Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri, millət vəkili Zahid Orucun Axar.az-a müsahibəsini təqdim edirik:
- Prezident İlham Əliyev oktyabrın 15-də iqtisadi müşavirə keçirdi və yeni islahatlar anonsu verdi. Prezidentin iqtisadi islahatlarla bağlı anonsundan sonra nələr oldu və nələr gözlənilir?
- Ölkə rəhbəri 2019-cu ilin əvvəlindən başlayaraq, qeyd etdiyiniz istiqamətdə çox mühüm addımlar atmaqdadır. Birinci növbədə ölkənin sosial həyatını əhatə edən və ən mühüm maliyyə tutumlarına malik olan qərarlar verildi. Bu, çox önəmli idi, çünki 2015-ci ildə məcburən gedilmiş devalvasiyanın vurduğu ziyanları, yəni ortaya çıxan mənzərəni mütləq həll etmək, problemləri çözmək lazım idi. Bu, şübhəsiz ki, sadə məsələ deyildi. 2005-2015-ci illər ərzində ölkənin müəyyən bir iqtisadi inkişaf göstəriciləri formalaşmışdı. Bunlar inkarolunmazdır ki, iri neft vəsaitlərinin Azərbaycana daxil olması ölkənin bütün sahələrində mühüm dəyişikliklər doğurdu. Birincisi, Azərbaycan infrastruktur yenilənmələrinə getdi, ikincisi, müharibənin ağır humanitar fəlakətini çözməyə şərait yarandı, üçüncüsü isə qaçqın və məcburi köçkünlərin problemlərinin həlli ilə paralel bundan sonrakı dövrdə normal iqtisadi sabitləşmə üçün müxtəlif investisiya proqramları reallaşdırıldı. Həmin illər ərzində, xüsusilə də 2008-2013-cü illərdə neft hasilatı özünün pik nöqtəsinə çatdı.
Daha sonra dövlət rəhbəri söylədi ki, neft amilindən asılı qalmamaq üçün biz digər sektorları güclü bir şəkildə inkişaf etdirməliyik. Biz artıq bu dönəmdə Azərbaycan dövlətinin rəhbərinin məramını təyin etməkdə çətinlik çəkmirdik. Yəni Prezidentin ehtimalları dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin dəyişə biləcəyi ilə bağlı idi. Görünən mənzərə bu oldu ki, həqiqətən də bu mənfi gözləntilər reallaşdı. Yəni dünya bazarında neftin qiymətinin 4 dəfə aşağı düşməsi fonunda Azərbaycanın büdcə gəlirləri, xüsusilə də məlum ticarət balansı pozulduqdan sonra dövlət manatın dəyərinin aşağı düşməsinə getdi və bundan sonrakı mənzərə də sizə bəllidir.
Mən bu detalları ondan ötrü xatırladıram ki, 2015-ci ildən paralel şəkildə neftdən əldə olunan gəlirlərin nisbətən azalması fonunda hökumətin həqiqi gücü və imkanları məsələsi sınağa çəkildi. Bu dönəmdə milli təhlükəsizlik orqanlarının rəhbərliyinin dəyişdirilməsi addımı atıldı, ardınca vergi orqanlarında, rabitə sistemində rəhbər dəyişikliklərinə gedildi. Nəticədə, 2018-ci ilin prezident seçkisindən sonra dövlətin 60 faizindən çoxu yeni simalardan ibarət oldu. Ölkə rəhbəri o zaman bəyan etdi ki, 2019-cu ildə qarşıdakı dövr üçün biz islahatlar yönündə daha genişmiqyaslı addımlar atacağıq. Bunun başlıca səbəblərindən biri ondan ibarət idi ki, əgər prezidentin ilk illərində transmilli layihələri həyata keçirərək, Azərbaycanın regional və beynəlxalq yerini möhkəmlətmək istəkləri birinci yerdə dayanırdısa, ondan sonrakı dövrdə artıq neft vəsaitlərinin şaxələnmiş formada iqtisadiyyata qoyulması, həqiqi menecer keyfiyyətli insanların hökumət strukturlarına daşınması, regional və beynəlxalq prosesləri bilən, onlardan baş çıxaran insanların öndə tutulması, komandada müəyyən nəsil dəyişimlərinə gedilməsi və s. reallaşdı. Yəni görmək olur ki, ölkə rəhbəri bu prosesləri strateji xətt üzrə əvvəlcədən beynində, düşüncəsində, dünyagörüşündə daşıdığı hazır bir konsepsiya və doktrina kimi həyata keçirmək qərarında idi.
- Yəni islahatların artıq daha dərin qatlara enişi başlayıb...
- 2019-cu il yanvarın 1-də keçirilən müşavirə özünün çəkisinə, irəliyə sürülən fikirlərin əhatəliyinə və milli miqyaslı olduğuna görə əvvəlki illərdən çox-çox fərqləndi. Ona qədər də islahatlar aparılırdı. Bu inkarolunmazdır.
Hesab edirəm ki, dərinlik əmsalına, əhatəlilik dərəcəsinə görə daha böyük islahatlar 2019-cu ilin yanvarından başladı. Ölkə rəhbəri birinci növbədə sosial cəhətdən həssas əhali qüvvəsini, dövlətçilik mövqeyini qoruyub saxlamaqla iqtisadi və artıq göründüyü kimi siyasi, bir müddət sonra ümid edirəm ki, hüquq-məhkəmə sistemini əhatə edən islahatların alt bazasını, fundamentini tam formalaşdırmış oldu. Gördüyümüz kimi, artıq islahatlar özünün daha böyük fazasına daxil olub.
Azərbaycan nəinki hər ay, artıq demək olar ki, hər gün, bəzən hər saat dəyişir. Keçirilən müşavirələrin formatı belə yenidir. Ölkə rəhbəri öz kabinetini Azərbaycan cəmiyyəti üzərinə açıb və uzun onilliklər ərzində bağlı qapı arxasında ölkənin cari həyatına, strateji mövqeyinə bağlı olan addımlarını və qərarlarını, hökmlərini, sərəncamlarını, göstərişlərini məhz o otaqdan verib. Ancaq dövlət işi, dövlətin birinci şəxsinin missiyası yalnız ayrı-ayrı şəxslərin təyinatı və ümumiyyətlə, işdən çıxarılması ilə bağlı keçirdiyi qəbullardan ibarət deyil. Bizə bəllidir ki, dövlət rəhbəri olmağın daha böyük məsuliyyəti var. Elə hesab edirəm ki, İlham Əliyevin 15 oktyabrda keçirdiyi müşavirə, iştirak edən insanlar, oradakı tənqidi ruh, bir-birinin ardınca verilən mesajlar hər bir Azərbaycan insanın daxili aləmində gəzdirdiyi mövqelərin dilə gətirilməsidir. Ən ucqarda yaşayan insan da dövlətin Birinci şəxsinin onun simasında danışdığının fərqindədir.
- Bunun keçid olduğunumu nəzərdə tutursunuz?
- Bu, bir dinc keçiddir. Məhz yuxarılardan başlayan dəyişikliklər çox önəmlidir. Çünki islahatların müxtəlif ölkələrdə aparılan tarixi nümunələri var və biz belə görürük ki, bir sıra hallarda o, çox böyük problemlərlə üz-üzə qalmış olur. Yəni bir tərəfdən iqtisadi və siyasi elitada parçalanmalar gedir, müxtəlif qarşıdurmalar meydana çıxır, maraqlar konfliktlərini tənzimləmək olmur. Bəzən həssas vətəndaş qruplarını onların hətta xeyrinə olan dəyişiklərdə yanında görmürsən və bu, ziyana işləyir. Bir sıra hallarda o ölkələrdə islahatlar uğurla nəticələnmir. Ona görə mən bunu “dinc” adlandırdım ki, İlham Əliyevin İstiqlaliyyət küçəsi 19, kabinet nömrə 1-dən verdiyi qərarlar, qələminin mürəkkəbi ilə imzaladığı sənədlər ölkənin həyatına bütün başqa xarakterli aksiyalardan, vətəndaş toqquşmalarından və sairədən yuxarıda dayanaraq, Azərbaycan insanının, ölkənin həyatını dəyişir. Bu, çox vacibdir. Çünki bilirsiniz ki, dünyada bunun sərt şəkildə baş verməsi ilə bağlı mövqelər var və yaxud ayrı-ayrı ölkələrdə görürük ki, bu keçid qanla müşayiət olunur.
- 2015-ci il islahatlarından bəhs etdiniz. Siz də yaxşı bilirsiniz, o zaman əsas müzakirə mövzularından biri dövlət şirkətləri, dövlətin yükünü daşımalı olduğu bəzi müəssisələrin özəlləşdirilməsi və ya özünümaliyyələşməyə keçməsi, eləcə də icraedici hakimiyyətin idarəçilikdə yükünün azaldılmasından ibarət idi. İndi 2019-cu ildir və Prezident islahatlar anonsu verib. Sizcə, indi bu məsələlər reallaşdırıla bilərmi?
- İlk növbədə onu qeyd edim ki, 2015-ci il həqiqətən mühüm mərhələdir. Qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadiyyata kobud, qanunsuz, cinayətkarcasına müdaxilələrin daha miqyaslı formada azaldılması məhz həmin dövrə düşür. Ardınca biznes strukturundakı yoxlamaların kəskin şəkildə dayandırılması da məhz ondan sonra başladı. Təhlükəsizlik oqranlarının indi həbsdə olan, cinayət törədən şəxsləri bildiyiniz kimi sahibkarlar üzərində bir neçə qatdan ibarət müxtəlif yağmalama əməliyyatlarını həyata keçirməkdə idilər. Şübhəsiz ki, bunlar da insanlar tərəfindən narahatlıqla qarşılanmaqda idi və bu, bir yandan da ölkənin təhlükəsizlik sisteminin özünün ziyanına işləməkdəydi. “Gözəgörünməz qüvvə” adlandırılan o adamlar əslində gözə girirdilər. Şübhəsiz ki, bu, mundiri ləkələmək idi. Sizə bəllidir ki, Azərbaycanın müasir dövr qurucusu və banisi Heydər Əliyev təhlükəsizlik sistemindən böyük siyasətə daxil olmuşdu. Bu orqanlar millətin nəzərində, gözündə böyük güvənc mənbəyi idi. Təəssüf ki, dediyimiz o dövr ərzində bu sistemə daxil olan naşı əllər təkcə təhlükəsizliyi yox, eyni zamanda iqtisadi-sosial həyatı da zəhərləmişdilər. Şükür ki, dövlət o yükdən və hökumət içərisində hökumətə çevrilmək istəyən adamlardan xilas oldu.
Ardınca vergi sistemində bütövlükdə cəmiyyət və sahibkarlar üçün obraz dəyişdi. İndi artıq onu qorxu və narahatlıqla qarşılayan insanlardan fərqli olaraq, şəffaflıq, anlaşma, sahibkarın fəaliyyətinə geniş meydan vermə və s. kimi fəaliyyətləri görürük. Sizin dediyiniz məsələnin üçüncüsü və ən mühüm qollarından biri institusional tədbirlər idi. Yanvarın 11-də ölkə rəhbəri qeyd olunan məsələ ilə bağlı çox mühüm mesajlarını vermişdi. O söyləmişdi ki, bir sıra hallarda bəzən fərqinə varmadan hansısa strukturların tərkibində müxtəlif agentliklər, hansısa kiçik komitələr və qurumlar yaradılmasına gedilir, sonra isə şişmiş aparatların şahidi oluruq və belə olan təqdirdə hökumət strukturları daha artıq dərəcədə dövlət büdcəsindən asılı vəziyyətə düşürlər. Bu, rəqabətin qarşısını alır, şəffaflığa mane olur, digər tərəfdən isə həmin sahələrdə fəaliyyət imkanlarını əngəlləyir. Məsələn, mən parlamentdə uzun illər deyirdim ki, hər bir kənddə bir tibb məntəqəsi var. Bizə bəllidir ki, onlar minimum ilk təcili yardım funksiyasını yerinə yetirir. Bunun nə önəmi var ki, onu dövlətin boğazında yük kimi saxlayırsınız? Dünyanın hər yerində bunlar özəlləşməyə açılırlar. Bu funksiyanı da zərurət olduğu təqdirdə, yerli ictimai mənafe naminə kimlərsə həyata keçirir. Hətta siz tələb qoya bilərsiniz ki, bu tibb məntəqələri təyinatı dəyişdirilmədən özəlləşdirilsin və s. Və yaxud da uşaq bağçaları ilə bağlı məsələni dövlət niyə çiyinlərində daşımalıdır?! Bu, özəl sistemdə çox uğurla işləyə biləcək sahədir. Dövlət niyə buna vəsait ayırmalıdır?
Beləliklə, dövlət rəhbəri yanvarda da müəyyən qurumların ləğvinə getmişdi və funksional səlahiyyətləri bir-birinə yaxın olan və paralellik təşkil edən, təkrarlayan qurumların bir qismindən xilas olmuşdu.
Artıq gördüyünüz kimi, iqtisadiyyat, vergi, əmlak sistemi arasında birləşməyə gedildi. Bunun da çox ciddi önəmli iqtisadi səbəbləri var. Burada önəmli odur ki, Azərbaycan mülkiyyətçisinin heç də hamısı torpaq və əmlak üzərində öz hüquqi səlahiyyətlərini sona qədər rəsmiləşdirə bilməyib. Bu, sizə də bəllidir. Media orqanı olaraq, vətəndaşlardan aldığınız müraciətin bir qismi bununla bağlıdır.
İkinci məsələ: dövlətin sərəncamı altından olan müxtəlif dövlət mülkiyyətli obyektlər var. Bu, hansısa zavodlar, müxtəlif təyinatlı idarələr ola bilər. Hesab edirəm ki, təyinat dəqiqləşdirilmələrinə gedilməli və bəziləri icarəyə verilməlidir. Yəni qeyd etdiyimiz kimi, dövlətin nəzarəti altında olan müxtəlif qurumların təyinatı ilə bağlı daha dəqiq hesablanmış qərarlar verilməlidir. Əminəm ki, 51%-in 49%-ə nisbətində olan, nəzarət paketi dövlətin əlində olan qurumlarla bağlı bundan sonrakı dövrdə daha intensiv, daha sürətli, hesablanmış qərarların şahidi olacağıq.
- Bəs struktur dəyişikliyi?
- Dövlət idarəetmə sistemində kadrların sayını artırmaq iş yerlərinin açılması sayılmamalıdır. Bu, düzgün yanaşma ola bilməz. Çünki dünyada əhalinin 100 min nəfərinə düşən məmur sayı ilə bağlı kvotalar var. Bu bizdən əvvəl kəşf olunub qurtarıb və biz burada yenilik edə bilməyəcəyik. Necə ki 20 şagirdə bir müəllim düşməsi normaldır, necə ki əhalinin üzərinə düşən tibb bacılarının və həkimlərin sayı ilə bağlı kvota var, eləcə də məmur sayı ilə bağlı çox önəmli düsturlar var. Ölkə rəhbərinin atdığı addımlar hesab edirəm ki, bizim nəzərimizdə dövlət idarəetmə sistemində optimallaşdırma qərarlarıdır, məmur sayının qeyd etdiyiniz ictimai mənafelərə uyğun qurulmasıdır. O biri yandan isə bürokratik sistem məsələsindən danışanda bir çoxu bunları Qərbdəki nümunələrdən çıxış edib deyir. Yəni bürokratik sistemləri heç kim sındırmır, dağıtmır. Bu yanaşmada həqiqət var. Amma nə qədər sayı çox olan hökumət strukturları olacaqsa, o qədər də səlahiyyət istəyəcəklər. Bu da vətəndaşın üzərində əngəlləmələrə səbəb olur. Baxın, vaxtilə lisenziyalaşdırılan sahələr nə qədər idi? Sayı 500-dən çox idi, amma indi bildiyim qədər, 130-dan artıq deyil. Yaxud da taksi xidməti, nəqliyyat sistemində müvafiq nazirlik mövcud idi və onda nə qədər problemlər ortaya çıxır. Hesab edirəm ki, İqtisadiyyat Nazirliyinin vahid bir qurum kimi yaradılması bir tərəfdən vergi sistemini daha çevik etməyə şərait yaradır.
Bilirsiniz ki, Saakaşvili dövrü Gürcüstanı nümunələrindən Azərbaycan insanı da bir sıra hallarda bəhs edir. Çünki qonşu ölkələrik, tez-tez səfərlər edirik, orada gördüklərini gözlərində və beyinlərində bəzən daşıyıb ölkəmizə gətirirlər, bəzən nəyisə nümunə göstərirlər və yaxud da bizdə nəyisə tərifləyib, onlardan irəlidə olduğumuzu söyləyirlər. Bu məsələdən danışanda mən deyirəm ki, Gürcüstanda iqtisadi nailiyyətlərin banisi, müəllifi Saakaşvili deyil, Kaxa Bendukidze idi. Sözügedən şəxsə həmişə mən simpatiya ilə baxmışdım və onun bütün fəaliyyətini izləmişəm. O deyirdi ki, mən Saakaşviliyə “əgər vergi dərəcələri və sayı azaldılmasa, iqtisadiyyatda durğunluq, tormozlanma yaranacaq” demişdim. Bu həqiqətdir. Qara dövriyyə, ikili mühasibatlıq nə zaman meydana çıxır? Dediyimiz qanunlar effektli işləməyəndə. Cənab Prezident qeyd etdiyimiz insanları qəbul edərkən, konkret olaraq Mikayıl Cabbarovu təyin edərkən vurğuladı ki, artıq kölgədən 100 mindən artıq insanın işləməsi ilə bağlı məsələlər çıxıb, yəni rəsmiləşib, onların əmək müqaviləsi tərtib olunub. Bu o deməkdir ki, artıq onların aldığı rəsmi maaşlar gələcəklərinə, yəni pensiyalarına təsir edəcək. Beləliklə, institusional islahatlar bütövlükdə hökumətin daha optimal çəkiyə malik olmasını meydana çıxaracaq.
Ümumiyyətlə, biz hökumətdən danışırıqsa, deməliyik ki, bu, ölkə rəhbərliyi tərəfindən verilən qərarların, xüsusilə də iqtisadi maliyyə yüklü qərarların yerinə yetirilməsinə məsul bir təchizatdır. Biz artıq ölkə rəhbərliyinin bildirdiyi kimi, yeni hökumətdən danışa bilərik. Birinci növbədə tələb odur ki, artıq biz köhnə hökumətin kölgəsindən çıxmalıyıq. Bəzi məmurlar özlərinin çevrəsində yaratdıqları qurumlarla iqtisadiyyatda iştirak edirlər. Bu, məmur biznesinə rol açır. Bu isə bir tərəfdən qanun pozuntusudur, o biri yandan başqalarının haqsız şəkildə rəqabətdə uduzmasına, onlara qarşı qanunsuz hərəkətlərə səbəb olur.
Üçüncü məsələ ondan ibarətdir ki, hakimiyyətin digər qollarında çalışanlar öz sahələri ilə bağlı fəaliyyət aparırlarsa, iqtisadiyyat bundan tamamilə ayrı fəaliyyət göstərirsə, bu, şübhəsiz ki, yaxşı münasibətlərə səbəb olur, iqtisadiyyat öz qanunları ilə çalışır. Burada artıq kənar və yaxud kobud müdaxilələrə ehtiyac olmur.
Yekun olaraq, qarşıdakı dönəmdə digər strukturların da birləşməsinin və ya paralelliyin ləğvi yönündə dövlət rəhbərliyi tərəfindən verilən qərarları gözləyə bilərik. Bu, ən azı indiki dövrdə prezident tərəfindən atılan addımların məntiqindən doğur və mümkündür ki, baş versin.
- Qarşıdan bələdiyyə seçkisi gəlir. Siz də dəyişikliklərdən bəhs etdiniz. Etiraf edək ki, bu gün ölkədə bələdiyyələr normal vəziyyətdə deyil. İcra hakimiyyətlərinin statusunun azaldılıb, bələdiyyələrin səlahiyyətinin artırılması mümkün ola bilərmi? İcraedici hakimiyyət bunda nə dərəcədə maraqlıdır?
- İcra hakimiyyətləri ilə bağlı səlahiyyət dəyişikliklərinə yaxın zamanda gedilməsi gözlənilmir. Ən azından bu məsələ birinci növbədə müvafiq dövlət strukturlarında müzakirə olunmalı idi və ona bağlı hansısa mərkəzlər, institutlar araşdırma aparmalıydılar. Yalnız o tədqiqatlardan sonra qərar verilə bilər. Doğrudur, bələdiyyə sistemi 1999-cu ilin hadisəsidir. Bu həm də Qərb idarəçiliyində özünə geniş yer ayırmış institutdur. Habelə Azərbaycan Avropa Regional Xartiyasını imzalayıb və müəyyən öhdəliklərimiz var. Lakin başa düşüləndir ki, bələdiyyə sisteminin formalaşmasında böyük təcrübəyə malik ölkələrlə Azərbaycanı müqayisə etmək olmaz. Məsələn, Türkiyədə bələdiyyələr siyasi hakimiyyət məsələsini həll edir. Bələdiyyə sistemində yer tutan partiyalar sonra parlamentdə və prezidentlik uğrunda mübarizədə üstün bir baza, imkanlar qazanırlar. Azərbaycanda bələdiyyə institutu müəyyən qədər siyasi olsa da, orada partiyalar iştirak edir. Amma nəticə etibarilə bu, ölkənin taleyinə o dərəcədə də təsir etmir. Bizdə bu yerli özünüidarə institutu kimi düşünülmüşdü ki, sərt mərkəzləşmə azalsın, demərkəzləşmə getsin, yəni bölgələr daha çox səlahiyyət alsın. Bunda məqsəd həm də o idi ki, yerli demokratiya gücləndirilsin, vətəndaşlar öz idarəçiliklərində, həyatının müəyyənləşməsində və yerli problemlərin həllində iştirak etsinlər. Lakin bunu həyata keçirmək o qədər də asan olmadı. Çünki bütün hallarda yerlərdə hər hansı bir qurum, hər hansı bir təchizat öz səlahiyyətlərini asanlıqla əldən verməyəcək. İkinci tərəfdən bələdiyyə institutu malik olduğu əmlak və ya mülkiyyətlə bağlı dəqiq xəritəyə malik deyil. Hələ də bu, problem olaraq qalır. Üçüncüsü, bələdiyyələr öz maliyyələrini tam formalaşdıra bilmədilər. Maliyyə müstəqilliyi olmadığı üçün bu institut xalqın gözündə bəzən yalnız icra hakimiyyətlərinin tapşırığı ilə torpaq haqlarını verən quruma çevrilmiş oldu.
Ardı var...
