"25-lər" layihəsində

Axar.az "25-lər" layihəsində tənqidçi Əsəd Cahangirlə Anarın "Göz muncuğu" povesti barədə söhbəti təqdim edir:

Birinci söhbət

Anar "Dədə Qorqud"da Təpəgözdən...

– Əsəd müəllim, bir neçə ay əvvəl "Azərbaycan" jurnalında xalq yazıçısı Anarın "Göz muncuğu" povesti dərc olundu. Bu günə kimi əsər haqda müxtəlif qəzet, jurnal və saytlarda xeyli yazılar gedib, əsər lazımınca saf-çürük olunub. Müzakirəyə başlamazdan öncə həmin yazılar barədə ümumi fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı.

– Düzü, bu yazıların hamısını oxumamışam. Amma mənə elə gəlmir ki, əsər lazımınca saf-çürük edilib. Oxuduqlarım arasında, əlbəttə ki, müsbət anlamda seçilənlər də var. Məncə, Həmid Herisçi maraqlı nüansları tutub, əsərin Azərbaycan ədəbiyyatı üçün perspektiv önəmini düzgün müəyyənləşdirib. Pərvinin məqaləsi əsərin laborator incəliklərini çözür. Böyük əksəriyyət isə ən yaxşı halda, povestin yanından keçib. Uzağa getməyək, biri elə Cavanşir Yusiflinin povest haqda səninlə elədiyi söhbət – sadəcə, məsələlər sadalanır, amma çözüm yoxdur. Sən ondan bir şey anladınmı?

– Yox, bir şey anlamadım. Amma sizin Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda "Göz muncuğu" haqda çıxışınızda da bəzi məqamlar mənim üçün qaranlıq qaldı. Orda belə bir fikir də dediniz ki, bu əsər "Dədə Qorqud" dastanının davamıdır.

– Anarın bundan öncə yazdığı "Ağ qoç, qara qoç" əsərinin intertekstuallıq baxımından üç qatı var idi: Mirzə Cəlilin "Anamın kitabı" pyesi; "Dədə Qorqud"; "Məlikməmmədin nağılı". Eyni qatları "Göz muncuğu"nda da görmək olur: Mirzə Cəlilin "Ölülər" pyesi; "Dədə Qorqud"; "Avesta". Əgər nəzərə alsaq ki, "Məlikməmmədin nağılı" özü də "Avesta" və zərdüştilik inancı ilə bağlıdır, onda hər iki əsərin fundamental altyapısında eyni mənbələrin durduğunu görürük. Təxminən, qırx il öncə yazdığı "Dədə Qorqud" kinodastanında Anar "Təpəgöz" obrazından istifadə etməyib.

– Niyə istifadə etməyib?

– "Dədə Qorqud" mərkəzi qəhrəmanı və vahid süjeti olmayan dastandır. Anar bəzi boyları ümumən kənar edib, yerdə qalan bir neçə boyu Beyrək ətrafında birləşdirib və nəticədə vahid süjetə, mərkəzi qəhrəmana malik kinodastan hasilə gətirib. Kənar edilənlər arasında Təpəgözlə bağlı boy da var. Bir dəfə intervü zamanı yazıçıdan bunun səbəbini soruşanda cavabı belə olmuşdu – "Təpəgöz irreal, fantastik varlıqdır, kinodastan isə real həyat hadisələrindən bəhs edir". Bu mənada "Göz muncuğu" povestinə "Dədə Qorqud" filminin ssenarisindən kənarda qalan Təpəgöz əhvalatının çağdaş nəsr variantı kimi də baxmaq olar. Çünki "Göz muncuğu"nun əsas qəhrəmanı Əhlimanın da bəsirət gözü açıqdır, yəni alnında gözə görünməyən gözü var. Onlar hər ikisi şər qüvvəni təmsil edir. Bu obrazı yaratmaqla yazıçı mahiyyətcə Təpəgözü povestə transfer edib.

Çobanın pəri qızına təcavüzü...

– Sizcə, "Göz muncuğu" ilə "Dədə Qorqud" arasında daha nə kimi intertekstual bağlılıq var?

– Əsas bağlılığı artıq dedim. Amma bu obrazların bir neçə mühüm fərqi var. Birincisi, Təpəgöz ancaq şərdən ibarətdir, Əhliman isə özündə şərlə bərabər, xeyri də birləşdirir. İkincisi, onların mənşəyində fərq var. Təpəgöz Oğuz çobanının pəri qızına təcavüzündən doğulub. Bu təcavüz mahiyyətcə yerin göyə üsyanı, insanın qadağan olunmuş ilahi sferaya girməsi, kosmik-metafizik nizamı pozması deməkdir. Çünki mifik arxetiplərdə göy həmişə ata, yer ana kimi təsəvvür olunur. Dastanda isə əksinədir – yer ata, göy ana rolunda çıxış edir. Bu üzdən travestik məxluq - Təpəgöz doğulur. Doğulan gündən də Oğuzun başına fəlakət gətirir – adam yeyir. Dastanın məntiqi aydındır – kosmik-ilahi nizamı pozmaq sonucda insanın özünün məhvinə səbəb olur. Çünki insan özü də bu sistemin içindədir.

– Anarın Təpəgözü isə adi qadından doğulub.

– Elədir və bu, onların mənşə fərqidir. Üçüncüsü, onlardakı şərin mənşəyi ilə bağlı fərqdir. Təpəgözdə şər anadangəlmə, genetik-bioloji xarakter daşıyır. Onun mayası şərlə yoğrulub. Əhliman isə şər qüvvəyə, daha çox cəmiyyət olaylarının təsiriylə, özü də tədricən çevrilir. Yəni onun şəri daha çox sosioloji xarakter daşıyır.

– Amma Anar povestdə karma məsələsinə toxunub. Yəni insanın bu ömürdə kimliyi məsələsi onun keçən ömründəki davranışının nəticəsi kimi meydana çıxır. Yaxud insanın taleyi və xarakteri yeddi arxa dönən babalarının kimliyi ilə müəyyənləşir. Belə çıxır ki, insandakı şər də, xeyir də karmik xarakter daşıya bilər.

– Anar öz povestində karmanın, sadəcə, adını çəkir. Bu məsələ povestin bədii fakturası ilə birbaşa təsdiqlənmir. Əsərdə qəhrəmanın "keçmiş həyatından" heç nə görmürük. İndiki ömründə də o, heç kəsə şüurlu bədxahlıq etməyib, əksinə, hamı ona pislik edir. Onun əcdadlarının şər əməlləri barədə də povest susur. Nəticədə şərin karmik mənşəyi məsələsi əsərə Anarın, sadəcə, nəzəri təsəvvürləri şəklində daxil olur. Məncə, bu onun karma məsələsinə dərin daxili inamının olmamasından irəli gəlir.

– Siz karmaya inanırsınız?

– O qədər də yox.

– Niyə?

– Ona görə ki, induist deyiləm, müsəlmanam.

– Bunun mətləbə nə dəxili var ki?

– O dəxili var ki, insanın harda və nə vaxt doğulması təsadüfi şeylər olmayıb, birbaşa ilahi iradənin təzahürüdür. Müsəlman olaraq doğulmuşamsa, demək, bu dinə də qail olmalıyam. İnanc dəyişmək ilahi nizama müdaxilədir və bunun nəticələri ağır olur.

– İslam karmanı qəbul etmir?

– Qurana görə, insan dünyaya bir dəfə gəlir və törətdiyi əməllərdən asılı olaraq, axirətdə ya əbədi mükafat, ya da cəzaya layiq görülür.

– Bəs İsa peyğəmbər, yaxud Mehdi Sahibəzzəmanın ikinci zühuruna olan islami inanc?

– Bunlar seçilmiş adamların bəşər qarşısındakı xüsusi missiyası ilə bağlı istisnalardır.

– Qayıdaq "Göz muncuğu"na.

– Harda qalmışdıq?

Təpəgözdən qurtulmağın yolu...

– Əhlimanla Təpəgöz arasındakı fərqlərdən danışırdıq. Üç fərqi dediniz.

– Dördüncüsü, Təpəgöz anomal antropologiyaya malikdir – onun yeganə gözü alnının ortasında yerləşir. Əhliman isə normal antropologiyaya malikdir. Anomaliya onun daxilində – adi gözlə görünməyən bədnəzərliyindədir. Nəhayət, beşincisi, Təpəgözün islahı mümkün deyil, bu əcaib məxluqdan qurtulmağın yeganə yolu onu öldürməkdir. Basat elə belə də edir və onu öldürür.

– Bəs Anarın Təpəgözündə necə, islah olunmaq gücü varmı?

– Anarın qəhrəmanı öz bəd nəzəri ilə neçə-neçə adamın ölümü və bədbəxtliyinə səbəb olur. Amma onun islah olunmaq potensialı var. Çünki onun daxilində şərlə yanaşı, xeyir də mövcuddur. Dastanda Basat xeyiri, Təpəgöz şəri təmsil edir. Povestdə xeyir-şər qarşıdurması eyni bir insanın daxili dünyasına köçürülür. Təpəgözün mağarası burda virtualdır – Əhlimanın daxili aləmidir. Beləliklə, burda şəri öldürmək həm də intihar deməkdir. Buna görə Anar çıxış yolunu öldürməkdə görmür. Anara görə, əsas məsələ öldürmək yox, insanın daxilindəki xeyirin şərə qalib gəlməsidir.

– Amma axı şər yenə dirilir.

– Bəli, dirilir, elmi dillə desək, anabioz faktı baş verir. Xeyir-şər qarşıdurması əbədidir. Amma Peyğəmbərimizin diliylə desək, şər öz şərliyindən əl çəkmirsə, xeyir niyə öz xeyirliyindən əl çəkməlidir ki?

– Əsərdə çoxlu sayda epiqraflar var. Necə düşünürsünüz, "Göz muncuğu" bu epiqrafların hamısı ilə əlaqəyə girə bilir? Yoxsa, təsadüfi epiqraflar da var?

– Məncə, burda təsadüfi epiqraf yoxdur. Amma epiqraflar arasında müvafiq fəsl və ümumən əsərlə yaxından-uzaqdan səsləşənləri ola bilər. Elə epiqraflar var ki, birbaşa əsərin əsas problemi üzərinə işıq salır.

– Necə düşünürsünüz, əsərin əsas problemi nədir?

– Qurtuluş, xilas, nicat, yəni dirilmə mümkündürmü? Əsas məsələ bu suala cavab verməkdir. Əhlimanın həyatı timsalında görürük ki, ata-ana, məktəb, iş insanı mənən ölümə aparır, onu şər qüvvəyə çevirir. Onun Aydanla uğursuz macərası göstərir ki, məhəbbət insana kömək etməkdə, sadəcə, acizdir. Bütün bunlar hamısı bir yerdə xilasın sosioloji, yəni insani qatını işarələyir. Bəlkə, nicat Allahdadır? Əfsanəvi Diri Babanın pirdə verdiyi göz muncuğu fövqəlinsani xilas yolunu səciyyələndirir. Lakin qəhrəmana onun da köməyi olmur. O, indiyə qədər bədnəzər kimi özü istəmədən pislik edirdisə, indi şüurlu olaraq şər əməl törədir – Qafarzadənin evini yandırır və onun ölümünə səbəb olur. Təkcə yerlər yox, göylər də insana yaddır, ögeydir. İnsan yerlə göy arasında tənhadır.

Demək, insanı nə digər adamlar, nə də fövqəlbəşər bir qüvvə yox, yəni başqaları deyil, ancaq və ancaq onun özü xilas edə bilər. Sartr demişkən, "başqaları cəhənnəmdir."Beləliklə, final akkordu eksiztensialistcəsinə vurulur. Amma bir vacib fərqlə: ekzistensializmdə insan qurtuluşu təsadüfə bağlayır; Anarda isə qurtuluş insanın özündədir. Çünki Kamüdən fərqli olaraq, Anara görə, insanın daxili dünyasının yalnız yarısı ona yad, yəni şərdir, ikinci yarısı isə doğma, yəni xeyirdir. Və o, "doğma" yarısı vasitəsilə özünü xilas edə bilər.

– Siz özünüz əsərin ideyası ilə razısınız? Yəni, doğrudan da, insanı kənar qüvvələr yox, ancaq və ancaq onun özü xilas edə bilər?Yoxsa bunu yalnız Anar müəllimin fikri kimi qəbul edək?

– Məncə, insanın xilası onun özünün səyi ilə Allahın istəyinin üst-üstə düşməsindən asılıdır və burda həlledici rol Allaha məxsusdur. Amma biz taledən danışırıq və burda insanların sayı qədər varinat ola bilər. Çünki talelər təkrarsızdır.Mən öz yaşadığım və bu yaşantı əsasında dərk etdiyim varinatı dedim. Fikrimcə, Anar müıəllim də öz varinatını yazıb.

– Sizcə, bu povest müasir Azərbaycan siyasi gerçəkliyinə nə dərəcədə işıq salır?

– Povest Azərbaycan siyasi gerçəkliyindən birbaşa danışmır. O, Azərbaycan insanının keçid dövrü həyatından rəmzi dillə söz açır. Əhlimanın Əshabi-Kəhfdə iyirmi beş-otuz il qalması, məncə, müasir dövr həyatımıza rəmzi işarədir. Əsərin qəhrəmanı kimi biz də keçid dövründə hələ tarixin yuxusunda idik. Hələ çoxumuz sovet dövrü nostaljisi, yaxud gələcəyə dair xülyalarla yaşayırdıq. Lakin zaman öz sərt üzünü göstərdi və ayıldıq. Əhliman kimi biz də 90-cı illərin keçid dövründə sanki ölüb, yenidən dirildik, xeyrimiz və şərimizlə birlikdə özümüzü dərk etdik.

O, Azərbaycan yazarlarının rəsmi lideridir

– Əsəri hansı yardıcılıq metoduna aid etmək olar? Səhv eləmirəmsə, Lalə adlı bir xanım yazmışdı ki, "Göz muncuğu" postmodernist əsərdir. Anar müəllim bu fikirə güldü.

– Şübhəsiz ki, bu əsərdə postmodernist səhnələr də var, modernist səhnələr də, sırf realistik səhnələr də. Bütövlükdə götürəndə formaca modernistik tərəf ağırlıq edir. İdeya-fəlsəfi baxımdan isə povestdə, məncə, ekzistensial ovqat hakimdir. Amma Anarın baxışları ekzistensialistlərlə də tam üst-üstə düşmür. O, burda bütün izmlərdən keçərək, əgər belə demək mümükünsə, anarizmə gəlib çıxır və hətta onu da birmənalı şəkildə təsdiq etmir. Ümumən, bu əsərdə nə forma, nə də məzmun baxımından heç nəyin birmənalı təsdiqi yoxdur. Çünki gerçəkliyə mərkəzi nöqtədən - bəsirət gözündən baxanda hər şeyi görürsən və hərtərəfli görürsən. O mərkəzi nöqtədə hər şey bir yerdədir. Ağacın toxumunda onun gövdəsi, budağı, yarpağı, meyvəsi cəm olduğu kimi. Anar bu əsərində problemin toxumuna yaxınlaşıb.

– Yaxınlaşıb deyəndə, məgər ona çatmayıb ki?

– Bu çox uzun məsələdir, çünki söhbət artıq ədəbiyyatdan dinə, estetikadan inanca keçir.

– Buyurun.

– İnanc tarixi üç əsas mərhələdən keçib - miflərdə olduğu kimi çoxallahlılıq, zərdüştilikdə olduğu kimi ikiallahlılıq, yəhudilik, xristianlıq və islamda olduğu kimi təkallahlılıq. "Göz muncuğu" göstərir ki, Anarın inancı daha çox zərdüştiliyə söykənir. Zərdüştilikdə olduğu kimi o, xeyir və şəri bir-birinə qarşı duran iki müstəqil, substansional başlanğıc kimi götürür. Təkallahlı dinlərdə isə xeyrin də, şərin də mənbəyi bir olan Allahdır. Yəni şər müstəqil başlanğıc ola bilməz. Onu müstəqil başlanğıc kimi qəbul etmək Allahın hər şeyə qadir iradəsini istisna etməkdir. Allah təkdir. Klassik islam ilahiyyatı bunu tövhid adlandırır. Bu, islamın ana postulatıdır. Anarın povestində Allah bir ideya şəklində mövcuddur. O, insanın taleyini həll etmir və Aristotelin yaradılışa ilkin təkan verən, sonra varlığı passivcəsinə seyr edən formalar formasını xatırladır. Anara görə, insanın kimliyi onun daxilindəki xeyir və şər başlanğıcları arasındakı qarşıdurma müstəvisində müstəqil olaraq müəyyənləşir. Təsadüfi deyil ki, çoxsaylı sitatlara baxmayaraq, onun povestinin ana yapısında dualist xarakterli - yəni ikiallahlı zərdüştilik dayanır. Ən qısa şəkildə desək, Anar ikilikdən birliyə keçmir. Məsələnin toxumu isə birlikdədir. Yaxınlaşmaq deyəndə bunu nəzərdə tuturdum. İkilikdən birliyə bir addımdır.

– Sizcə, Anar növbəti əsərində bu addımı atacaqmı?

– Bu artıq proqnoz vermək olacaq. Keçə də bilər, keçməyə də. Əgər keçsə, bu Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncəsində haqqın qələbəsinin rəsmi təsdiqi olacaq.

– Niyə Anarın tövhid inancına gəlməsinə bu qədər önəm verirsiniz ki?

– Çünki Anar sıradan bir yazar yox, Azərbaycan yazarlarının rəsmi lideridir. Məsələ, sadəcə, bununla bitmir. Məncə, o həm də taleyüklü adam, seçilmiş birisidir. Yəni təkcə yazıçılar tərəfindən yox, həm də Yazı sahibinin özü tərəfindən seçilib. Buna görə onun yazdıqlarında təsadüfi heç nə yoxdur. Onun təkcə son əsəri yox, hələ gənclik illərindən üzü bəri yazdıqlarında güclü mistik aura, öncəgörənlik var. Onun yazıalrı ədəbiyyatın gələcək taleyinə dair işarə səciyyəsinə malikdir.

– Sizə elə gəlmirmi ki, yazıçını estetik yox, dini meyarlarla dəyərləndirisiniz.

– "Göz muncuğu"nun özünün məzmunu buna imkan verir. Çünki bu povest, sadəcə, bədii əsər yox, həm də dini-mistik, etik-fəlsəfi, ideoloji xarakter daşıyır. İkinci tərəfdən, mən yazıçını inancına görə ittiham etmirəm, sadəcə, faktı registrasiyadan keçirirəm. Yəni deyirəm ki, bu var, bu yoxdur, amma ki, niyə var, niyə yoxdur deyə məhkəmə açmıram. Üçüncüsü, başa düşmürəm ki, "din" sözündən adamlar niyə belə qorxur. Din Allahın insana sözüdür. Dindən qaçmaq Allahdan qaçmaqdır. Allahdan qaçmaq özündən qaçmaqdır. Çünki Allah həm də bizim içimizdədir. Buna görə də bizə özümüzü dərk etdirən böyük ədəbiyyat son nəticədə həmişə Allaha gedib çıxır. Bu, Nizamidə, Dantedə, Füzulidə, Şekspirdə, Hüqoda, Dostoyevskidə, Tolstoyda belədir. Anar da bu yolu gedir. Onun Dantenin, yəni böyük sənətin yubileyinə dəvətnaməsi var. "Göz muncuğu" bunun növbəti və məncə, ən ciddi təsdiqidir.

Davamı var