Heminqueyin romanı – dünya ədəbiyyatı tarixində öz adı
ilə, daha dəqiq desək, adın əxz edildiyi epiqrafla bu qədər
qaynayıb-qarışmış çox az əsərlərdən biridir. Epiqrafdan götürülmüş
və tez bir zamanda müxtəlif dillərdə (o cümlədən rus dilində də)
zərbi-məsələ çevrilmiş ibarənin özü XVII əsrin məşhur ingilis şairi
Con Donna məxsusdur. Budur, onun həkimanə sözləri
bunlardır:
Öz-özlüyündə Ada kimi müstəqil bir insan yoxdur: hər bir
insan Materikin, Qurunun bir hissəsidir; və əgər Dalğa sahil
Sıldırımını qoparıb Dənizə aparsa, Avropa kiçilər, eləcə də Burunun
kənarlarını yuyarsa, ya sənin, ya da Dostunun Qalasını dağıdar; hər
bir insanın ölümü məni də əksildir, çünki mən bütün Bəşəriyyətlə
bir vahidəm, buna görə də heç vaxt soruşma: "Zəng kimin üçün
çalır?" O, Sənin üçün çalır.
Con
Donn
Bu – vətəndaş müharibəsinin faciələri haqqında romandır.
İstənilən vətəndaş müharibəsi – harada və nə zaman baş verməsindən
asılı olmayaraq – həmişə insanların, ailələrin, xalqların,
ölkələrin böyük faciəsidir. Heminqueyin əsərində hadisələr 1937-ci
ildə (romanın özü 1940-cı ildə isti izlərlə yazılıb) cərəyan edir.
Ancaq bu cür vətəndaş müharibələri dünya tarixində dəfələrlə
ayrı-ayrı vaxtlarda və ayrı-ayrı ölkələrdə - qədim Romada, ABŞ-da,
Rusiyada, Meksikada, Çində, Kampuçidə, Əfqanıstanda baş verib. Daha
azmı yerlərdə olub belə müharibələr? Hər yerdə və həmişə onun bir
üzü var – amansız qəddarlıq, minlərlə, milyonlarla insanın şikəst
edilmiş həyatı və taleyi.
Və əlbəttə ki, bu roman, böyük Amerika yazıçısının bir çox digər
əsərləri kimi məhəbbət haqqındadır, Böyük Məhəbbət haqqında. O
Məhəbbət ki, bütün zamanlarda hər cür Müharibədən və deməli, Ölümün
özündən də güclü olub. Belə heyrətamiz təsirə malik kitab yazmaq
üçün bütün bunları öz gözləri ilə görmək, yaşamaq, qəlbindən
keçirmək lazım idi. Heminquey hərbi müxbir kimi bütün bu cəhənnəmin
içindən keçib. Onun gözlərinin önündə yöndəmsiz bir təsadüf
üzündən, daha dəqiq desək, ayrı-ayrı siyasi partiyaların
nümayəndələri olan komandir və komissarların hərəkət və əmrlərinin
uyğun gəlməməsi ucbatından uzun aylar müharibənin astanası ilə
birgə addımladığı dəstə bütövlükdə məhv olmuşdu. Bu əhvalat onun
bütün ruhi aləmini həmişəlik alt-üst edir – yazıçı bambaşqa bir
insan olur.
Romanın süjeti sadədir. Amerika internasionalisti, dinamitlə
partlayış işləri aparan mütəxəssis Robert Cordan və zərif ispan
qızı, az qala uşaq olan Marinin gözlənilməz və ömrü az olan
məhəbbəti ("üç gecə və yarım qalmış üç gün"). Hər ikisinin həyatını
alt-üst edən təsadüfi və qismətlərinə yazılmış bu görüşdən bir
qədər əvvəl ata-anasını onun gözləri önündəcə güllələyən faşist
cəza dəstəsi bu məsum qızı vəhşicəsinə təhqir etmişdi. Hadisələr
Robertin mühüm strateji əhəmiyyətə malik körpünü partlatmaq
tapşırığı ilə yollandığı dağda yerləşən partizan dəstəsi mühitində
baş verir.
Sevgi atəşi bir andaca, baxışlar qovuşan zaman alovlanmağa
başlayır. Heminquey yalnız ona xas olan ustalıqla bu sevginin bütün
inkişaf mərhələlərini təsvir edir – ilk ümiddən tutmuş son faciəvi
vida səhnəsinədək:
Və o, dərisi də, saçları da,
gözləri də eyni – qızılı-qəhvəyi çalarda olan qızcığaz Mari
haqqında düşünməyə başladı, yalnız saçları bir qədər tünd idi.
Ancaq dərisi – onun hamar, sanki solğun qızılı üst qatdan görünən
əsmər dərisi günəşdə bir qədər də qaralanda saçları daha açıq rəngə
çalacaq. Yəqin ki, dərisi çox hamardır, bütün bədəni hamardır,
hərəkətləri isə yöndəmsizdir, sanki onu həyəcanlandıran, təşvişə
salan nə isə var və qıza elə gəlir ki, hamı bunu görür. Əslində isə
bunlar yalnız onun düşüncələrindədir. Robert qıza baxanda onun
yanaqları qızardı: o, əlləri ilə dizlərini qucaqlayıb bax, beləcə
oturmuşdu, köynəyinin yaxası çox açıq idi, girdə döşləri boz rəngli
parçanı dartışdırırdı. Və o, qız haqqında düşünəndə nəfəsi kəsildi,
çətinliklə addımlamağa başladı...
Qız həmin gecə özü onun yanına gəlmişdi – heç bir məcburiyyət
olmadan açıq havada gecələdiyi yataq çuvalının içinə girmişdi. Hələ
səhər bir-birilərinin var olduqlarını belə təxmin etməyən qadın və
kişinin məhəbbəti o qədər təbii və parlaq şəkildə alovlanmışdı ki,
gecə səmasına işıq saçmışdı:
- Səni sevirəm. Səni elə sevirəm
ki! Bu dəqiqə hər şeydən çox
istədiyim şey sənin yanında olmaqdır. Əlini başıma qoy – hələ də üzünü yaşdıqda
gizlədərək dedi. Robert əllərini onun başına qoydu, sığalladı və
birdən qız üzünü yasdıqdan qaldıraraq möhkəm-möhkəm ona qısıldı.
İndi qızın üzü onun üzü ilə yan-yana idi, o, qızı qucaqladı, qız
isə ağlayırdı. Robert qızın gənc bədəninin bütün vücudunu hiss
edərək onu möhkəm və ehmalla tutmuşdu, qızın başını tumarlayır,
axan duzlu göz yaşlarını öpürdü. Qız hıçqıranda, köynəyinin
altındakı xırda girdə döşlərinin neçə titrədiyini hiss etdi.
(..)
Yanaşı uzanmışdılar, müdafiə olunanların hamısı indi
müdafiəsiz qalmışdı. Əvvəlki pırtlaşıq tüklü parça ecazkar sığalla
hamarlanmışdı, hər şey dəyirmiləşmişdi, bir-birinə qısılmışdı,
titrəyirdi, gərilmişdi, uzun və yüngül, isti və sərin, xaricdən
sərin, daxildən isti, həm möhkəm sarılırdı, həm donub qalırdı, həm
ağrıdan üzülürdü, həm sevinc bəxş edirdi, qüssəli, gənc, sevgi dolu
və indi artıq hər şey isti, hamar idi, sıxıntı, acı kədər və
xiffətlə dolu idi…
Məhəbbətin təsvirində Heminquey həqiqətən kosmik yüksəkliyə
qalxır. Çünki onu doğrudan da kosmik hiss kimi, Ana təbiətin insana
bəxş etdiyi ən böyük istedad və ən böyük xoşbəxtlik kimi təsvir
edir:
Sonra əzilmiş süpürgə kolunun
qoxusu gəldi, budaqların sınmış qırıqları qızın başının altında,
günəşin parlaq zolaqları sıx qapanmış göz qapaqlarında idi və adama
elə gəlirdi ki, o, başını süpürgə kolunun üstündə arxaya ataraq
uzananda Robert onun boynunun büküşlərini ömürlük yadda saxlayacaq,
xəfif əsən dodaqlarını da, günəşi görməmək və heç nəyi görməmək
üçün sıx qapanmış göz qapaqlarında kipriklərinin titrəməsini də...
Bu zaman onun üçün bütün dünya qapanmış göz qapaqlarından süzülən
günəşin təsirindən qırmızı, narıncı və qızılı sarı rəngdə idi. Hər
şey bu rəngdə idi – bütövlük, sahiblənmək hissi, fərəh – hər şey bu
rəngdə idi, hər şey belə parlayan korluq içərisində idi. Robert
üçün isə zülmətdə yol açılmışdı, heç yana və yalnız heç yana və
yenə də heç yana aparan bir yol, intəhasız, çarəsiz, daima heç yana
aparan yol. Artıq güç qalmamışdı və yenə də heç yana, dözülməz bir
surətdə və bir daha və bir daha və bir daha və yenə də heç yana.
Qəfildən bütün zülmət sonda gözlənilmədən, çox şiddətlə param-parça
olur, zaman donur, hərəkətsiz, dayanmış zamanda yalnız ikisi var
idilər, yer onların altında yırğalanır və üzürdü.
Robert və Marinin məhəbbəti – pomanın əsas mövzusu – amansız və
qorxulu, daha dəqiq deyilsə, insanları çəkib qanlı burulğanına
salan müharibə fonunda açılır. Heminquey dəqiq, xarakterik sənətkar
boyaları ilə xalq qəhrəmanlarının – savadsız və qaba vətənpərvər
partizanlardan tutmuş İspaniya Respublikasının rəhbərlərinədək -
bütöv bir qalareyasını yaradır. Vətəndaş müharibəsinin dəhşətləri
sanki baş vermiş hadisələrin iştirakçılarının hiylədən uzaq və
dəhşətli hekayətlərini toplayan xronikaçı-jurnalist tərəfindən
təsvir edilir. Ancaq məhz elə soyuq naturalist cizgilərlə təsvir
edilir ki, sanki insanın bədəninə qarışqa daraşır. O, tamamilə
laqeyddir: söhbət respublikaçı kəndlilərin öz faşist qonşularını
necə zəncirlə döyməsindən və diri-diri uçurumdan atmasındanmı
gedir, yoxsa ki, başqa yerdə və başqa zamanda faşistlərin ölmüş
respublikaçıların başlarını necə kəsməsindənmi... fərqi yoxdur.
Ölüm başdan-ayağa Heminqueyin bütün romanından keçir. Elə əsər
baş qəhrəmanın ölümü ilə də bitir. Ayağı sınmış Robert Cordan
tamamilə keçilməz ağır dağ şəraitində özünün əsas vəzifəsini –
körpünün uğurla partladılması – yerinə yetirdikdən sonra partizan
dəstələrinin hücumundən diqqəti yayındırmaq, sevgilisini xilas
etmək və öz həyatı bahasına da olsa, faşist cəza dəstələrinin
qarşısını kəsmək üçün dağ yolunda qalmağa məcbur olur. Heminquey
Amerika internasionalistinin ölümünü təsvir etmir, ölüm
rəhmsizcəsinə yaxınlaşır, ancaq romanın hələ ilk səhifələrindən
qəhrəmanın başı üzərində dolanmasına baxmayaraq o, sanki kadr
arxasında qalır.
Yazıçı istəyir ki, oxucunun yaddaşında Ölüm deyil, Məhəbbət
qalsın – o Məhəbbət ki, yalnız "üç gecə və üç yarım qalmış gün"
ömrü olub. Yəqin ki, heç olmazsa, tək bircə dəfə əsl insani
xoşbəxtliyi, təbiətin bizə qıtlıqla bəxş etdiyi duyğuların bütöv
dolğunluğunu dadmaq üçün bu qısa vaxt da tamamilə kifayətdir. Hətta
ola bilsin ki, bütöv bir ömrü yalnız belə "üç gecə və üç yarım
qalmış gün" naminə yaşamağa dəyər...
Y.A.Abramov, V.N.Demin
(Ю.А.Абрамов, В.Н.Демин. 100 великих книг. Москва, Вече,
1999. стр. 350-354)
Çevirəni: Təhminə Bədəlova