1941-ci ildə Tehranda doğulmuş, akademik kino təhsili görməsə də, ədəbiyyat, musiqi, rəssamlıq sahəsindəki istedadı ilə seçilən Məsud Kemyayenin Navada Smitin "Henri Hatavi" filminin təsiri altında çəkdiyi "Yad adam, yaxınlaşma!" adlı ilk debütü (1968) mövcud ekran əsərinə iqtibas kimi üzə çıxmaqla müəllifin formalaşan peşəkar üslubunda əslində sənət sayılmayan təqlidçiliyə meydan verdi.

Bununla belə digərlərindən əxz etdiyi formaya ətrafındakı reallığın məzmun dərinliyini gətirə bilən Məsud Kemyayenin öz ssenarisi əsasında quruluş verdiyi, zahirən zorakılıq üzərində qurulan Qərb filmlərinə rişxənd, kinayə kimi səslənən, əslində qanunsuzluğun baş alıb getdiyi məmləkətdə insan talelərinin sınmasını göstərən "Qeysər" (1969) filmi neorealizmin təntənəsinə çevrildi.

***

Harınlamış Kərim Ağmənqulun zorakılığına məruz qalmaqla intihar edən Nazəninin ata və bibisinin göz yaşları ilə başlanan ilk epizod fəal hadisəli müşkülü bəyan edir. Nazəninin qoçuluqdan əl çəkməklə din yolunu tutan, qəssablıqdan qazandığını Ramazan ayında kasıblara xərcləyən, boy-buxunlu qardaşı Fərmanın (Nasirmülk Motii) imam Rzaya ibadət edib namus ləkəsini yumaq üçün üzərlərinə getdiyi Ağmənqul qardaşları – Kərim, Mansur, Reymuz tərəfindən qətlə yetirilərkən Qeysəri (Bəhruz Vosuqi) haylaması haqq-ədalətin qanunlar deyil, insanların özləri tərəfindən bərpa olunacağına işarə vurmaqla şah rejiminin dövlətçilik sütunlarının laxladığını göstərir. Qanunların işləmədiyi bir məmləkətdə ağıllı, tədbirli tacir Qeysərin, bacısı Nazəninin, qardaşı Fərmanın qatillərini cəzalandırmağı öz üzərinə götürməsi filmin fabula mexanizmini yaradır.

***

Qeysərin qayıtdığı səfərdən hədiyyələr gətirdiyi bacısının, qardaşının ölüm xəbərini öyrənməklə nişanlısı, Tehrandakı imamzadada şah Əbdül Əzimə ibadət edən əqidəli, gözəl-göyçək Əzəmlə (Puri Benyayi) gələcək həyatının üzərindən xətt çəkməsi, məhvərindən çıxan dünyanı yerinə qaytarmaq niyyəti, Şekspirin "Hamlet" pyesinin (əsərlərin mövzu və ideyası fərqli olsa da) dramaturji modelini və həyatı bahasına "Danimarkanı çirkabdan xilas edəcək" faciə qəhrəmanını xatırladır.

***

Məsud Kemyaye ssenarisini dramaturji qanunlar əsasında qurmaqla çəkiliş meydanında, montajda ustalıq göstərməklə, əlbəttə ki, bacarıqlı yaradıcı heyəti ətrafına toplamaqla özünün peşəkar üslub imkanlarının genişliyini nümayiş etdirir. Daim dabanını basdığı ayaqqabılarını tam geyinməklə gəldiyi hamamda soyunub duşun altındakı Kərimin boğazına ülgüc çəkərək üç şərdən birini cəzalandıran Qeysərin soyuqqanlılığı tamaşaçının ürəyindən tikan çıxara bilir.

***

Cinayətkarlardan ikinci qardaşı, Mansuru çalışdığı sallaqxanada tutan Qeysərin intiqamı qəranələrin - cəmdəklərin asılması üçün nəzərdə tutulan, iti uclu polad asqıların fonunda kəsilib-soyulan mal-qara ilə paralel montajda həyata keçirilməsi (quruluşçu operator Maziar Portovun sənətkarlığı bütün epizodlarda üzə çıxır) tamaşaçını şoka salan ekspressionizm yaradır. Və bundan sonra sanki dünya ilə vidalaşan Qeysərin kimsəsiz bir qarını da özü ilə götürməklə Məşhəddə imam Rzanın məqbərəsinin ziyarətində haqq-ədalətin bərpası kimi daha qlobal məqsəd naminə itirdiyi nişanlısı Əzəmə xoşbəxtlik arzulaması mənəvi dəyərlərin ünvanını şərtləndirir. Bu səfərdən qayıtdıqdan sonra dünyasını dəyişən bibisinin dəfn olunduğu məzarlıqda polis xəfiyyələrinin onu izlədiyini görən Qeysərin gəldiyi restoranda Reymuzun məşuqəsi, açıq-saçıq geyimdə rəqs edən, Şəhrzadın ifa etdiyi müğənni qadınla yalnız düşməninin yerini öyrənmək naminə yaxınlığı hadisələri tələsdirir.

***

Sonuncu qatil Reymuzu qətlinin ömrünü başa vurmuş sınıq-salxaq vaqonların, parovozların atıldığı məkanda həyata keçirilməsi məzlumları intiqama çağıran mühitin obrazlı mənzərəsini yaradır. Bu qarşıdurmada qalıb gəlsə də, ölümcül yaralanan Qeysərin qanun keşikçisi kimi real qüvvəyə malik olmayan polislər tərəfindən əhatələnməsi hakimiyyətin pat vəziyyətində olmasından xəbər verir.

***

Məsud Kemyayenin öz ssenarisi əsasında quruluş verdiyi, "Motosikletli Rza" (1970) filmində dəlixanadan qaçan Rza ilə Abbasın qarətçilərə qoşularaq fabrikin seyfini oğurladıqdan sonra geriyə qayıtmaları sağlam və xəstə insanlar arasındakı fərqin şərtiliyini üzə çıxarır. Rzanın özünü ruhi xəstə kimi göstərməklə xəstəxanada müşahidələr aparan Fərruxa bənzəməsi, onun sürücüsü ilə qaçması hadisələrin mövzu daxilində inkişafına təkan verir. Fərruxun əmisi gilə gələn Rzanın həkimin nişanlısı Firəngizlə bir-birlərinə aşiq olmaları, haram pulları polisə təslim etmək istəyərkən ona mane olan oğrular tərəfindən yaralanması, motosikletə minərək evinə qayıdarkən zibil maşını ilə toqquşaraq həlak olması sevginin mənəvi təmizlənmə mahiyyətini önə çəkərək neorealizmi cinayət xronikası üzərində qurulan müasir nağıla uduzdurur.

***

Məsud Kemyayenin öz ssenarisi əsasında ərsəyə gətirdiyi "Qoçu Akel" (1971) filmində Hacı Səmədin ölümündən əvvəl var-yoxunu və yeganə övladı Mərcanı tapşırdığı Akelin sevdiyi bu qıza ürəyini aça bilməməsi səbəbindən içkiyə qurşanması təsvir olunur. Mərcana gələn elçilərlə razılaşaraq istər-istəməz toya hazırlaşan, Hacı Səmədin varidatını kürəkəninə verən Akel etik-əxlaqi normaların daşıyıcısına çevrilir. Toydan qayıdarkən qarşılaşdığı düşməni Kakanı ertəsi günə təyin olunan dueldə ölümcül yaralasa da, son məqamda arxadan yaralanaraq zorla özünü çatdırdığı evində dünyasını dəyişməsi ləyaqətli bir insanın labüd sonluğu neorealizmə xas maarifçilik prinsipində bəyan edilir. Bir il sonra ərsəyə gələn "Buluç" (1972) filmində isə Zahidanda antik sikkələr oğurlayan iki quldur dəstəsi arasındakı ixtilaf zəminində Abdullahla Əmirin təcavüz etdikləri Leylanın əri Buluçun paytaxta gedərkən rastlaşdığı qaçaqmalçıların ölümünə görə on iki il yatdığı həbsxanadan çıxaraq namus düşmənlərini məhv edib, sonra arvadına sahib çıxaraq kənddə viran qalmış evinə dönməsi sərt neorealizmi bəyan edir.

***

"Torpaq" (1973) filmində kənd ərbabı Baba Sübhanın ölümündən sonra oğlanları Salehlə Müseyibin avropalı analıqları və onun dələduz nökəri Mübaşirlə əkin sahələri üstündə qovğaya girmələri sosial siyası mövzunu gündəmə gətirir. Mübaşirin vurulduğu Şövkətin əri Müseyibi öldürməsi, Salehin isə yaralanması mövzunu Məsud Kemyayenin peşəkar üslubunda əsaslı yer tutan cinayət xronikasında çözür.

***

Borxesə iqtibas etdiyi "Qəzəl" (1974), "Marallar" (1975), filmlərinin məzmununda da, cinayət xronikası fonunda siyasi motivə önəm verən Məsud Kemyaye özünün "Daş səfəri" (1976) ekran əsərində səfalətdən xilas naminə su dəyirmanı qurmaq niyyəti ilə dini zəmində birləşən əhalinin uzaq məsafədən min-bir əziyyətlə gətirdikləri nəhəng daşla, onları gülləboran etdirən, taqətsizlikdən yalnız başqalarının belində gəzən zalım ərbabın özünü və mülkünü məhv etmələri inqilabın labüdlüyünü publisistik üslubda, sərt boyalarla göstərə bildi.

***

İran İslam inqilabından sonra, Bəhram Beyzayenin "Samur gecəsi" əsəri üzrə Məsud Kemyayenin öz ssenarisi əsasında 1982-ci ildə çəkdiyi, bircə dəfə Fəcr festivalında göstərilməklə qadağan olunan "Qırmızı xətt" filmindən sonra onun "Xiyabanda mühakimə" (2008) adlı sonuncu ekran əsəri toy günündə kirayələdiyi avtomaşınını gül-çiçəklə bəzətdirən Əmirin, sevdiyi Mərcanın özündən yaşlı, Əbdül adlı ailəli birisi ilə yaşamaqla doğulacaq uşağı da tələf etməsini, dostu Həbibdən öyrənməsi, sonrakı epizodlarda bütün bunların sadəcə, dedi-qodu olduğunun üzə çıxması ilə mücərrədləşən faktı psixoloji dram janrına yönəltmək cəhdini üzə çıxarır. Beləliklə, dolaşıq ziddiyyət üzərində qurulan bu filmdə Mehrab adlı birisinin biznes qalmaqalında bıçaqlayıb öldürdüyü dostunun arvadı və qızı ilə təyyarə ilə ölkədən qaçmaq niyyəti psixoloji dramı deyil, müəllifin üslubunun göstəricisinə çevrilən cinayət xronikasını önə çəkərək müşküllərin sayını artırmaqla dramaturji model pozulur. Filmin titrlərində Məsud Kemyayenin ssenarinin ərsəyə gəlməsinə görə "Yeni dalğa" cərəyanının liderlərindən sayılan psixoloji dram ustası Əsxər Fərhadiyə təşəkkürü, sadəcə, yaradıcı nəsillər arasındakı sağlam münasibəti əks etdirir.

***

Göründüyü kimi Məsud Kemyaye inqilabdan sonrakı ekran məhsullarında yeni ictimai üsluba müqavimət göstərmədən ölkəsinin kino tarixində neorealizmin liderlərindən biri olaraq qaldı. Ölkəsinin kino tənqidinin həyat yoldaşı, bəstəkar və müğənni Ruzi Başayini itirdikdən sonra oğlu Poladla, gələcəyin kino aktyoru ilə tək qalan ustadın Ququş xanımla evlənməsindən yazmaqları müqabilində, ustadın filmlərinin təhlilinin sanki yaddan çıxması da təəssüf doğurur.