Ana səhifə Gündəm |
İyulun 18-də Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2212 nömrəli Sərəncamına əsasən "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktının layihəsi rəy verilməsi üçün Konstitusiya Məhkəməsinə təqdim edilmiş, eyni zamanda Referendum Aktının layihəsi KİV-də dərc olunub.
APA-nın
məlumatına görə, Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən Referendum Aktı
layihəsinin mətninə bəzi dəyişikliklər edildikdən sonra ölkə
Prezidentinin 2016-cı il 26 iyul tarixli 2241 nömrəli Sərəncamı ilə
Referendum Aktının layihəsi ümumxalq səsverməsinə (referenduma)
çıxarılıb, ümumxalq səsverməsi (referendum) isə 2016-cı il
sentyabrın 26-na təyin edilib.
Xatırladaq ki, hazırkı Referendum Aktı ilə 1995-ci ilin noyabrında
qəbul olunan Konstitusiyamıza 3-cü dəfə dəyişiklik edilir:
Konstitusiyamıza əvvəlki dəyişikliklər 2002-ci ilin 24 avqustunda
(22 maddəyə 31 dəyişiklik) və 2009-cu ilin 18 martında (29 maddəyə
41 dəyişiklik) keçirilən referendumlarda olunub.
Dəyişikliklər hazırlanan zaman qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi nəzərdən keçirilib, Azərbaycanın özünəməxsus inkişaf yolunun dayanıqlığının təmin edilməsi, ölkə üçün daha uğurlu idarəetmə modelinin düzgün seçimi hədəf kimi müəyyən olunub, stabil dövlət quruculuğunun təməlinin möhkəmləndirilməsi və onun qanunsuz müdaxilələrdən qorunması əsas vəzifə kimi qarşıya qoyulub.
Hazırkı Referendum Aktı 29 bənddən ibarətdir.
Bütövlükdə dəyişikliklər Azərbaycan Respublikası müstəqillik
qazandıqdan sonra ölkənin sosial-iqtisadi, hüquqi islahatlar
nəticəsində nail olduğu uğurların möhkəmləndirilməsi, hüquq
normalarının bilavasitə ana qanunda təsbit edilməklə onlara əməl
olunmasının hüquqi əsaslarının gücləndirilməsi məqsədini güdür.
Əvvəlki iki dəyişiklikdə olduğu kimi, hazırkı dəyişikliklər
hazırlanan zaman da qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi nəzərdən
keçirilib, Azərbaycanın özünəməxsus inkişaf yolunun dayanıqlığının
təmin edilməsi, ölkə üçün daha uğurlu idarəetmə modelinin düzgün
seçimi hədəf kimi müəyyən olunub, stabil dövlət quruculuğunun
təməlinin möhkəmləndirilməsi və onun qanunsuz müdaxilələrdən
qorunması əsas vəzifə kimi qarşıya qoyulub.
Bütövlükdə referenduma çıxarılan dəyişiklikləri 3 bloka ayırmaq
olar:
Birinci blok icra hakimiyyəti strukturunda institusional
dəyişiklikləri əhatə edir.
İkinci blok Konstitusiyanın mətnində terminoloji dəqiqləşdirmələrə
aiddir.
Dəyişikliklərin böyük əksəriyyətini təşkil edən üçüncü blok isə
insan hüquq və azadlıqlarının təminatının möhkəmləndirilməsi
məsələlərinə toxunur.
İcra hakimiyyəti strukturunda institusional dəyişikliklər yeni
institutun - ölkə Prezidenti tərəfindən təyin edilən
vitse-prezidentlər institutunun yaradılmasını nəzərdə tutur.
Bu institutun yaradılmasına zərurət son illərdə ölkədə köklü
iqtisadi islahatlara start verilməsi ilə əlaqədar özünü daha kəskin
büruzə verir.
Məlumdur ki, islahatların hamısı ölkə Prezidentinin təşəbbüsü ilə
və ya onun tərəfindən başlanıb. Ona görə də islahatların
keçirilməsində Nazirlər Kabinetinin rolu və funksiyaları ilə bağlı
suallar meydana çıxıb.
Məsələ heç də Nazirlər Kabinetinin fəaliyyətinin səmərəli
olub-olmamasında deyil, öz təbiətinə görə çevik və radikal
tədbirlər görmək imkanına malik olmayan bu orqanın institusional
mahiyyətindədir.
Prezidentlə yanaşı, müstəqil icra hakimiyyəti orqanı qismində
Nazirlər Kabinetini mövcudluğunu nəzərdə tutan yarıprezident
idarəetmə sistemi digər keçmiş ittifaq respublikalarında olduğu
kimi, Azərbaycana da SSRİ-dən qalıb. SSRİ-də bu idarəetmə modeli
ötən əsrin 80-ci illərində Mixail Qorbaçov tərəfindən tətbiq
edilib. Onun fikrinə görə, süquta uğramış, dağılan iqtisadiyyat
şəraitində cavabdehliyi Nazirlər Soveti daşımalı, bununla da, Sovet
İttifaqındakı iqtisadi qarma-qarışıqlığa və faktiki aclığa görə
məsuliyyəti SSRİ Prezidenti üzərindən atmalı idi.
Hazırda isə Azərbaycanda tamam fərqli vəziyyətdir. Ölkədə radikal
iqtisadi islahatlar məhz Prezident tərəfindən irəli sürülüb və
Prezident onların həyata keçirilməsinə görə məsuliyyəti öz üzərinə
götürməyə hazırdır.
Məsələ heç də Nazirlər Kabinetinin fəaliyyətinin səmərəli
olub-olmamasında deyil, öz təbiətinə görə çevik və radikal
tədbirlər görmək imkanına malik olmayan bu orqanın institusional
mahiyyətindədir.
Kollegial orqan olan Nazirlər Kabineti qərarlar qəbul etməsi
mexanizmi mürəkkəb mexanizmli tənzimlənir. Baş nazir tərəfindən
imzalananadək Nazirlər Kabinetinin hər bir qərarına onun üzvləri
tərəfindən viza verilməlidir. Nəticə etibarilə mühüm qərarların
qəbulu bir sıra hallarda illərlə uzanır və məhz bu səbəbdən
Nazirlər Kabineti ölkədə aparılan iqtisadi islahatların
lokomotivinə çevrilə bilməyib.
Vitse-prezident institutunun təsis edilməsi isə Prezidentin müvafiq
fərman və sərəncamlarının yerinə yetirilməsini nəzarətdə saxlamaq,
habelə iqtisadi islahatları daha da ixtisaslaşdırılmış səviyyədə
həyata keçirmək imkanı verəcək.
Qeyd edilməlidir ki, icra hakimiyyəti qolunun daxilində
dəyişiklikləri nəzərdə tutan bu müddəalar nəinki hakimiyyətin digər
qollarının statusuna toxunmur, hətta Prezidentin vəzifə başında
olduğu müddətdə vitse-prezidentə əlavə səlahiyyətlər verməyərək
Nazirlər Kabinetinin üstünlüyünə xələl gətirmir. Başqa sözlə,
layihədə Konstitusiyanın 114-cü maddəsinin II hissəsində təsbit
olunan Nazirlər Kabinetinin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
yuxarı icra orqanı statusuna heç bir dəyişiklik nəzərdə
tutulmayıb.
Ölkənin Konstitusiyası və ona dəyişikliklər, adətən, həmin dövrdə
ölkənin ictimai-siyasi, sosial, iqtisadi və böyük əhəmiyyət kəsb
edən digər reallıqlarını və gələcək inkişafı ilə bağlı amillər
nəzərə alınmaqla qəbul edilir.
Müstəqillik dövründə beynəlxalq aləmdə layiqli yer tutmağa nail
olan, mühüm uğurlara imza ataraq dünya iqtisadiyyatına daha sıx
inteqrasiya olunan Azərbaycan iqtisadiyyatı intensiv əməkdaşlıqdan
yararlanmaqla yanaşı, qlobal iqtisadi təsirlərə getdikcə daha
həssas olur. Dünya iqtisadiyyatında son 20 ildən az müddətə baş
vermiş iqtisadi və maliyyə böhranları, habelə qloballaşma
şəraitində ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafının təşəkkül
tapması üçün iqtisadiyyatının diversifikasiyası zərurəti bir çox
hallarda bu sahədə radikal tədbirlərin görülməsi və çevik qərarlar
qəbul edilməsini, bu qərarlara görə məsuliyyəti üzərinə götürəcək
səlahiyyətli şəxslərin önə çıxarılmasını labüd edib.
Belə böhranlarla və onun nəticələri ilə mübarizə təcrübəsi bir daha
əyani şəkildə göstərir ki, məhz çevik, bəzi hallarda isə olduqca
radikal qərarlar qəbul etməyə imkan verən dövlət idarəçiliyi
sisteminə malik olan ölkələr böhranın təsirlərindən əsasən ziyansız
və ya daha az ziyanla ötüşüblər.
Konstitusiyaya həmin hissədə təklif olunan dəyişikliklər həmçinin
bu reallıqdan da irəli gəlir, eyni zamanda ölkəmizin dünya
iqtisadiyyatında tutduğu mövqelərin qorunub saxlanaraq
möhkəmləndirilməsini təmin etməyə yönəlib.
Vitse-prezidentin toxunulmazlığı Konstitusiyanın 106-cı maddəsində
təsbit olunan ölkə Prezidentinin toxunulmazlığına deyil, məhz Baş
nazirin toxunulmazlığına bərabər tutulur.
Hal-hazırda Konstitusiyanın 105-ci maddəsinin I hissəsinə əsasən
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vaxtından əvvəl vəzifədən
getdikdə üç ay ərzində növbədənkənar Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti seçkiləri keçirilir. Bu halda yeni prezident seçilənədək
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti səlahiyyətlərini Azərbaycan
Respublikasının Baş naziri icra edir.
Konstitusiyanın 105-ci maddəsinin I hissəsinə əsasən Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti vaxtından əvvəl vəzifədən getdikdə üç ay
ərzində növbədənkənar prezident seçkiləri keçirilir. Seçki
Məcəlləsində isə növbəti prezident seçkilərinin 60 gün müddətində
keçirilməsi nəzərdə tutulur və belə olduqda növbədənkənar prezident
seçkilərinin 3 ay müddətində keçirilməsi izahedilməz olur.
Ölkə başçısı vəzifəsini icra edə bilmədiyi təqdirdə onu əvəz edən
şəxsin, təyinatı Milli Məclislə razılaşdırılan Baş nazir və ya
Milli Məclisin sədri əvəzinə, təyinatı təkbaşına ölkə Prezidenti
tərəfindən aparılan Birinci vitse-prezidentin olması layihədən
birbaşa irəli gəlir. Sonrakı vitse-prezidentlərin bu səlahiyyətlər
birbaşa Konstitusiyadan irəli gəlmir, layihəyə görə digər
vitse-prezidentlərin bu imkanı ölkə Prezidentinin əvvəlcədən
"müəyyən etdiyi ardıcıllıqla" şərtləndirilir. Əlbəttə ki, bütün
bunların təyinatı aparılan şəxslərin həm idarəetmə və təşkilatçılıq
bacarığı ilə , həm də ölkəni və dövləti təmsil etməyə hazır olması,
xarici geosiyasi vəziyyəti anlamaq və xarici siyasət xəttini
aparmaq qabiliyyətindən asılı olacağı aydındır.
Layihənin 24-cü (106-1-ci maddə) və 25-ci ( 108-1-ci maddə)
maddələri Konstitusiyanın müvafiq olaraq 123-cü və 108-ci
maddələrinə uyğun redaksiyada verilib. Göründüyü kimi,
vitse-prezidentin toxunulmazlığı Konstitusiyanın 106-cı maddəsində
təsbit olunan ölkə Prezidentinin toxunulmazlığına deyil, məhz Baş
nazirin toxunulmazlığına bərabər tutulur.
Vitse-prezidentin yalnız vəzifədə olduğu müddətdə təminatı isə ölkə
Prezidentinin təminatına uyğundur. Belə ki, Konstitusiyaya əsasən
sabiq prezidentlərin təminatı ilə bağlı tələblər
vitse-prezidentlərə şamil edilməyib.
Yuxarıda göstərilənləri ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlinir ki,
sözügedən dəyişikliklərə əsasən, vitse-prezident institutu
hakimiyyət bölgüsü prinsiplərinə xələl gətirmədən, Baş nazirin
statusuna toxunmadan yalnız ölkə Prezidentinin vəzifədə olduğu
dövrdə onun Administrasiyası daxilində idarəetmənin daha təkmil
formada aparılmasının təşkilinə xidmət edir.
Dövlət hakimiyyətinin, ilk növbədə icra hakimiyyətinin həyata
keçirilməsinə keyfiyyətli təhsilli, gənc idarəedicilərin
(menecerlərin) cəlb edilməsi məqsədi ilə Konstitusiyadan bu və
digər vəzifələr üçün yaş məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması
təklif olunur. Belə ki, hazırda yalnız yaşı 30-dan artıq olan
şəxslər Nazirlər Kabinetinin üzvü ola bilər. Misal üçün, Fransa
Konstitusiyasına görə yaş senzi şəxsin yetkinlik yaşına çatması ilə
müəyyən edilir.
Qərbi Avropa ölkələrindən Fransa, İtaliya və Almaniyanın,
Şərqi Avropa ölkələrindən isə Çexiya və Macarıstanın
konstitusiyalarında parlamentin buraxılması əsasları və
mexanizminin nəzərdə tutulur.
Azərbaycanın Konstitusiyasında parlament tərəfindən özünün
Konstitusiyadan irəli gələn səlahiyyətlərinin yerinə yetirməsi
mümkün olmadığı hallarda tədbir görülməsi nəzərdə tutulmayıb.
Halbuki parlamentin Konstitusiyadan irəli gələn səlahiyyətlərinin
yerinə yetirməsinin mümkün olmamasına dair çoxsaylı misallar
gətirmək olar. Məsələn, 2009-cu ildə məhkəmələrin fəaliyyətinin
şəffaflığını təmin etmək məqsədilə ölkə Prezidenti tərəfindən
parlamentə bütün məhkəmə qərarlarının internet səhifəsində dərc
olunmasını nəzərdə tutan "Məhkəmə qərarlarının dərc edilməsi
haqqında" qanun layihəsi təqdim edilib. Lakin Konstitusiyanın 96-cı
maddəsinin IV hissəsində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
qanunvericilik təşəbbüsü qaydasında təqdim olunmuş qanun
layihəsinin parlamentdə iki ay ərzində səsə qoyulması tələbinin
təsbit olunmasına baxmayaraq, həmin qanun layihəsi nə baxılıb, nə
də rədd edilib.
Təklif edilən dəyişikliklərdə ölkə Prezidentinə aşağıdakı müstəsna
hallarda parlamenti buraxmaq səlahiyyətlərinin verilməsi nəzərdə
tutulur:
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin eyni çağırışı bir il
ərzində iki dəfə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə
etimadsızlıq göstərdikdə və ya Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin və
Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı İdarə Heyətinin kollegial
fəaliyyəti üçün zəruri olan sayda üzvlüyə namizədləri Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti tərəfindən iki dəfə təqdim edildikdən
sonra, qanunla müəyyən edilmiş müddətdə təyin etmədiyi halda;
- habelə bu Konstitusiyanın 94-cü (ümumi qaydalarını müəyyən etdiyi
məsələlərlə qanunların qəbul edilməsi) və 95-ci (həll etdiyi
məsələlər üzrə qərarların qəbul edilməsi) maddələrində, 96-cı
maddəsinin II (Konstitusiyada müəyyən edilmiş subyektlər tərəfindən
qanunvericilik təşəbbüsü qaydasında Azərbaycan Respublikası Milli
Məclisinin müzakirəsinə verilmiş qanun və ya qərar layihələrinin
müzakirəyə təqdim olunmuş şəkildə çıxarılırması və səsə qoyulması),
III (belə qanun və ya qərar layihələrində dəyişikliklər
qanunvericilik təşəbbüsü hüququndan istifadə edən subyektin
razılığı ilə edilə bilməsi), IV (Konstitusiyada müəyyən edilmiş
subyektlər tərəfindən qanunvericilik təşəbbüsü qaydasında
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin müzakirəsinə verilmiş
qanun və ya qərar layihələrinin iki ay ərzində səsə qoyulması) və V
(Konstitusiyada müəyyən edilmiş subyektlər tərəfindən
qanunvericilik təşəbbüsü qaydasında Azərbaycan Respublikası Milli
Məclisinin müzakirəsinə verilmiş qanun və ya qərar layihəsi həmin
subyekt tərəfindən təcili elan edildiyi hallarda bu layihələrin 20
gün ərzində səsə qoyulması) hissələrində, 97-ci maddəsində
(Qanunların qəbul edildiyi gündən 14 gün müddətində Azərbaycan
Respublikasının Prezidentinə imzalanmaq üçün təqdim edilməsi,
təcili elan olunan qanun layihəsinin Azərbaycan Respublikasının
Prezidentinə imzalanmaq üçün qəbul edildiyi gündən 24 saat ərzində
təqdim edilməsi) göstərilən vəzifələrini aradan qaldırıla bilməyən
səbəblər üzündən icra etmədikdə.
Dövlət başçısı tərəfindən parlamentin buraxılmasının mümkünlüyü bir
çox Avropa ölkələrində də var. Məsələn, Qərbi Avropa ölkələrindən
Fransa, İtaliya və Almaniyanın, Şərqi Avropa ölkələrindən isə
Çexiya və Macarıstanın konstitusiyalarında parlamentin buraxılması
əsasları və mexanizminin nəzərdə tutulur.
İnstitusional islahatlar silahlı qüvvələrin strukturuna da
toxunub.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 9-cu maddəsinin I və III
hissələrinin hazırda qüvvədə olan redaksiyasına əsasən "Azərbaycan
Respublikası öz təhlükəsizliyini və müdafiəsini təmin etmək məqsədi
ilə Silahlı Qüvvələr və başqa silahlı birləşmələr yaradır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Respublikası
Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanıdır".
Hazırda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Ali Baş Komandan kimi
Azərbaycan Ordusunun zabitlərindən fərqli olaraq, Milli Qvardiyanın
komandanlığına, Daxili Qoşunların komandanlığına və ümumiyyətlə,
silahlı birləşmələrin zabitlərinə birbaşa əmr vermək səlahiyyətləri
təsbit edilməyib. Belə olan halda, ölkə başçısının başqa silahlı
birləşmələr barədə belə hüququ Konstitusiyada müəyyən olunmamış
qalmaqdadır və digər silahlı birləşmələr - sərhəd qoşunları, daxili
qoşunlar, Milli Qvardiya Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə
Ali İcra Hakimiyyətinin başçısı kimi tabedirlər.
Bu maddənin təklif olunan yeni redaksiyası Silahlı Qüvvələrin
Azərbaycan Ordusundan və başqa silahlı birləşmələrdən ibarət
olmasını nəzərdə tutur. Beləliklə də, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti silahlı birləşmələrin də Ali Baş Komandanı olacaq ki, bu
da NATO standartlarına uyğundur.
Konstitusiyanın 36-cı maddəsinin II hissəsində edilən dəyişiklik
9-cu maddəyə olunan dəyişiklikdən irəli gəlir.
Növbəti dəyişikliklər Konstitusiyada istifadə olunan
terminologiyaya toxunur.
Bu dəyişiklik "milli" terminin beynəlxalq hüquqda başqa
mənada, "dövlət" termininin ekvivalenti kimi işlədilməsindən irəli
gəlir. Beynəlxalq hüquqda "millət" dövlət şəklində təşkilatlanmış
xalq deməkdir. Həmin anlayış məhz bu mənada Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının adında istifadə edilir.
Məsələn, dövlət tərəfindən irqindən, milliyyətindən, dinindən,
dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq
mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar
ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı
olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat
verilməsini, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının irqi,
milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial
mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmasına qadağanı müəyyənləşdirən 25-ci
maddədə (Bərabərlik hüququ) "milli" sözünün "etnik" sözü ilə əvəz
edilməsi təklif olunur.
Bu dəyişiklik "milli" terminin beynəlxalq hüquqda başqa mənada,
"dövlət" termininin ekvivalenti kimi işlədilməsindən irəli gəlir.
Beynəlxalq hüquqda "millət" dövlət şəklində təşkilatlanmış xalq
deməkdir. Həmin anlayış məhz bu mənada Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının adında istifadə edilir.
Konstitusiyaya təklif olunan böyük sayda dəyişikliklər insan
hüquqları ilə bağlıdır. 24-cü maddəyə (İnsan və vətəndaş
hüquqlarının və azadlıqlarının əsas prinsipi) insan ləyaqəti
prinsipinin əlavə edilməsi təklif olunur.
Bu prinsip Referendum Aktı layihəsinin aşağıdakı bəndlərində də
inkişaf etdirilir.
Konstitusiyanın 68-ci maddəsinə (Zərərin ödənilməsini tələb etmək
hüququ) aşağıdakı məzmunda I və IV hissələr əlavə edilməsi təklif
olunur:
"I. Hər kəsin dövlət orqanlarının ona münasibətdə özbaşınalığı
istisna edən vicdanlı davranışına hüququ vardır.
IV. Dövlət, dövlət qulluqçuları ilə birlikdə dövlət qulluqçularının
qanuna zidd hərəkətləri və hərəkətsizliyi nəticəsində insan hüquq
və azadlıqlarına dəymiş ziyana görə və onların təminatının
pozulmasına görə mülki məsuliyyət daşıyır".
Analoji müddəanın bələdiyyələrə şamil edilməsi məqsədi ilə
Konstitusiyaya aşağıdakı redaksiyada 1461 maddənin əlavə edilməsi
təklif olunur:
"Maddə 1461. Bələdiyyələrin məsuliyyəti
Bələdiyyələr, bələdiyyə qulluqçuları ilə birlikdə bələdiyyə
qulluqçularının qanuna zidd hərəkətləri və hərəkətsizliyi
nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarına dəymiş ziyana görə və
onların təminatının pozulmasına görə mülki məsuliyyət
daşıyırlar".
Bununla əlaqədar nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan Respublikasının
Mülki Məcəlləsinin 1100-cü maddəsinə əsasən, dövlət orqanlarının,
yerli özünüidarə orqanlarının və ya bu orqanların vəzifəli
şəxslərinin qanunsuz hərəkətləri (hərəkətsizliyi) nəticəsində, o
cümlədən dövlət orqanının və ya yerli özünüidarə orqanının qanuna
və ya digər hüquqi akta uyğun gəlməyən aktının qəbul edilməsi
nəticəsində fiziki və ya hüquqi şəxsə vurulmuş zərərin əvəzini
Azərbaycan Respublikası və ya müvafiq bələdiyyə ödəməlidir.
Göründüyü kimi, dövlət qulluqçularının qanunsuz hərəkəti və ya
hərəkətsizliyi nəticəsində fiziki və hüquqi şəxslərə dəymiş ziyana
görə dövlətin mülki məsuliyyət daşıması qanunvericilikdə təsbit
olunub.
Eyni zamanda Mülki Məcəllənin 1101-ci maddəsində göstərilir ki,
qanunsuz məhkum etmə, cinayət məsuliyyətinə qanunsuz cəlb etmə,
qəti imkan tədbiri kimi həbsə almanın və ya başqa yerə getməmək
haqqında iltizamın qanunsuz tətbiqi, inzibati tənbehin qanunsuz
verilməsi nəticəsində fiziki şəxsə vurulmuş zərərin əvəzini
təhqiqat, ibtidai istintaq, prokurorluq və məhkəmə orqanlarının
vəzifəli şəxslərinin təqsirindən asılı olmayaraq, Azərbaycan
Respublikası qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada tam həcmdə ödəyir,
vurulmuş zərər qeyd olunan nəticələrə səbəb olmadıqda isə onun
əvəzi qanunla müəyyənləşdirilmiş əsaslarla və qaydada ödənilir.
Dövlət qulluqçularının qanuna zidd hərəkətləri və
hərəkətsizliyi nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarına dəymiş
ziyana və onların təminatının pozulmasına görə dövlətin
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş mülki məsuliyyəti ölkəmizdə ən
yüksək hüquqi qüvvəyə malik akt olan Konstitusiya ilə daha da
möhkəmləndirilir və bu dövlət qulluqçularının qanunsuz
hərəkətlərinə (hərəkətsizliyinə) görə məsuliyyətini, o cümlədən
cinayət məsuliyyətini istisna etmir.
Qeyd olunanlarla əlaqədar vurulmuş ziyanın ödənilməsi qaydaları
"Təhqiqat, ibtidai istintaq, prokurorluq və məhkəmə orqanlarının
qanunsuz hərəkətləri nəticəsində fiziki şəxslərə vurulmuş ziyanın
ödənilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə ətraflı
şəkildə tənzimlənir.
Beləliklə, dövlət qulluqçularının qanuna zidd hərəkətləri və
hərəkətsizliyi nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarına dəymiş
ziyana və onların təminatının pozulmasına görə dövlətin
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş mülki məsuliyyəti ölkəmizdə ən
yüksək hüquqi qüvvəyə malik akt olan Konstitusiya ilə daha da
möhkəmləndirilir və bu dövlət qulluqçularının qanunsuz
hərəkətlərinə (hərəkətsizliyinə) görə məsuliyyətini, o cümlədən
cinayət məsuliyyətini istisna etmir.
Konstitusiyanın 25-ci maddəsinə "Fiziki və əqli qüsurları olanlar,
onların məhdud imkanlarına görə həyata keçirilməsi çətinləşən hüquq
və vəzifələrdən başqa, bu Konstitusiyada təsbit olunmuş bütün
hüquqlardan istifadə edir və vəzifələri daşıyırlar" məzmunda IV
hissə əlavə edilməklə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin hüquqi
statusunun xüsusiyyətlərinin Konstitusiya səviyyəsində təsbit
olunması təklif olunur.
İlk dəfə olaraq Konstitusiyada mülkiyyət hüququnun sosial
funksiyasının vurğulanması təklif olunur və bu məqsədlə 29-cu
maddəyə (Mülkiyyət hüququ) aşağıdakı məzmunda V və VI hissələr
əlavə edilir:
"V. Xüsusi mülkiyyət sosial öhdəliklərə səbəb olur.
VI. Sosial ədalət və torpaqlardan səmərəli istifadə məqsədi ilə
torpaq üzərində mülkiyyət hüququ qanunla məhdudlaşdırıla
bilər".
Şəxsi həyata müdaxilənin yolverilməzliyi hüququnun qorunmasının
gücləndirilməsi nəzərdə tutulur və bu məqsədlə Konstitusiyanın
32-ci maddəsinə (Şəxsi toxunulmazlıq hüququ) aşağıdakı məzmunda VI,
VII və VIII hissələrin əlavə edilməsi təklifi irəli sürülür:
"VI. Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, üçüncü şəxslər
haqqında məlumat almaq məqsədi ilə elektron formada və ya kağız
üzərində aparılan informasiya ehtiyatlarına daxil olmaq
qadağandır.
VII. Məlumatın aid olduğu şəxsin buna razılığını aşkar ifadə etdiyi
hallar, ayrı-seçkiliyə yol verməmək şərtilə anonim xarakterli
statistik məlumatların emalı və qanunun yol verdiyi digər hallar
istisna olmaqla, informasiya texnologiyalarından şəxsi həyata, o
cümlədən əqidəyə, dini və etnik mənsubiyyətə dair məlumatların
açıqlanması üçün istifadə edilə bilməz.
VIII. Fərdi məlumatların dairəsi, habelə onların emalı, toplanması,
ötürülməsi, istifadəsi və mühafizəsi şərtləri qanunla müəyyən
edilir".
Qeyd olunmalıdır ki, şəxsi toxunulmazlıq hüququnun təmin edilməsi
sahəsində ən aktual və mühüm məsələlərdən biri insanların şəxsi və
ailə həyatı haqqında toplanan, emal olunan və ötürülən fərdi
məlumatların mühafizə olunması ilə bağlıdır.
Bu baxımdan, fərdi məlumatların mühafizəsi ilə bağlı münasibətləri
tənzimləmək məqsədi ilə 2010-cu il 11 may tarixində "Fərdi
məlumatlar haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul
edilib.
Bu qanunda fərdi məlumatlar toplandığı andan mühafizə olunması,
sözü gedən məlumatların qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş tələblərə
uyğun səviyyədə həm mülkiyyətçi və operatorlar, həm də bu
məlumatlara giriş hüququ olan istifadəçilər tərəfindən mühafizə
olunması ilə bağlı öhdəliklər müəyyən edilib.
Konstitusiyanın 47-ci maddəsinin (Fikir və söz azadlığı)
III hissəsində irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik
oyadan təşviqata və təbliğata qadağa hər hansı digər meyara
əsaslanan ədavət və düşmənçilik oyadan təşviqata və təbliğata
qadağa ilə genişləndirilməsi təklif olunur.
Fərdi məlumatların mühafizəsi sahəsində müvafiq qanunvericiliyin
tələblərini pozmuş şəxslərin müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyətə
cəlb edilmələri də qanunvericiliklə tənzimlənir.
Belə ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin
kibercinayətlərə görə məsuliyyəti müəyyən edən 30-cu fəslində
kompyuter sisteminə qanunsuz daxil olma, habelə kompyuter
məlumatlarını qanunsuz ələ keçirməyə görə məsuliyyət nəzərdə
tutulur. Həmçinin, həmin Məcəllənin 156-cı maddəsində şəxsi və ailə
həyatının sirri olan məlumatların, belə məlumatları əks etdirən
sənədlərin, video və foto çəkilişi materiallarının, səs yazılarının
yayılması, habelə satılması və ya başqasına verilməsi və qanunsuz
toplanılması ilə bağlı əməllər cinayət tərkibi kimi müəyyən
edilib.
Göründüyü kimi, şəxsi toxunulmazlıq hüququnun təmin edilməsi üçün
mühüm əhəmiyyət kəsb edən üçüncü şəxslər haqqında məlumat almaq
məqsədi ilə istər elektron formada, istərsə kağız üzərində aparılan
informasiya ehtiyatlarına daxil olmaqla bağlı qadağa konstitusion
müstəvidə təsbit olunur və təklif edilən dəyişikliklər bu sahədə
qanunvericiliyin müddəalarının inkişafına xidmət edəcək.
Konstitusiyanın 36-cı maddəsində (Tətil hüququ) edilən dəyişikliklə
qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, lokautun (işçilərə
təsir göstərmək məqsədi ilə əmək haqlarının ödənilməsini
dayandırmaqla işəgötürən tərəfindən müəssisənin fəaliyyətinin
müvəqqəti dayandırılması (yaxud istehsal həcminin əhəmiyyətli
azaldılması), tətilin analoqu, lakin işçilər tərəfindən deyil,
işəgötürən tərəfindən) qadağan edilməsi təklif olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Əmək Məcəlləsinin 284-cü maddəsinə
əsasən, işəgötürən tərəfindən lokaut elan edilməsinin kifayət qədər
məhdud yol verilən halları müəyyən olunub. Həmin Məcəlləsinin
285-ci maddəsi işəgötürən tərəfindən lokautun elan edilməsi
hallarında işçilərin hüquqlarının müdafiəsini özündə əks etdirir və
işçilərin müraciəti əsasında lokautun qanunauyğun elan edilməsi və
əsaslandırılması məsələsinə məhkəmə tərəfindən baxılmasını nəzərdə
tutur.
Bu hüquq 1996-cı il 3 may tarixli Avropa Sosial Xartiyasında da
təsbit edilib. Belə ki, həmin Xartiyanın 6-cı maddəsinin 4-cü
bəndinə müvafiq olaraq maraqların toqquşması hallarında işçilərin
və işəgötürənlərin əvvəlcədən bağlanmış kollektiv müqavilələrdən
irəli gələ biləcək öhdəliklərə riayət etmək şərti ilə kollektiv
fəaliyyət hüququ, o cümlədən tətil etmək hüququ tanınır.
Beynəlxalq təcrübədə lokautla əlaqədar işçilərin müəyyən
hüquqlardan yararlana bilmələri ilə bağlı müddəalar mövcuddur.
Məsələn, ABŞ-ın əmək qanunvericiliyinə əsasən lokaut zamanı
işçilərin müavinət almaq hüququ var. Lakin işçilərin tətilləri
zamanı bu müavinətdən yararlanmaq hüququ məhdudlaşdırılır.
Konstitusiyanın 47-ci maddəsinin (Fikir və söz azadlığı) III
hissəsində irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik oyadan
təşviqata və təbliğata qadağa hər hansı digər meyara əsaslanan
ədavət və düşmənçilik oyadan təşviqata və təbliğata qadağa ilə
genişləndirilməsi təklif olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, ədavət və düşmənçilik oyadan təşviqat və
təbliğatla bağlı hərəkətlər Konstitusiyanın 47-ci maddəsinin III
hissəsində göstərilən meyarlardan başqa digər meyarlar, məsələn,
dil, cinsi, mənşəyi və siyasi mənsubiyyəti əsasında da həyata
keçirilə bilər. Bu baxımdan Konstitusiyaya təklif olunan bu
dəyişiklik qeyd olunan hərəkətləri törətməkdə təqsirli bilinən
şəxslərin məsuliyyətdən yayınmasının qarşısını almağa və bu sahədə
mövcud qanunvericiliyi təkmilləşdirməyə imkan verəcək.
Konstitusiyanın 49-cu maddəsinin II hissəsində sərbəst toplaşmaq
hüququnun həyata keçirilməsinin ictimai qaydanı və ya ictimai
əxlaqı pozmamaqla şərtləndirilməsi təklif olunur.
Konstitusiyanın 58-ci maddəsi (birləşmək hüququ) yalnız
Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində və ya hər hansı
hissəsində qanuni dövlət hakimiyyətini zorla devirmək məqsədi güdən
birlikləri qadağan edir.
Sərbəst toplaşma hüququna qoyulan məhdudiyyətlər "İnsan
hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında" Avropa
Konvensiyasından irəli gəlir.
53-cü maddədə geniş yayılmış və beynəlxalq hüquqda, o cümlədən
"Vətəndaşlıq haqqında" 1997-ci il Avropa Konvensiyasında nəzərdə
tutulmuş, vətəndaşlığın itirilməsi hallarının müəyyən edilməsi
olunur.
Təklif edilən istisna bir çox ölkələrdə mövcuddur və beynəlxalq
hüquq buna imkan verir (misal üçün, "Vətəndaşlıq haqqında" Avropa
Konvensiyasının 7-ci maddəsi).
Konstitusiyanın 57-ci maddənin I hissəsində hərbçilərin kollektiv
şikayət hüququnun məhdudlaşdırılması təklif olunur. Belə ki, hərbi
hissənin şəxsi heyətinin komandirə kollektiv şikayəti qiyam kimi
qiymətləndirilməyə bilməz. Bu da hərbi nizam-intizamı pozmaq
deməkdir. Belə məhdudiyyət bir çox ölkədə var (Misal üçün, Almaniya
və İspaniyada).
Konstitusiyanın 58-ci maddəsi (birləşmək hüququ) yalnız Azərbaycan
Respublikasının bütün ərazisində və ya hər hansı hissəsində qanuni
dövlət hakimiyyətini zorla devirmək məqsədi güdən birlikləri
qadağan edir. Bu maddənin IV hissəsinə edilən dəyişikliklə cinayət
hesab edilən digər məqsədlər güdən və ya cinayətkar üsullardan
istifadə edən birliklərin qadağan edilməsi də təklif olunur. Bu cür
qadağa Almaniya və digər ölkələrin Konstitusiyalarında da nəzərdə
tutulur.
Konstitusiyanın 59-cu maddəsində dövlətin sahibkarlıq sahəsində
yalnız dövlət maraqlarının, insan həyatının və sağlamlığının
müdafiəsi ilə bağlı tənzimləmənin həyata keçirdiyinin
müəyyənləşdirilməsi ilə dövlətin azad sahibkarlığa müdaxiləsinin
məhdudlaşdırılması təklif olunur.
Hazırda Konstitusiyanın 60-cı maddəsi insan hüquqlarının yalnız
məhkəmə qaydasında müdafiəsi prinsiplərini nəzərdə tutur və bu
hüquqların inzibati qaydada müdafiəsindən susmaqla yan keçir.
2005-ci ildə "İnzibati icraat haqqında" Azərbaycan Respublikasının
Qanunu qəbul edilib və inzibati qaydada insan hüquqlarının
müdafiəsi daim inkişaf etməkdədir. Cari ildə ölkə Prezidentinin
Fərmanı ilə vətəndaşların şikayətlərinə baxılmasının effektivliyini
artırmaq məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Administrasiyası da daxil olmaqla, bütün icra hakimiyyəti
orqanlarında Apelyasiya Şuraları yaradılmışdır. Bu baxımdan 60-cı
maddənin (Hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatı) adı və mətni
dəyişdirilərək aşağıdakı redaksiyada verilməsi təklif
olunur:
"Maddə 60. Hüquq və azadlıqların inzibati və məhkəmə təminatı
I. Hər kəsin hüquq və azadlıqlarının inzibati qaydada və məhkəmədə müdafiəsinə təminat verilir.
II. Hər kəsin hüququ var ki, onun işinə qərəzsiz yanaşılsın və həmin işə inzibati icraat və məhkəmə prosesində ağlabatan müddətdə baxılsın.
III. Hər kəsin inzibati icraat və məhkəmə prosesində dinlənilmək hüququ vardır.
IV. Hər kəs dövlət orqanlarının, siyasi partiyaların, hüquqi
şəxslərin, bələdiyyələrin və vəzifəli şəxslərin hərəkətlərindən və
hərəkətsizliyindən inzibati qaydada və məhkəməyə şikayət edə
bilər.".
Konstitusiyanın 71-ci maddəsində hüquq və azadlıqlarının həddindən
artıq məhdudlaşdırılmasına qadağa məqsədi ilə maddənin II hissəsinə
aşağıdakı məzmunda müddəanın əlavə edilməsi təklif olunur:
"Hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılması dövlət tərəfindən
gözlənilən nəticəyə mütənasib olmalıdır".
Azərbaycanın hər 5 ildə 3 ilin seçkilərlə bağlı olması reallığından
irəli gələrək Konstitusiyanın 101-ci maddəsinə edilən dəyişikliklə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyət müddətinin 5 ildən
7 ilədək uzadılması təklif olunur. Bu cür praktika digər ölkələrdə
də mövcuddur (İtaliya Konstitusiyasında - 7 il, 2000-ci ilədək -
Fransa Konstitusiyasında - 7 il, Avstriya Konstitusiyasına,
Finlandiya Konstitusiyasına görə - 6 il).
Həmin maddəyə edilən digər dəyişiklik Prezidentin səlahiyyət müddətinin uzadıldığına görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin seçicilərə etimad votumu üçün müraciət imkanı (növbədənkənar prezident seçkiləri elan etmək) nəzərdə tutulur.
Tarix
2016.08.23 / 14:07
|
Müəllif
Axar.az
|