Sizcə, ədəbiyyatı cəmiyyətə necə, konkret hansı yollarla
oxutmaq, sevdirmək olar?
Axar.az ədəbiyyat adamlarının bu suala cavablarını təqdim
edir:
Yazar Nəriman Qasımoğlu: "Təhsil
müəssisələrində tələbələrin, şagirdlərin bədii qiraətinə yer
verilsə, bu, həm ədəbiyyatın təbliği, həm gənclərin bədii zövqünün
inkişafı, həm də nitq və yazı qabiliyyətlərinin artırılması üçün
stimul olar. Mən ali məktəbdə Azərbaycanşünaslıq fənnindən dərs
deyirəm və bu fənnin içində Azərbaycana aid xeyli mövzuların
arasında ədəbiyyat da var. Ancaq tələbələrin ümumi səviyyəsinin
artırılması üçün ev tapşırıqlarından biri kimi onlardan tələb
edirəm ki, hər dəfə dərsə gələndə dediyim bir əsəri oxuyub
gəlsinlər. Ədəbiyyatın da, söz adamlarının da geniş mənada
təbliğinə ehtiyac var. Mədəniyyət hadisələrini, mövzularını
işıqlandıran televiziya verilişlərində ucuz, zövqsüz, şit
nümunələrin yox, ciddi ədəbiyyatın təbliği vacibdir".
Şair Kəmalə Abıyeva: "Bu iş məktəblərdən
başladılmalıdır. Müəllimlər mütaliə etməlidir ki, şagirdlər də
ədəbiyyat oxusun. Çıxışlarımın birində demişdim ki, məktəblərdə
kitab təqdimatları, müzakirələr, görüşlər keçirmək, kitabxanaların
fəaliyyətini artırmaq lazımdır. Test üsulu ilə imtahanlar ədəbiyyat
fənnini ikinci dərəcəli edir. Bilik yarışmalarına baxın, ən savadlı
uşaqlar ədəbiyyatdan daha zəif olur. Müasir ədəbiyyat haqqında
qısaca da olsa, bir saatlıq dərs salmaq olar. Müəllim istənilən
əsəri elə həvəslə, maraqla təhlil, təqdim edə bilər ki, uşaqda
əsəri oxumağa maraq oyanar. Doğrusu, bizim məktəbdə elə ədəbiyyat
müəllimi var ki, 5 ildə bir əsər oxumayıb. Maraq üçün bir neçə
ədəbiyyat dərsinə gedin, görün necə dərs keçirlər".
Tənqidçi Nərgiz Cabbarlı: "Məncə, ədəbiyyatı
sevdirməyin yolu seçimdən keçir – təqdimatda və təbliğatda olan
zövqlü, səviyyəli seçimdən. Və mütləq bu prosesdə
istiqamətləndirici qüvvələr olmalıdır: mətbuat, naşir və tənqidçi
qismində. Xüsusilə də onların ədəbi zövqündən, dünyagörüşündən,
təqdimatından çox şey asılıdır. Oxumağa da, yeni yaranan ədəbiyyata
marağı da, ikrahı da oxucu ilk növbədə onların vasitəsi ilə
qazanır. Məsələn, axmaq bir əsəri tənqidçi gözəl bir əsər kimi
təqdim edirsə, naşir çox nəfis təqdimatla çap edərək satışa
ötürürsə, mətbuat da onun dəyərli bir nümunə kimi təbliğatına
köklənirsə, bu artıq adını çəkdiyim üçlünün ədəbiyyatın da,
oxucunun da əleyhinə işləməsi, ədəbiyyata da, oxucuya da ziyan
verməsi deməkdir. Bəzən olur ki, çox "qışqırıcı", "hay küyçü" bir
annotasiyanın təqdimatında mənasız-məzmunsuz bir əsərlə
qarşılaşırsan. Yaxud eyni şəkildə tanıdıcı məqalənin, yaxud bir
tənqidçi təhlilinin vasitəsilə də oxşar "şapalaq"la qarşılaşa
bilirsən. Hər məsələdə dürüst olmaq lazımdır, amma təqdimatda daha
çox! Həm istedadlı, həm də dürüst! O zaman sevgi də öz-özünə
yaranacaq".
Yazar Xalid Kazımlı: "Zorla oxutmaq olmaz,
maraq yaratmaq lazımdır. Daha yaxşı olar ki, cəmiyyətə oxumaq
istədiyi mətnləri təklif edək. Əgər kriminal aləm oxucuya
maraqlıdırsa, o cür mətnlər vermək, amma o mətnlərin alt qatında
bəşəri dəyərləri, humanizmi təbliğ etmək gərəkdir. İstənilən janr
bir müddət sonra oxucunu bezdirir, sonra onda başqa səpkili
materiallara maraq yaranır - bu, sevgi romanlarından tutmuş, ta
elmi-kütləvi ədəbiyyata qədər dəyişir. Əsas odur ki, insanlar
oxumağa vərdiş eləsinlər, bundan ləzzət alsınlar. Oxucularda bu
vərdiş yaransa, avtomatik olaraq maarifçilik işi də irəli
gedəcək".
Yazıçı-jurnalist İlqar Əlfioğlu: "Ədəbiyyatı
oxutmaq üçün cəmiyyətdə oxu mühiti yaranmalıdır. Bu, elə bir
mühitdir ki, onda oxuyanla oxumayanın yeri bəlli olmalıdır.
İnsanlar oxumağın, savadlı, məlumatlı olmağın divident gətirdiyini
duymalıdır. İnsanlar əvvəlcə bunun xətrinə oxuyacaq, sonra da
mütaliə aludəçisi olacaq. Bir də oxucunu cəlb edən yaxşımətnlər
yazmaq lazımdır. Üçüncü şərt isə kitabın ucuz olmasıdır".
Şair Qəşəm Nəcəfzadə: "Birinci növbədə yaxşı
əsər yazmaq lazımdır. Didaktika, quru nəsihətçilik oxucuları
bezdirib. Bədii əsərdə hadisənin özü maraqlı olmalıdır, hadisə
həyatdan gəlməli, əsərin əsas ideyasını müəllif deməməli, hiss
etdirməlidir. Oxucu hiss etməlidir bunu. İkincisi, kitabın dizaynı
yaxşı olmalıdır. Üçüncüsü, kitabın radio və televiziyada, mətbuat
səhifələrində reklamı getməlidir. Özü də şit yox, təbii reklam
olmalıdır.
İlk kitabdan müəllif oxucuya özünü pis yazar kimi
tanıtmamalıdır. Tanıtdısa, sonradan bu kəsiri düzəltmək çətin olur.
Müəllif əsərində boş təsvirlərə yol verməməli, birbaşa mətləbə
keçməlidir. Bu mətləb müasir insanın həyatını öyrənməli, oxucu o
əsərdə özünü, öz taleyini tapmalıdır".
Yazıçı Azər Qismət: "Əgər məhəlləmizdə paraşüt
qülləsi inşa etsələr, oradan yalnız 5-6 dəfə tullanaram. Həvəsim
olmayandan sonra yaddan çıxacaq. Adamların kitab oxuması,
ədəbiyyata sevginin oyandırılması üçün Fişer effektindən də
istifadə etmək olar. Televizora hamı baxır və 25-ci kadrdan
istifadə edilir, alt şüurda kitaba sevgi oyanır. Bu mümkün olmasa,
uduşlu kuponlar təşkil edilsin. Kuponlar maraqlıdır. Çətin məsələ
ömründə əlinə kitab almayan zavallının bircə dəfə kitab oxumasıdır.
Sonrası psixoloji amillərlə bağlıdır. Həmin şəxs hansısa məclisdə
hansısa kitabdan sitat gətirəndə ətrafdakıların ona necə duyumlu
gözlərlə baxdığını görəcək.
Ümumilikdə Mütaliəyə Yardım Fondu təşkil etmək mümkündür. İl
ərzində 10 kitab oxuyana 100 manat verilsin. İnanın ki, növbəyə
dayanacaqlar".
Şair Nuranə Nur: "Bu gün oxucuya nə versən,
razıdır və ya nə versən, narazıdır. Dünyada metro, bulvar
ədəbiyyatı deyilən anlayış var. Və ciddi oxucular bunu qəbul etmir.
Biz hələ o qəbul olunmayan həddə də çatmamışıq. Düzdür, hazırda
bunu oxuyanlar bəlkə də belə düşünmürlər, çünki onlar hamısı nəsə
oxuyur və onlara elə gəlir ki, hamı nəsə oxuyur. Əvvəlcə, oxumağı
aşılamaq lazımdır. Ciddi, ya qeyri-ciddi ədəbiyyat sonrakı
mərhələdir. Ali oxucunun zövqü birdən-birə formalaşmır. Əvvəl
ibtidai, sonra orta, sonra ali. Düşünürəm ki, kitabı telefon,
qulaqlıq kimi aksesuarlara çevirmək üçün ilk növbədə oxuculara
bayağı yox, ibtidai ədəbiyyat nümunələri (təqdim yox) təklif
edilməlidir. Təbii ki, hər təklif edilən əsər əsl ədəbiyyat olmaya
bilər. Adətən, cəmiyyət əsl ədəbiyyat seçimində yanılır, amma
zövqlü oxucu da adi oxucuların sırasından çıxır. Konkret təklifim
budur: şagirdləri mütaliəyə cəlb etmək lazımdır".
Şair Rafael Tağızadə: "Burada iki tərəf var:
cəmiyyət və ədəbiyyat. Məncə, ilk növbədə, kitabların reklamı üçün
şərait yaradılmalı, kitab dükanlarının sayı artırılmalıdır.
Televiziyalarda kitabların reklamı getməli, ədəbi verilişlər,
diskussiyalar təşkil olunmalı, yazıçılar, şairlər, ədəbiyyat
adamları verilişlərə dəvət edilməlidir. Bu, indiki dövrdə təkcə
ədəbiyyat adamlarının görə biləcəyi iş deyil, əlaqədar qurumlar da
bu işə öz töhfəsini verməlidir".
Yazıçı Məzahir Süleymanzadə: "Azərbaycan
ədəbiyyatında həmişə maraqlı əsərlər olub, indi də var. Həm yaşlı,
orta nəsil yazıçılar, həm də istedadlı gənclərimiz boş dayanmayıb,
yazırlar. Amma kitabların tirajına baxırsan - 200-300, uzağı 500
nüsxə. Bununla cəmiyyətə kitab oxutmaq olar? Kitab çox bahadır,
kitab mağazaları yox dərəcəsindədir, kitabxanalar da yeni ədəbiyyat
almır.
Mənim təklifim belədir: Fərdi qaydada, müəlliflərin öz hesabına
kitab nəşrinə son qoyulmalıdır. Nəşriyyatlar müqavilə üsulu ilə
kitab çap etməli, müəlliflərə müvafiq qonorar ödəməlidir. Kitabın
minimum tirajı 5-10 min nüsxə olmalıdır. Bütün rayon mərkəzlərində
və iri kəndlərdə kitab mağazaları açılmalıdır. Kitabxanalar qiraət
mərkəzlərinə çevrilməli, yazıçılarla, şairlərlə görüşlər
keçirilməlidir. Ölkədə ən ucuz çap məhsulu kitab olmalıdır.
Televiziyada, radioda, mətbuatda kitaba, yazıçıya hörmət
aşılanmalıdır".
Şair Telli Pənahqızı: "Nə qədər ki, sosial
şəbəkə var, nə qədər ki, iki yaşında uşaq oyuncaq əvəzinə telefonla
oynayır, nə qədər ki, kiminsə evinə qonaq gedəndə, kafedə,
restoranda, toyda... yasda hər kəs "nə var, nə yox?" əvəzinə
"Vayfay varmı" soruşur, bu məsələnin müsbət həllinə ümid
etmirəm".