi peşə kimi görüb oraya meyil etmədilər. Xüsusən, müasir gənclik siyasətə çox az maraq göstərir. Bu da dediyim kimi, həm nəticəsizlik sindromu, həm də siyasətdə qeyri-peşəkarların çox olması ilə bağlıdır. Gənclər ortadakı nəticəsizliyə baxıb fikirləşir ki, əgər siyasət budursa, gedib daha ciddi işlə məşğul olaq.
– Maraqlıdır, əvvəl iqtidarı müdafiə eləyənlər haqqında düşünürdülər ki, yəqin, vəzifəyə gəlmək istəyir, həyatını, gələcəyini qurmağa çalışır. İndi isə təkcə hakimiyyətə yaxınlaşmağa yox, müxalifətdə təmsil olunmağa da çörək, qazanc yeri kimi baxanlar var. Necə baş verdi bu? Yəqin, nə demək istədiyimi anladınız...
– Əlbəttə, anladım. Bütün cəmiyyətlər rəqabətdə inkişaf edir. Sovetlər dağılandan, xüsusən, 1993-cü ildən sonra Azərbaycan müxalifəti iqtidarla mübarizə aparmaq gücündə olduğu halda bunu eləmədi. Yəni mübarizə aparmadı. O zaman müxalifətin rəqabəti nəyə söykənməli idi? Parlament, bələdiyyə seçkilərinin yarısını, yaxud da, müəyyən faizini götürməli idi. 1995-ci ildən bu yana keçirilən seçkilərə baxsaq, görərik ki, müxalifət çox az nümayəndə ilə təmsil olunub. İstər bələdiyyə, istər parlament, istər də prezident seçkilərində... Və nəticədə nə yarandı? Müxalifət düşərgəsi rəqabəti iqtidarla yox, öz daxilində aparmağa başladı. Çünki iqtidarla mübarizə aparacaq güc və imkanı yox idi. Mən obyektiv və subyektiv məsələləri nəzərə almadan danışıram.
Ad çəkməyəcəm, tutaq ki, hansısa müxalifət lideri durub deyir ki, məndən başqa müxalifət yoxdur. Müxalifətə qazanc yeri kimi baxmaq anlayışı, əslində, bu tipli adamlarla rəqabətdə formalaşıb. Əslində isə müxalifət içərisində elə bir pul qazanmaq yeri yoxdur və bu fikri də qəbul eləmirəm. Nəzərdə tutursunuzsa ki, kimsə kiməsə yaxındır, hardansa qrant ala bilir... Bəli, müxalifətin yanında olan QHT-lər zaman-zaman müəyyən məqsədlər üçün qrant alıblar. Amma aydın məsələdir ki, siyasi partiayaların qrant alması qanunla dağandır. Bilirsiniz, “müxalifətdə də pul var” fikir hardan yaranır?
– Hardan?
– Azərbaycan müxalifətini uzun müddətdir eyni adamlar təmsil edir, onlar isə hakimiyyətə gələ bilmir, ona görə də istər-istəməz camaat düşünür ki, bəs, o adamlar niyə və necə yaşayır? Bu, artıq klassik suala çevrilib.
– Məsələn, iqtidar yerindədir və bu da belə əsaslandırılır ki, xalq onu istəyir, seçir. Bəs illərdir müxalifət niyə dəyişmir? Onları kim istəyir? Deputat seçilmirlər, bu, onları ruhdan salmır; hətta bələdiyyə üzvü seçilmirlər, yenə həvəsdən düşmürlər. Ciddi xalq dəstəyi də yoxdur. Bəs nədən stimul alırlar? Nə baş verməlidir ki, müxalifət anlasın ki, alınmır...
– Bilirsiniz ki, demokratikləşmə bir anın, saniyənin işi deyil. Demokratiya düşüncə məsələsidir. Şüurda baş verməlidir. Şüur isə çox mürəkkəb bir prosesdir. Təsəvvür eləyin, biz anadan olan kimi gəzib, danışıb, düşünə bilirikmi? 18-20 il lazım olur ki, insan beynində normal bir fikir formalaşsın. Demokratiya da belədir, xalqın, millətin beynində bu düşüncənin formalaşması üçün illər keçməlidir.
Müxalifətdə olanların böyük əksəriyyəti də demokratiyanın şüur məsələsi olduğunu bildiyinə görə həm də maarifləndirmə işi ilə məşğuldurlar. Hətta ən pis müxalifətçinin də danışdıqları demokratikləşməyə çox böyük xeyir verir. Niyə? Çünki insanlar seçim imkanlarını, seçim vərdişlərini özlərində saxlayır. Məsələn, insanlar düşünür ki, Kəramətmi yaxşı danışır, yoxsa İqbalmı? Hə, Kəramət yaxşı danışır, qoy o öz yerində qalsın.
Hesab eləyirəm ki, müxalifətin uzun müddət öz yerində qalması zaman-zaman insanların demokratiya, seçim haqqında şüur və vərdişlərinin sıradan çıxmamasına xidmət edir. Sual verirsiniz ki, müxalifət niyə getmir? Niyə bu qədər yerindədir? Yaxşı, fərz eləyək ki, heç birimiz danışmırıq, bu, cəmiyyətə xeyir verəcəkmi?
– Söhbət yeni simaların olmamasından gedir...
– İnanın, yeni danışanların qarşısını köhnələr heç vaxt kəsmir. Danışmaq istəyirsən, buyur, sən də danış. Bu gün onsuz da danışmaqdan başqa heç kimin əlindən bir iş gəlmir.
İkincisi, ağlı başında olan adamlar məsələləri təhlil eləyib bu qənaətə gəlir ki, siyasi proseslər təkcə daxili resurslardan asılı deyil. Daxili amil rol oynayır, amma çox az. Məsələn, 1988-ci il proseslərindən əvvəlki ildə – 1987-də ölkə çox sakit idi, hər şey qaydasında gedirdi, mitinqlərdə çıxış edən adamlar da sakit idi. Görürsünüzmü, 1987-ci ildə heç kim ayağa durmur, xalqı da nəyəsə həvəsləndirmirdi. Amma 1988-ci ildə SSRİ miqyasında bir proses başladı, onun bir qanadı da etnik-milli konfliktlər zəminində Azərbaycana sıçradı və meydanlarda çıxış edən adamlar ortaya çıxmağa başladılar. Amma bu o demək deyil ki, o adamlar 1988-ci ilə kimi heç bir fəaliyyətlə məşğul deyildilər; onlar toplantılar keçirirdilər; ana dilinin qorunması, Azərbaycanın hüquqlarının tanınması və s. məsələlər qaldırırdılar.
– İqbal bəy, son prezident seçkiləri zamanı televiziya debatlarında sizin söz demək vaxtınız başa çatan kimi canlı efirdən çıxıb getməyiniz maraqla qarşılanırdı, diqqət çəkmişdi. Ola bilərmi, bir siyasətçi, partiya sədri kimi də başa düşəsiniz ki, vaxtınız çatıb, efirdən çıxıb getdiyiniz kimi, ümumiyyətlə, siyasətdən getmək lazımdır.
– Əlbəttə, ola bilər.
– Nə vaxt?
– Bu, mənim ağıl və şüur sağlığım və ölkədəki proseslərdən asılıdır. Sabah da gedə bilərəm, 10 ildən sonra da.
– Bizdə “yenilikçi siyasətçi” ifadəsi tez-tez işlədilir. Ədəbiyyatda, musiqidə və sənətin digər sahələrində yenilikçiliyi hiss eləmək olur. Bəs siyasətdə yenilikçilik nədir? Axı 30 yaşlımız da, 70 yaşlımız da eyni şeyləri danışır...
– “Dünya köhnə dünyadı, sevgiləri təzədi...” Bəli, problemlər köhnə problemlərdir, adamlar təzədir. Mən köhnə problemdən yeni nə danışa bilərəm ki? Ermənistan-Azərbaycan problemindən tutmuş korrupsiyaya qədər, hamısı sovet dönəmindən qalan problemlədir. Mən bu məsələrə hansı tərəfdən baxım ki, yenilikçi hesab olunum? Biz bütün bu məsələləri tam həll eləyib keçsəydik, tutaq ki, nanotexnalogiyalar dönəmində olsaydıq, hə, onda mübahisə gedə bilərdi ki, tələbələri oxumaq üçün niyə Rusiyaya göndərirsən, Amerikaya yox? Yaxud, laboratoriyaları nə üçün müasir dünyanın tələblərinə uyğun qurmursan ki, elmi nəticələrimi dərhal praktikaya keçirsinlər...
Başqa bir məsələ, Azərbaycan xalqının dəyişərkən qazandığı bir şey olmayıb. Vəzirovu dəyişiblər - 20 Yanvar olub, Mütəllibovu dəyişiblər - torpaqlarımızın bir qismi gedib, Elçibəyi dəyişiblər - başqa bir şey itirmişik və s. Ona görə də camaat dəyişməkdən qorxur. Vətəni isə dağına-daşına görə sevmirlər. İnsanına görə sevirlər. Dağıstanla bizi nazik bir sərhəd ayırır. Təbiətimiz, havamız, suyumuz - faunası, florası eynidir. Amma biz oranı sevmirik, buranı sevirik. Çünki biz bir mətbəxin, bir məişətin, bir mədəniyyətin insanlarıyıq.
Əslində, xarakter etibari ilə də biz dəyişməkdən qorxan, mühafizəkar xalqıq. İllərlə mebellərimizin yerini dəyişmirik. Məsələn, qayınana gəlib görsə ki, gəlin qənddanı ənənəvi yerə qoymayıb, stolun üstünə bir az başqa düzən verib, o saat hirslənəcək ki, nə nədir, harda görmüsən belə şeyi? Deyəcək və onu köhnə düzəninə qaytaracaq.
– Lüstirasıya haqqında bir qanun var. Yəni istənilən vətəndaş xüsusi xidmət orqanına müracət eləyə bilər ki, filankəsin sizinlə əməkdaşlığı olub, ya yox? Zərdüşt Əlizadə müsahibəsində deyir ki, 1992-ci ildə Elçibəy belə bir qanun qəbul etməli idi. Ki, həmin dövrdə kimin kim olmasını xalq da bilsin...
– Bəli, 1992-c ildə Əbülfəz Elçibəy hakimiyyətə gələndə bunu mütləq etməli idi. Çünki bir dövlətlə qurtarmışdıq, başqa bir dövrə keçmişdik. Başqa bir dövlətin isə imperiya niyyətləri var, bu niyyətləri köhnə agentura sistemi vasitəsilə gerçəkləşdirmək istəyə bilərdi. Ola bilər ki, KQB-yə işləyənlərin siyahısı Əbülfəz Elçibəyin qabağında olub, baxıb ki, sağı, solu, hamısı agentdir, ona görə o qanunu qəbul olunmasını istəməyib.
– Yəqin, Elçibəy ona görə deyib ki, belə bir qanun qəbul olunsa, qardaş qırğını düşər...
–Elçibəyin belə bir söz dediyini eşitməmişəm. Amma prezident deyirsə ki, o adamların adını açıqlasam, qardaş qırığını düşər, demək ki, qarşısında bir siyahı varmış.
– İqbal bəy, maraqlıdır, 20 Yanvar hadisəsi baş verməsəydi, digər 14 Sovet respublikası kimi Azərbaycan müstəqil olmayacaqdımı?
– Məsələn, bir insan deyir ki, filan hadisə mənim həyatımda dönüş nöqtəsi oldu. Təbii, o hadisə baş verməsəydi də insan yaşayacaqdı, istəklərinə nail olacaqdı və s. Bu mənada 20 Yanvar da bizim tariximizin bir prosesidir. Və Azərbaycan xalqının müstəqillik əldə etməsi prosesində yaşadığımız ciddi bir hadisədir. İndi biz o hadisəni necə qiymətləndirməliyik? Deyək ki, müstəqilliyimiz yolunda canlarından keçməyiblər, bəs nə yolunda qurban gediblər? Biz 20 Yanvarı bir qəhrəmanlıq salnaməsi kimi təqdim etməyi bacarmalıyıq. Fakt budur ki, bu hadisə olub, ya vəlvələdən, ya zəlzələdən, kimin səhvindən, kimin düzündən, bilməyərəkdən, bilərəkdən - fərqi yoxdur. Bu hadisə olmasaydı, nələr baş verəcəkdi, axı, biz bunu bilmirik ki, söhbətimizi də o istiqamətdə quraq.
Ümumiyyətlə, mən geriyə baxmağın tərəfdarı deyiləm və həmişə də yarızarafat bir fəlsəfəyə söykənmişəm: geridə bizi nələrsə gözləmiş olsaydı, yəqin ki, yaradan cənabi Allah gözümüzün birini qabağa, birini arxaya qoyardı. Deyərdi, biri ilə arxaya baxın, biri ilə qabağa. İki gözümüz də qabağadır, ona görə də ancaq irəliyə baxmaq lazımdır. Onsuz da keçmişi tarixçilər əlləşdirəcək. Biz irəlini görə bilmədiyimizə görə keçmişdə ilişib qalmışıq. O qədər məğlubiyyətlər, o qədər problemlər yaşamış bir xalqıq ki, içimizdən bircə dənə düz-əməlli qəhrəman çıxarda bilməmişik. Tariximizdə kimi desən, yerlə bir eləmişik.
– Bəzən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Elçibəy haqqında deyirlər ki, onların ikisi də son anda Azərbaycanı qoyub getdilər, biri Türkiyəyə, o birisi Kələkiyə. Təbii, bu iki şəxsiyyətimizə böyük xalq məhəbbəti var, amma onları tənqid edənlər də yox deyil. Niyə beləyik? Ruslar Pyotru, fransızlar da Napaleonu müzakirə edirmi?
– Əgər bugünki bəzi problemlərimiz olmasaydı, Elçibəyin Kələkiyə gedişinin ən müdrik addım olduğunu qəbul eləyərdik. Əbülfəz Elçibəyin də, Məmməd Əmin Rəsulzadənin də taleyi budur. Problemlər həll olunmuş olsaydı, hamımız Rəsulzadəni də, Elçibəyi də ovcumuzun içində saxlayardıq. Məhz problem çoxdur deyə, adamlar deyir ki, gərək Elçibəy vətəndaş müharibəsi edəydi.
Ruslara fikir verin, heç vaxt Pyotrun, İvan Qroznının, Nikolayın üstünə getmirlər, heç Yekaterinanı da suçlamırlar, hətta Leninin cəsədini saxlayırlar.
Adicə bir misal deyim, Azərbaycan cəmiyyəti Hüseyn Cavidi başa düşməyib sevir. Soruşsan ki, Cavid “Xəyyam”, “Topal Teymur”, “Peyğəmbər”i niyə yazıb, heç fərqində olmayacaqlar. Eləcə başlayacaqlar tərifləməyə, bilməyəcək ki, Cavid yaradıcılığı niyə bu qədər sistemlidir. Ona görə də Azərbaycan yazıçı və şairlərinin öz əsərlərində yarada biləcəyi bir obraz yoxdur. Bir qrup Rəsulzadəni sevir, başqa bir qrup sevmir. Bir qrup Elçibəyi sevir, başqa bir qrup sevmir və s.
Məsələn, Sabir Rüstəmxanlı Cavad Xan haqqında bir əsər yazdı, film də çəkildi, amma cəmiyyət yemədi. Bəzən deyirlər ki, Qarabağ döyüşlərində şəhid olmuş filan qəhrəmanı cəmiyyət niyə yada salmır? Yaxşı, adam döyüşdü, vuruşdu, şəhid oldu, qazi oldu, elədirmi? Amma bunun əks tərəfi – itirilmiş torpaqlarımız da var axı... İtirilmiş torpaqların fonunda qazilik çox balaca görünür. O torpaqlar itirilməmiş olsaydı, bütün məmləkət o şəhidin də, qazinin də başına dolanardı.
Deyirlər ki, Türkiyədə niyə qazilərə, şəhidlərə bu qədər hörmət var? Niyə də olmasın? Adamlar qaziliyin və şəhidliyin üzərində bir cümhuriyyət qurub. Biz isə qaziliyin və şəhidliyin üzərində torpaqlarımızı işğaldan azad eləyə bilməmişik. Şuşa bizdə olsaydı, bu gün şəhidliyə, qaziliyə tamam başqa cür yanaşılardı.
– Siz də qazisiniz, 1992-ci ildə müharibənin ən qızğın vaxtında döyüşmüsünüz...
– Bu barədə danışmaq istəmirəm. Bayaq da dedim, başqalarından fərqli olaraq, mən özümə sual verirəm: nəyin qazisiyəm? Ola bilər ki, orda bir güllənin qurbanı da mən olardım, şəhid adını qazanardım, amma nəticəmiz nədir? Axı torpaq yenə gedib. Yalnız torpaqlarımız işğaldan azad olunandan sonra 1988-ci ildən bəri vətən uğrunda canından keçənlərimizi əsl şəhid kimi qəbul edəcəyik. Bəli, yalnız qələbədən sonra! Yazıqların ruhu da bu gün didərgindir, çünki onların amalı uğrundan apardığı mübarizədə məğlubiyyət var.
– İqbal bəy, fəxri adlara münasibətiniz necədir?
– Tutaq ki, Akademik Milli Dram Teatrını dövlət saxlayır, Opera və Balet Teatrını də dövlət saxlayır, onların inkişafına dəstək üçün qeyri-hökumət fondlarından vəsaitlər ayırır və s. Dünyanın hər yerində belədir, eyni zamanda bizdə. Amma hansısa sənətkara ad verilməsi ilə sənət inkişaf etmir. İstər Fuad Poladov xalq artisti olsun, istər olmasın, onsuz da ona qarşı ürəklərdə sevgi var. Yaxud, Fəxrəddin Manafov, Zeynəb Xanlarova... Mən Anarı “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni oxuyub sevmişəm. Amma elə xalq yazıçıları var ki, heç onun əsərlərini oxumamışam, oxumaq ehtiyacı da hiss eləmirəm.
Amma “əməkdar artist”, “xalq artisti” ifadələri mənə çatmır. Axı bu adlara layiq görülən adamlar da bizim kimi əməklərini sataraq pul qazanırlar. Binatikənlər arasında nə qədər fəhlə var, nə qədər gözəl əl qabiliyyəti olan bənnalar var. Onda asfaltçəkənlərin, su çəkənlərin, işıq düzəldənlərin də fəxri adları olmalıdır. Axı onlar da əməklərini satırlar...
