ABŞ-Rusiya münaqişəsi səngimək bilmir, əksinə getdikcə gərginləşir. Hətta 2016-cı ildə yeni qarşıdurmaların və yeni sanksiyaların olacağı da istisna edilmir.

Nəhənglərin toqquşması isə dünya düzəninə yaxşı heç nə vəd etmir. Bu, Yer qabığında iki nəhəng plitənin toqquşmasına bənzəyir - ən azı, zəlzələlər olacaq, sunamilər yaradacaq, dalğası hər yerə yayılacaq. Böyüklər silkələnsə də, yerində qalacaq, zəiflər və kiçiklər isə ayaq altında qalıb məhv olacaq.

Düşünürəm ki, səbəblər hamıya aydındır. Yeni əsrdə güclənməkdə olan Rusiya SSRİ-nin varisi olduğunu sübut etməyə, keçmiş SSRİ-nin ərazilərinə və təsir dairələrinə iddia etməyə başlamışdı. Bu da təkqütblü dünyanın sonu deməkdir. Dünyada isə artıq alınan alınıb, satılan satılıb, ABŞ və Avropa Birliyi (oxu: Qərb) dünyanı yenidən bölüşmək istəmir. Rusiya da geri çəkilmir, "qaz müşaribəsi"nə start verir, enerji silahından məharətlə istifadə edir, bütün Avropanı qazla şantaj edir. Yəni gah qazın qiymətini qaldırır, gah miqdarını aşağı salır, gah da alternativ yollarını bağlayır. Qərbdə isə gözləyirdilər - Rusiya dünyanın ən böyük neft-qaz istehsalçısı olmaqla bərabər, ən böyük bazarlarından biridir. İkisini birdən itirmək isə Qərbə sərf etmirdi, onlar tarixən yaxşı siyasətçi olmaqla bərabər, həm də yaxşı iqtisadçıdırlar. Onlar səbrlə gözləyirdilər, hətta Rusiyanın Çeçenistanı, Gürcüstanı viran etdiyini "görmürdülər".

Amma Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi, Krımı işğal etməsi ilə hər şey dəyişdi, Oərb-Rusiya münaqişəsi siyasi müstəvidən iqtisadi müstəviyə keçdi. Ukrayna Gürcüstan deyil, artıq Avropadır, Avropanın maraq dairəsindədir. ABŞ başda olmaqla, bütün Qərb dünyası hərəkətə gəldi və Rusiyaya qarşı "iqtisadi sanksiyalar" adı altında maliyyə müharibəsi elan edildi. 2008-ci ildə Rusiyanın Gürgüstana təcavüz etməsi ilə nəzəri, 2013-cü ildə Krımı işğal etməsi ilə praktiki olaraq başlayan ABŞ-Rusiya qarşıdurması artıq pik nöqtəsindədir, bütün körpülər yandırılıb, geriyə yol yoxdur. Doğrudur, Qərb Ukraynaya real dəstək yox, yalnız söz verir, amma Rusiyaya qarşı real sanksiyalar tətbiq edir. Nəticədə, Rusiya iqtisadiyyatı (ən azı, nefti-qazı var, narıncı inqilablar görməyib) Ukraynadan güclü olsa da, Ukrayna ilə paralel çökür. Qərb bu məsələdə əməlli-başlı tər tökür, taktiki ziyanlarını strateji xeyrinə qurban verir. Neftin barreli artıq Rusiya üçün 40 dollarlıq kritik həddədir, Qərb isə stateji məqsədlərinə dirənib, heç biri geri çəkiləmək niyyətində deyil. İldə 500 milyon ton neft satan Rusiya bu böhrandan ildə 150 milyard dollardan çox pul itirir, bu isə az qala, ölkə büdcəsinin üçdə biri deməkdir.

ABŞ prezidenti artıq Rusiyaya qarşı yeni, daha ağır sanksiyaların tətbiqinə qərar verib. Rusiya lideri isə ölkə iqtisadiyyatının daha ağır tənəzzül qarşısında olduğunu etiraf edib. Proqnozlar daha bədbindir, neftin qiyməti dünya iqtisadiyyatı üçün kritik həddə - 20 dollara düşə bilər.

Artıq dünyanın bir sıra sıra siyasi tədqiqat mərkəzi, beynəlxalq səviyyəli aparıcı mütəxəssislər neftin qiymətinin düşməsinin iqtisadi səbəblərdən çox, siyasi amillərə söykəndiyini etiraf edir. Yəni bir az cəsarətli olsaq, hər şeyi öz adı ilə çağırsaq, bu proses idarə olunandır və faktiki olaraq ABŞ-ın Avropa Birliyinin (AB) dəstəyi ilə Rusiyaya qarşı tətbiq etdyi iqtisadi sanksiyaların davamıdır. Nə olmuşdur, nə baş verir?

Məlum olduğu kimi, yaxın keçmişdə neftin qiymətini OPEK adlı beynəlxalq neft qurumu iqtisadi rıçaqlarla tənzim edirdi, qiymətlər düşəndə hasilatı salır, qiymətlər qalxanda qaldırırdı. Hazırda isə qiymətlərinin düşməsi iqtisadi səbəblərdən çox siyasi amillərə söykəndiyindən prosesi iqtisadi rıçaqlarla tənzimləmək mümkün deyil. Ekspertlər siyasi amillərin sırasında ilk növbədə ABŞ-ın neft hasilatını kəskin artırdığını göstərirlər. Statistika da bunu deyir: ABŞ-da neft hasilatı gündəlik 2 milyon barreldən 3 milyon barrelə qaldırılıb və bu ilin sonuna kimi 13 milyon barrelə (müttəfiqlərinin dəstəyi ilə!) çatdırılacaq. OPEK ölkələri də hasilatı azaltmayıb, burada da artım müşahidə olunur. Bunun nəticəsində bazarda tələb təklifi üstələyir və neftin kəskin ucuzlaşması davam edir.

Göründüyü kimi, ilk baxışdan Rusiyaya qarşı ABŞ-OPEK tandeminin yarandığını güman etmək olar. Amma OPEK-in tərkibinə nəzər salsaq, bu tandemin mümkünlüyünə şübhə yaranır. Hazırda OPEK-in tərkibinə 12 ölkə daxildir: İran, İraq, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, Venesuela, Qətər, Liviya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Əlcəzair, Nigeriya, Ekvador və Anqola. Bu ölkələrdən ən azı ikisi - İran və Venesuela Rusiyanın yaxın dostu, ABŞ-ın qatı düşmənidir və onların axırıncı ilə işbirliyinə getməsi, ən azı, hazırkı maraqlar çərçivəsində mümkün deyildir. Venesuela və İran həm də təsdiq olunmuş neft ehtiyatlarına görə, müvafiq olaraq, dünyanın 1-ci və 3-cü ölkələridir. OPEK-də də, bütün beynəlxalq təşkilatlarda olduğu kimi, qərarlar adi səs çoxluğu (azlığın hüquqlarının pozulması) ilə deyil, ümumi razılıqla (konsensus) qəbul olunur. OPEK ölkələrinin yarıdan çoxunun (İraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və s.) Rusiya ilə sıx ticari və siyasi əlaqələrinin olduğunu da nəzərə alsaq, bu tandemin mümkünsüzlüyünə tam əmin olarıq. Eyni zamanda, OPEK ölkələrinin strategiyası budur ki, ənənəvi hasilatla məşğul olan ölkə və ya şirkətlər öz bazar payını qorumalıdır. Yəni, müqəddəs yer boş qalmır, sən bazardan çıxsan, yerini rəqibin tutacaq.

Daha sonra: neftin iki dəfədən çox, təxminən 60%-lik ucuzlaşması və bu ucuzlaşmanın davamlı olması yalnız nefti hasil edən ölkələrin deyil, neft idxal edən ölkələrin iqtisadiyyatına da mənfi təsir edir. Yəni, cin artıq şüşədən çıxıb, artıq OPEK ölkələri istəsələr də, iqtisadi tənəzzül təhlükəsi qarşısında neft hasilatını azalda bilməzlər.

Beləliklə, OPEK ölkələrinin, hətta Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt kimi ABŞ-ın yaxın müttəfiqlərinin hazırkı maraqlar və təhlükələr çərçivəsində neftin ucuzlaşmasında maraqlı olacağı, Rusiyaya qarşı ittifaqa qatılacağı real görünmür. ABŞ-ın meydanda tək qaldığı, neftin qiymətlərini tək ucuzlaşdırdığı da real görünmür. Əvvəla, ABŞ-ın böyük karbohidrogen ehtiyatları, analoji ehtiyatlarla zəngin Kanada, Meksika kimi yaxın qonşuları, müttəfiqləri var. İkinci, AB ölkələrindən Böyük Britaniya və Norveç böyük neft ehtiyatlarına malikdir, bunların da birincisi ABŞ-ın strateji müttəfiqi, ikincisi isə NATO-nun üzvüdür. Eyni zamanda, bu ölkələrin inkişaf etmiş iqtisadiyyatı neft faktorundan birbaşa asılı deyil və böhrana davamlıdır. Deməli, ABŞ-ın Rusiyaya qarşı ittifaq yaratmağa, nefti ucuzlaşdırmağa və bu prosesi Rusiya iqtisadiyyatı iflas olana (artıq iflic olub!) qədər uzatmağa kifayət qədər imkanları və müttəfiqləri var. Bir sözlə, vəziyyət məlum Yuqoslaviya, İraq hadisələrində olduğu kimidir, ABŞ BMT TŞ (oxu: OPEK) ilə razılaşdırmamış, NATO (oxu: AB) ilə birlikdə istədiyi ölkəni, istədiyi vaxt bombalaya bilir. Amma bu dəfə, deyəsən, daş qayaya rast gəlir...

Bütün dəyənəklərin, məlum olduğu kimi, iki başı olur. Axı, Rusya Yuqoslaviya, İraq deyil, beynəlxalq oyunçudur, BMT TŞ-nin daimi üzvüdür, dünyanı sarsıdan nüvə silahı, dünya əhəmiyyətli enerji ehtiyatları var, böyük bazardır. Deməli, Rusiya iqtisadiyyatının çökməsi dünya iqtisadiyyatına da təsirsiz ötüşməyəcək. Bu yaxınlarda baş verən, "avtoşokları" hələ davam edən ümumdünya maliyyə böhranından sarsılan, hələ ayağa durmağa macal tapmayan dünya iqtisadiyyatı bu zərbəyə davam gətirəcəkmi?! Axı, Böyük Britaniyanın, Norveçin enerji resursları Avropanın həndəsi silsilə ilə artan iqtisadiyyatını, sosial sferasını (AB ölkələrində AES-lər fəfliyyət göstərsə də!) təmin etmək iqtidarında deyil. ABŞ-ın Avropaya aid məlum enerji planları (Amerika qazının sıxılmış şəkildə gəmilərlə Avropaya çatdırılması) isə ən yaxşı halda 5-10 ilə həyata keçirilə bilər. Deməli, ümid yenə nəhəng enerji resursları olan Rusiya və İrana qalır, bunların da hər ikisinə sanksiyalar tətbiq edilir. Hələ üstəlik, ikincinin nəql kəmərləri yetərincə deyil, imkanları müasir tələblərə cavab vermir. Sözdə yerlə-göylə əlləşən İran işdə hətta benzini tam istehsal edə bilmir, ixrac etdiyi xam neftin hesabına yarısını yaxın xaricdən idxal edir. Deməli, Qərbin "ipi nə qədər uzun olsa da", yenə də Rusiyadan keçir. Rusiya Prezidenti Putin də bunu bilir və səbrlə gözləyir. Amma xalq gözləyə biləcəkmi, gözləmək istəyəcəkmi?!

Xalqdan söz düşmüşkən, bu məsələdə yenə də Qərbin sərt, hətta boz üzü görünür. Məlum olduğu kimi, Qərb həmişə insan haqlarından danışır. Hər addımda insan haqlarının "Bibliya"dan müqəddəs olduğunu vurğulayır. Amma söhbət öz maraqlarından düşəndə, öz məqsədlərinə çatmaq üçün nəinki insan haqlarını, hətta insan həyatını qurban verir. Axı, Rusiya, İran yalnız prezidentdən və dini liderdən ibarət deyil, söhbət yüz millətdən ibarət iki yüz milyon insandan gedir. Qərbin, onun arxasında duran ABŞ-ın sanksiyaları da Rusiya, İran dövlətinə, liderlərinə yox, birbaşa Rusiya, İran xalqlarına yönəlib. İqtisadi sanksiyaların tətbiq olunması, neftin iki dəfə ucuzlaşması nəticəsində xalq iki dəfə kasıblaşıb, varından-yoxundan çıxıb. 2001-ci ilin sentyabrında Nyu Yorkda Əl Qaidə adlı mifik terror təşkilatının mifik başçısı Üsamə bin Ladenin rəhbərliyi ilə həyata keçirildiyi iddia olunan (artıq sübut olunub ki, bu hadisəni təşkilat səviyyəsində törətmək mümkün deyildi!) məşhur terror hadisəsində bir neçə min amerikalı həlak olmuşdu. ABŞ hökuməti, faktiki olaraq, dünyanın yarısına müharibə elan etdi, o biri yarsını bu müharibəyə cəlb etdi. İraq, Əfqanıstan kimi müsəlman ölkələri, faktiki olaraq, dağıdıldı, yerində orta əsr xarabalıqları qaldı, bu ocaqlar indi də tüstülənməkdədir. Yüz minlərlə insan həlak oldu, didərgin düşdü, şikəst oldu, bu qətliam indi də müsəlman ölkələrində "Ərəb baharı" şərti adı altında davam etməkdədir.

Amma Rusiya və İran ABŞ-ın qarşısından çəkilmir, şiddətli sanksiyalar şəraitində eyni şiddətli müqavimət göstərir. İİR hətta Qərblə məlum müharibə təhlükəsi qarşısında nüvə tədqiqatlarını dayandırmayacağını elan edir. RF isə nəinki Krımın məxməri işğalını rəsmiləşdirib, hətta Suriyanın rəsmi müraciətindən sonra bu ölkəyə öz hava qüvvələrini göndərib. Əsas məqsəd şübhəsiz ki, Yaxın Şərqdə söz sahibi olmaq, Fars körfəzinə (oxu: Neft körfəzinə) əl çatmasa da, İraq neftinə nəzarəti ələ almaqdır. İraqın və Rusiyanın təsdiq olunmuş neft ehtiyatlarına görə ilk onluğa daxil olduğunu nəzəzrə alsaq, bu, həm də neftin qiymətlərinə təsir imkanı deməkdir. Burda Qərbin tarixən yaxşı siyasətçi olmaqla bərabər, həm də yaxşı iqtisadçı olmasını bir daha qeyd etmək lazım gəlir. Rusiya–İran–İraq üçlüyü dünya neftinin üçdən birinə nəzarət demək idi və Qərb məhz bu nəzarətin qarşısını almaq üçün bu ittifaqı dağıtdı, İrana qarşı iqtisadi sanksiyaları aradan qaldırdı. Artıq iqtisadi sanksiyaların məngənəsindən xilas olan İran istəsə də Rusiyanın tərəfində qala bilməyəcək, bazara girməklə neftin qiymətini ucuzlaşdırmaqda maraqlı olan Qərbin dəyirmanına su tökəcək.

Rusiya isə öz işindədir, sözdə Suriyada İŞİD-in möqelərinə zərbə endirir, işdə isə Prezident Bəşər Əsədə müxalif olan bütün qüvvələri məhv edir. Bura ilk növbədə ABŞ-ın dəstəklədiyi hərbi müxalifət, sonra İŞİD, daha sonra isə məramı və milliyyəti məlum olmayan, bulanıq suda balıq tutan digər silahlı dəstələr daxildir. Artıq aylardır ki, Qərbin hərbi təyyarələri də Suriya səmasında atəşfəşanlıq edir. Bir sözlə, Suriyada, faktiki olaraq, ABŞ-Rusiya müharibəsi gedir, Rusiya Bəşər Əsədin, ABŞ isə silahlı müxalifətin tərəfində (hələlik hərbi hava qüvvələri ilə) döyüşür. Nəticə də göz önündədir, dünən çiçəklənən müsəlman ölkəsi bu gün rəzil gündədir, Suriya artıq ikinci Əfqanıstan, İraq mislindədir.

Burda bir məsələni də qeyd etmək lazımdır. Regionda öz dövlətlərini yaratmaq istəyən və bu məsələdə Rusiyadan dəstək görən (tərəflər artıq bunu gizlətmirlər!) Suriya və İraq kürdləri də İŞİD-ə qarşı döyüşür. "Düşmənimin düşməni mənim dostumdur" prinsipindən yanaşsaq, Rusiyanın Suriyaya girməsi ilə kürdlərin də əli-ayağı açılıb. Kürdlər isə məlum olduğu kimi, Türkiyəyə qarşı ərazi iddiasında və PKK timsalında silahlı münaqişədədirlər. Deməli, Rusiya–Türkiyə münaqişəsi də gündəmdədir. Şübhəsiz ki, bu, həm də "ilanı Seyid Əhmədin əli ilə tutan" Qərbin gündəliyindədir.

Beləliklə, planetar miqyaslı fırtınalar coşduqca, Qərb Rusiyanı divara sıxdıqca, regionda, Avropada, hətta bütün dünyada vəziyyət gərginləşir. Təcrübə göstərir ki, hətta dovşanı divara dirəyəndə cırmaqlayır, dişləyir. Qərb isə Prezident Putinin də qeyd etdiyi kimi, ayının diri-diri dərisini soymaq istəyir. Bəs ayı neyləməlidirr? Təbii ki, qarşısına çıxanı dişləməli, didməlidir. Təhlükəni hiss edirsinizmi?! Bəli, dünyadan barıt iyi gəlir…

Məşhur atalar misalında isə deyilir ki, qonşuda bişər, bizə də pay düşər. Pay artıq düşür, neftin qiymətlərinin 60 faiz ucuzlaşması Azərbaycan manatının da 30 faiz ucuzlaşmasına, dövlət büdcəsinin 30 faiz ixtisarına gətirib çıxardı. Rusiya–Türkiyə münaqişəsi baş verərsə, bundan da Azrbaycana pay düşməsi ehtimalı böyükdür. Ən azı, strateji əməkdaşla doğma qardaş arasında seçim qarşısında qala bilərik. Obrazdı desək, hazırda beynəlxalq maliyyə böhranının silkələdiyi, planetar miqyaslı qarşıdurmaların titrədiyi dünya fırtınalı bir dənizə bənzəyir. Azərbaycan da bu fırtınalı dənizdə sualtı qayaların arası ilə üzən yelkənli gəmi mislindədir. Yaxşı ki, İlham Əliyev kimi müdrik kapitanımız, dünya səviyyəli mahir diplomatımız var. Rusiya və İranla strateji əməkdaşlıq, Türkiyə ilə qardaşlıq münasibətləri qurur, Dağlıq Qarabağ məsələsində, bütün təhdidlərə baxmayaraq, bir addım da geri çəkilmir.

Respublikamızda ictimai-siyasi sabitlik, vətəndaşlarımızda gələcəyə inam möhkəmlənir. İnam və ümid olan yerdə isə xeyir və bərəkət olur…