Axar.az filologiya elmləri doktoru, professor Kamil Hüseynoğlunun "Novruz, yoxsa Mitra bayramı?" yazısını təqdim edir.

Hər bir xalqın həyatında bir sıra dini, siyasi və milli bayramlar vardır. Dini bayramlar keçmişdə baş vermiş müxtəlif rəvayət və əfsanələrlə bağlı olur. Siyasi və ya dövlət bayramları isə xalqın real tarixində baş vermiş ayrı-ayrı mühüm hadisələr əsasında yaranmışdır. Həm dini, həm də siyasi bayramlarda keçmişdə olmuş hadisələr yenidən canlandırılmır, onlar yalnız xatırlanır, yad edilir. Hal-hazırda on üç ölkədə rəsmi olaraq milli bayram kimi qeyd edilən Novruz bayramı isə nə vaxtsa keçmişdə baş vermiş bir hadisə kimi xatırlanmır, o hər il həqiqətən də yenidən gəlir, çünki o təbiət bayramıdır və buna görə də o hər il bahar ilə birlikdə yenidən həyata qayıdır. Bu zaman hətta Günəşin də rəngi dəyişir, onun hərarəti artır, ilıq nəfəsi duyulur. Soyuq qış günlərindən sonra günün işıqlı vaxtı get-gedə uzanmağa, donmuş təbiət oyanmağa başlayır, qar və buzlar əriyir, torpağın donu açılır, yaranışın əsası olan su axmağa başlayır, sanki təbiət mehriban bir ana kimi hər şeyi yenidən dünyaya gətirir. Çəmənliklər yaşıllaşır, ağaclar çiçək açır, həzin və ilıq külək gül-çiçək ətrini ətrafa yayır. Bütün bunlar insanı sevindirir, ona fərəh gətirir. Günəş hər tərəfə müsbət enerji saçır. Bu enerji bütün canlıları isidir, ancaq yandırmır. Qaranlıq və soyuq qış günlərindən sonra onlar özlərini dünyaya yenidən gəlmiş kimi hiss edirlər. Hər səhər quşların nəğməsi ilə başlanır, onlar da bir-birinə çox mehribanlıqla, məhəbbətlə yanaşırlar. Bütün canlılara sirayət edən bu məhəbbət hissləri öz rişəsini ilk növbədə həyatdan, təbiətdə yaranan xoş dəyişikliklərdən götürür. İnsanların da qəlbi saflaşır, onlar da bir-birinə qarşı daha həssas olurlar. Novruz günləri günəşin xoş istisi, təbiətin al-əlvan rəngə boyanması, ətrafa yayılan gül-çiçək ətri, quşların xoş nəğməsi insanların qəlbində sanki bir təbiət simfoniyası yaradır. Çünki Novruz bahar bayramıdır, təbiət bayramıdır, bütün dünyanın bayramıdır. Onun gəlişi ilə sanki təbiət yenidən yaranır.

Novruz həm də dünyanın ən qədim bayramlarından biridir. Minilliklər ərzində onun çoxsaylı maneələri (məsələn, makedoniyalı İsgəndərin və islam ruhanilərinin qadağalarını) dəf edərək bizim günlərədək gəlib çıxması heyrətamizdir. Ancaq bundan da təəccüblüsü odur ki, Novruz müasir dövrdə də öz coğrafiyasını və sərhədlərini genişləndirməkdədir. Novruz Avrasiyada onlarla xalq, dünyada isə bu və ya digər formada 1,3 milyard insan tərəfindən bahar bayramı kimi qeyd edilir. Bu ölkələrdən Amerikaya, Avropaya, Avstraliyaya və b. ölkələrə mühacirət etmiş çoxmilyonlu əhali tərəfindən Novruzun təntənəli şəkildə qeyd edilməsi yerli əhali tərəfindən də böyük maraq və rəğbətlə qarşılanır. Onların da çoxu bu bayramı əsl bahar bayramı kimi qəbul edərək, keçirilən tədbirlərdə böyük məmnuniyyətlə iştirak edirlər. Novruzun tarixi və mahiyyəti ilə maraqlanan hər kəs başa düşür ki, Novruz dünyanın bütün Şimal Yarımkürəsinə astronomik baharın gəlişidir və buna görə də o, insanlar arasında sülh, dostluq, sevinc və mehribanlıq yaradan bir bayramdır. Təsadüfi deyildir ki, Kanadada və ABŞ-ın bir sıra ştatlarında 21 mart tarixi Novruz günü kimi qeyri-iş günü elan edilmişdir. 2009-cu ildə YUNESKO Novruzu bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni sərvəti siyahısına daxil etmiş, 24 fevral 2010-cu ildə isə BMT 21 mart tarixini beynəlxalq Novruz və dünyada sülh mədəniyyəti günü kimi təsdiq edən rəsmi qətnamə qəbul etmişdir.

Novruz bayramı, onun mərasimləri, mahiyyəti və tarixi barədə çoxsaylı kitab və məqalələr yayılmışdır. Ancaq təəssüf ki, bunların əksəriyyəti çox səthidir. Onlarda bir qayda olaraq Novruzun bizim günlərdə qeyd edilən mərasim formaları və bu mərasimlər əsasında hər bir tədqiqatçıda Novruz barədə formalaşmış özünəməxsus təsəvvürlər təsvir edilir. Qədim mənbələr əsasında verilən məlumatlar isə olduqca azdır. Həmçinin hər bir xalqa məxsus yazarların demək olar ki, hamısı Novruzu məhz öz xalqının tarixi ilə bağlamağa çalışırlar. Avropa şərqşünaslığında isə Novruz haqlı olaraq zərdüştilik bayramı kimi tanınsa da , onun yaranışı səhv olaraq farslara mənsub edilir. Bu isə onunla bağlıdır ki, zərdüştiliyin yaradıcısı olmuş Zərdüştün özünün milli kimliyi və vətəni indiyədək elmdə dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Bu səbəbdən də Avropa alimləri də farsların özləri kimi, şüuraltı olaraq onu iranlı və fars hesab edirlər. Ancaq son zamanlar dəqiq faktlar əsasında müəyyənləşdirilmişdir ki, Zərdüşt Baykalyanı ərazilərdə məskunlaşmış sak tayfaları içərisindən çıxmış və öz dini təlimini də burada yaratmışdır (Bu barədə ətraflı bax: K. Hüseynoğlu. Qədim Turan: mifdən tarixə doğru. Bakı, 2006, s. 55-66). Ancaq həmvətənləri onun dinini qəbul etməmiş, özünü isə əcdadların inanclarına müxalif çıxmış adam kimi ölkədən qovmuşlar. "Avesta" məlumatlarına əsasən, bundan sonra on il sərgərdan gəzən Zərdüşt (təqribən e.ə 580-ci ildə doğulmuş, e.ə.503-cü ildə 77 yaşında öldürülmüşdür) nəhayət e.ə 540-539-cu illərdə Partava (Parfayaya, indiki Türkmənistan və Əfqanıstan ərazilərinə) gəlir. O zaman Yaxın Şərqin əksər ölkələri kimi, Parfiya da fars Həxamənişi imperiyası tərəfindən işğal edilmişdir və Həxamənişilər sülaləsindən olan Viştaspa (sonrakı mifoloji mənbələrdə - Giştasp) bu ölkəyə canişin təyin edilmişdi. Viştasla gələcək imperator I Daranun atası idi. Burada Viştaspa və onun yaxın köməkçiləri olan Camaspa və Fraşaoştra Zərdüştün dinini qəbul edirlər və onu Parfiyada təbliğ etməyə başlayırlar. Hətta Camaspa Zərdüştün üçüncü qızı Poruçista ilə evlənir. I Dara hakimiyyətə gəldikdən sonra isə (e.ə. 522-486) Camaspa və Fraşaoştra qardaşları onun himayəsi ilə Zərdüştün təlimini bütün imperiyada yaymağa çalışırlar. Dara özü də atasının sitayiş etdiyi dinin yayılmasında maraqlı idi. Ancaq o, buna müyəssər ola bilmir. Çünki farslar özlərinin çox qədim - hələ Hind-İran birliyi dövründə mövcud olan Mitra dininə sitayiş edirdilər (Sasanilər dövründən "Mitra" adı İranda "Mehr" forması alır). Güclü fars əyanları Mitra dininin Zərdüştilik dini ilə əvəz olunmasına etiraz edirlər və Dara onlarla münaqişəyə girməkdən çəkinir. Ancaq o, Zərdüştilik missionerlərinə öz dinlərini təbliğ etməyə icazə verir. Məlumatlardan belə görünür ki, o zaman zərdüştilik yalnız Azərbaycanda rəsmi din olaraq kütləvi sürətdə yayılır. Bunu Novruz bayramının yaranması ilə bağlı geniş yayılmış ən qədim rəvayətlərdən də görmək mümkündür. Novruzla bağlı əfsanələr çoxdur və onların əksəriyyəti islamın qəbulundan sonra Novruza bəraət qazandırmaq, onu islamla bağlamaq məqsədilə uydurulmuşdur. Bu rəvayətlər içərisində orta əsr mənbələrində ən geniş yayılmışı isə Cəmşidin Azərbaycana gəlməsi ilə bağlı söylənilən rəvayətdir. "Cəmşid" adı Zərdüştün yeznəsi Camaspanın adının Sasanilər dövründəki (224-651-ci illər) tələffüz formasıdır. Novruzun yaranması və bayram kimi keçirilməsi ilə bağlı ən qədim məlumatları ehtiva edən və bu sahədə möhtəbər mənbələr sayılan Əbu Reyhan Biruninin (978-1048) "Keçmiş nəsillərin yadigarları" və Ömər Xəyyamın (1048-1142) "Novruznamə" əsərlərində də Cəmşidlə bağlı rəvayətlərə üstünlük verilmişdir. Doğrudan da Camaspa və ya Cəmşid Zərdüştlik dininin yayılması sahəsində çox çalışmış və bu sahədə əsas missionar olmuşdur. "Avesta" məlumatlarına əsasən o, I Daranın zamanında baş kahin və zərdüştilik dini üzrə müşavir olmuşdur. Biruninin yazdığı rəvayətə görə "Cəmşid müxtəlif yerlərə səyahət etməyi xoşlayırdı. Onda Azərbaycana getmək həvəsi yarananda o taxtına oturdu və insanlar onu öz çiyinlərində apardılar. Günəş işığı Cəmşidin üstünə düşəndə onlar heyrətləndilər, sevindilər və həmin günü bayram etdilər". Biruninin aşağıdakı məlumatı da tarixilik baxımından çox maraqlıdır. O, yazır: "Bir fars alimi deyir ki, bu günün Novruz adlandırılmasının səbəbi onunla bağlıdır ki, Cəmşid taxta çıxandan sonra maqların dinini bərpa etdi. Bu iş Novruz günündə baş verdiyinə görə onu "yeni gün" adlandırdılar və bayram etdilər".

Məlumdur ki, Azərbaycan muğları (maqları) I Dara əleyhinə iki dəfə üsyan qaldırmışdılar. Hər iki dəfə Dara üsyanı qəddarlıqla yatırmış və maqların başçılarını – maq Qaumatanı və Fravartişi vəhşiliklə öldürmüşdür. "Avesta" məlumatına əsasən Cəmşid 471-ci ildə, yəni I Daradan 15 il sonra vəfat etmişdir (Zaratustra. Atəş təlimi: Qatlar və dualar. M 2008, s.163). Belə halda o doğrudan da Daranın ölümündən sonra Azərbaycana səfər edərək, onların Dara tərəfindən qadağan edilmiş dinlərini bərpa edə bilərdi. Hər halda bu məlumatlar hələ o zamanlar, yəni e.ə. V əsrdə Novruzun Azərbaycanda bayram edilməsinə işarə edirlər. Halbuki fars alimlərinin özlərinin də etiraf etdikləri kimi, Həxamənişilər dövründə (e .ə. 550-330) Novruzun farslar arasında bayram edilməsinə dair heç bir məlumat yoxdur. Yenə yuxarıda adı çəkilən "Avesta" kitabında deyildiyi kimi, II Artakşatranın hakimiyyəti dövründə (e.ə. 404-359-cu illər) "şahın özünün də Zərdüştilik dinindən tam uzaqlaşması artıq hamı üçün aydın idi. Ardvi-Sura Anahitaya sitayiş geniş vüsət aldı və şah özü də ona dua edirdi. Hər yerdə ona heykəllər qoyulur, məbədlər tikilirdi... Mitra kultu da rəsmi şəkildə qanuniləşdirildi" (s. 164). Qeyd etmək lazımdır ki, Mitra dinində Ardvi-Sura Anahita baş ilahə və Mitranın arvadı hesab edilirdi.

Beləliklə, biz görürük ki, Həxaməşilər dövründə Azərbaycandan fərqli olaraq, İranda zərdüştilik dini qəbul edilmir. Mitra dini əsas din olaraq qalır. Azərbaycanda isə "Zərdüştlik və onun dini kitabı olan "Avesta" Həxamənişilər dövründə, Atropatena hökmdarlığının mövcud olduğu mərhələlərdə, habelə ərəb istilasından 3-4 əsr sonra da əhəmiyyətli rol oynayırdı". ("Azərbaycan tarixi". Bakı, elm, 1993, s. 73). Elə (Atarpatakan) adının özü də "Od (tanrısı) tərəfindən qorunan" mənasını daşıyır (Yenə orada, s. 77). Od tanrısı isə Ahura Məzda hesab edilirdi.

Deyilənlərə görə, Makedoniyalı İsgəndər Yaxın Şərqi tutduqdan sonra Avestanın Raqada (Reydə) və Şizdə saxlanılan əlyazmalarının hər ikisini yandırır və tutduğu ölkələrdə hellinizm mədəniyyətini yaymağa çalışır. Onun davamçıları olan Selevkilər də İsgəndərin siyasətinə sadiq qalmışdılar. Bu dövründə də Azərbaycanda (Atərpatəkanda) Atropat və maqlar hər vəchlə öz müstəqilliyini və dinlərini saxlamağa çalışırlar. İranda isə Mitra dini çiçəklənməkdə idi. Ancaq çox keçmir ki, Orta Asiyadan (Parfiyadan) çıxmış parn tayfaları Slevkiləri İrandan və Azərbaycandan qovub çıxarırlar və İranda özlərinin beş yüz illik (e.ə. 250 – b. e. 256) hakimiyyətlərini qururlar. "Azərbaycan tarixi" kitabında deyildiyi kimi, "Madalıların parfiyayılarla yaxınlaşması üçün Atropatenada ("Atərpatekan" adının yunan variantıdır – K.H.) geniş zəmin vardı. Burada Hellinizmə qarşı müqavimət olduqca fəal idi" (s.80). Həmçinin parfiyalılar da madlar kimi hələ Zərdüştün zamanından Zərdüştilik dinini qəbul etmişdilər. Bu zaman parfiyalılar Avestanın İsgəndər tərəfindən məhv edilmiş mətinlərini bərpa etməyə çalışırlar və bu işdə mad muğları onlara yardımçı olurlar. Beləliklə, Avestanın bir sıra hissələri parf (pəhləvi) dilində bərpa edilir.

III əsrin 20-ci illərində fars tayfalarından olan Sasanilər parfiyalılara qarşı üsyan qaldırırlar və 226-cı ildə onları tam məğlubiyyətə uğradırlar. Sasanilər dövləti (224-651) çox təcavüzkar dövlət idi və onlar Həxmənişilərin böyük imperiyasını bərpa etməyə çalışırdılar. Onlar qərb qonşuları olan Yunan-Roma imperiyası ilə də daima müharibələr aparırdılar. Bu dövlətin yarandığı zamanda farslar mitraizm dininə etiqad edirdilər. Ancaq o zaman həm Şərqi Roma imperiyasında, həm də Qərbi İranda xristianlıq geniş yayılmışdı. Bu səbəbdən də xristian farslar öz din qardaşları hesab etdikləri yunanlarla müharibə etmək istəmir, çox vaxt isə onların xeyrinə casusluq edirdilər. Ona görə də Sasanilər dövlətinin banisi I Ərdəşir (224-241) 230-cu ildə Yunan-Roma qoşunlarını ağır məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra onlarla bağladığı sülh müqaviləsinə belə bir bənd də saldırdı ki, yunanlar və romalılar Mitra dinini də qəbul etməlidirlər. Bu qərar Roma senatı tərəfindən də təsdiq edildi. Yunanlar arasında xristianlıq dini vüsət aldığına, həmçinin onlar farsları özlərinin əzəli düşmənləri hesab etdiklərinə görə Mitra dini imperiyanın şərqində elə də yayılmadı. Ancaq Qərbi Roma imperiyasında mitraizmdən xristian dininə qarşı bir mübarizə vasitəsi kimi istifadə edildiyindən bu din burada çox geniş vüsət aldı və imperiyanın tərkibində olan İspaniyada, Fransa və Almaniyada da yayıldı. Hal-hazırda İspaniyada keçirilən korrida (öküz döyüşü) oyunları da mitraizm dininin qalıqlarından biridir. İranla qonşuluqda olan yunanlar arasında mitraizmin yayılmaması, hətta bunun əksinə olaraq 313-cü ildə Şərqi Roma imperiyasında xristianlığın rəsmiləşdirilməsi farsları xristianlığa qarşı yeni üsullara əl atmağa vadar etdi. Xristianlığın kitabı olduğuna görə ona qarşı kitabı olan bir din yaratmaq qərara alındı. Çünki mitraizmin kitabı yox idi və o, bütpərəst dini sayılırdı. Zərdüştiliyin isə kitabı var idi. Ona görə də parfiyalılar dövründə bərpa edilmiş zərdüştilik dini mətnləri fars dilinə tərcümə olunur və Mitra dinindən də oraya əlavələr edilirdi. Məsələn, zərdüştilik təqvimində on iki aydan hər birinin adı bu dinin müqəddəs məleykələrindən birinin adını daşıdığı halda Sasanilər həmin təqvimin 7,9 və 10-cu aylarına Mitra dininə mənsub adlar verdilər. Yeddinci aya isə Mitranın öz adı verilir (bax: E.Bikerman. Qədim dünyanın xronologiyası. M, 1975 s. 324-326). Ən başlıcası isə zərdüştilikdə Avesta yaranış əsatirinə əsasən keçirilən bayram mərasimləri də xeyli dərəcədə Mitra mərasimləri və ünsürləri ilə əvəz edilir. Elə bu məqalənin yazılmasında bizim əsas məqsədimiz də ilk növbədə bu məsələni izah etməkdən ibarətdir.

Məsələ burasındadır ki, Azərbaycanda Novruz mərasimləri təqribən 1980-ci illərədək bizə əcdadlarımızdan yadigar qalmış qədim Novruz ənənələri əsasında keçirilirdi: Novruzdan əvvəl altı çərşənbə axşamı - səma çərşənbəsi, su çərşənbəsi, torpaq çərşənbəsi, gül çərşənbəsi, kəl çərşənbəsi və ilaxır çərşənbəsi qeyd edilirdi ki, bunlar da dünyanın yaranışı ilə bağlı zərdüştilik kosmik görüşlərindəki yeddi ünsürlə (yeddinci od ünsürü isə Novruz günü qeyd edilirdi) bağlı idilər. Ancaq bu çərşənbə günləri həm adlarına görə, həm də say baxımından ayrı-ayrı rayonlarda bir-birindən fərqlənirdi. Belə ki, bəzi rayonlarda beş, bəzilərində isə altı çərşənbə günü qeyd edilirdi. Çərşənbə günlərinin adlarında da fərqlər var idi. Ən çox "yalançı çərşənbə", "əzəl çərşənbə", "müjdəçi çərşənbə", "gül çərşənbə", "kül çərşənbə", "ilaxır çərşənbəsi" kimi adlardan istifadə edilirdi. 1980-ci illərdən başlayaraq bu çərşənbələrə radio və televiziyada xüsusi yer ayrıldığına görə onları sistemləşdirmək və dəqiqləşdirmək zərurəti ortaya çıxdı. O zaman Novruzla bağlı olan qədim mənbələrin Azərbaycanda hələ yaxşı öyrənilməməsi səbəbi üzündən bizim araşdırıcılar mexaniki sürətdə farsların çərşənbə günlərini götürməyə məcbur olmuşlar. Farslarda qeyd edilən dörd çərşənbə günü isə Zərdüştiliyin yox, Mitra dininin yaranış əsatirinə əsaslanır. Bunu aydın şəkildə başa düşmək üçün hər iki dinin yaranış əsatirini müqayisəli şəkildə nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.

Hər bir din dünyanın yaranışına dair müəyyən bir əsatirə malik olur. Məsələn, yəhudilərin qədim dini kitabı olan Tövratda deyilir ki, Allah dünyanı altı gündə yaratmış, yeddinci gün isə yorulub istirahət etmişdir. Tövrata görə, dünya beş ünsürdən (və ya obyektdən) ibarət olmaqla, aşağıdakı ardıcıllıq əsasında yaradılmışdır: səma, yer, su, səma cisimləri (ay-ulduzlar-günəş), heyvanlar və insan. Yaranış barədəki bu Tövrat etiqadı xristian və islam dinlərinə də sirayət etmişdir. Belə ki, Quranın Ə'raf surəsinin 52-ci (54) ayəsində deyilir: "Həqiqətən də sizin Allahınız elə tanrıdır ki, o göyləri və yeri altı gündə yaratmış, sonra isə öz səltənətini bərqərar etmişdir". Bu etiqad adı çəkilən dinlər tərəfindən bütün xristian və islam aləminə yayıldığına görə indi bizim altı gün işləyib, yeddinci gün istirahət etməyimiz, həmçinin ayın yeddi gündən ibarət olan həftələrə bölünməsi prinsipi məhz ona əsaslanır.

Zərdüştilik dinində isə Ahura Məzda əvvəlcə özünün altı yaxın köməkçilərini "əbədi məleykələri" yaratmış, sonra isə bir il ərzində yeddi ünsürdən (və ya obyektdən) ibarət olan dünyanı düzəltmişdir. Hər birinin törəndiyi gün ayrıca bayram edilən bu ünsürlər aşağıdakı ardıcıllıq əsasında yaradılmışlar: əvvəlcə bütün digər ünsürləri öz əhatəsinə alan və yumurta qabığı formasında olan asiman; sonra qabığın aşağı hissəsini dolduran su; sonra suyun üzərində üzən yastı yer (torpaq); yerin üzərində yeganə bir bitki, bir buğa və Ahura Məzdanın özünün himayə etdiyi ilk insan – Giyə Mərtən ("ölümlü həyat" deməkdir) və nəhayət, sonda Günəşin və başqa göy cisimlərinin simasında görünən, həmçinin gözə görünməyən həyat enerjisi şəklində mövcud olan od (atəş). Bu ünsürlərdən ibarət olan dünya əvvəllər sabit halda dayanırdı və Günəş də hərəkətsiz halda asimanın ortasında dayanmışdı.

Ancaq sonra şər, pislik tanrısı Əhrimən onların üzərinə hücum edib asimanı yardı, suyu bulandırdı, yerin hamar səthini kələ-kötür etdi, bitkini susuz qoyub qurutdu, buğanı və insanı öldürdü, odu tüstüyə yoluxdurdu və nəticədə, dünyanı qaranlığa qərq etdi. Bunu görən Ahura Məzda dünyanı hərəkətə gətirdi: Günəş dövr etməyə, gecə ilə gündüz əvəzlənməyə, sular axmağa başladı, bitki, buğa və insan canlandı. Bitkinin toxumlarından bütün başqa bitkilər, buğanınkından başqa heyvanlar, ilk insandan isə əks cinslərə mənsub bir cüt insan törəndi. Yağış yağandan sonra yığılan sular dünyanı yeddi hissəyə böldü ki, onun da mərkəzində Vorukaşa dənizi və Berizayte dağı dayanırdı.

Göründüyü kimi, zərdüştilik dinində dünya yeddi ünsürdən ibarət yaradılmışdır və yel (hava) ünsürü burada yoxdur. Bu ünsürlərdən hər biri ayrı-ayrılıqda Ahura Məzdanın və altı "əbədi məleykənin" himayəsi altında idi və onlardan hər birinin yaradıldığı gün il ərzində müvafiq zamanda bayram edilirdi. Bu bayramlardan hər biri il ərzində baş verən ən mühüm təbiət hadisələri ilə (yazda və payızda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi günlər, yay və qış gündönümləri, ən uzun gündüz, ən uzun gecə) bağlı idi. İlin ilk günü olan Novruz həmin bayramların növbələşmə prinsipində sonuncu yerdə dururdu. Çünki belə hesab edilirdi ki, əvvəlcə dünyanın ayrı-ayrı ünsürləri yaradılmış, sonra odun simvolu olan Günəş hərəkətə gəlib, digər ünsürləri isidəndən sonra onlar cana gəlmiş və bununla da dünya yaranmışdır. Buna görə də Novruz yaranışın sonuncu, canlı dünyanın isə ilk günü hesab edilirdi. Bu səbəbdən də səmanın yaradılması münasibətilə keçirilən bayram ilin 45-ci gününə, suyun - ilin 105-ci gününə, torpağın - ilin 180-ci gününə, bitkinin - ilin 210-cu gününə, heyvanların - ilin 275-ci gününə, insanın - ilin 365-ci, yəni sonuncu gününə, odun (Günəşin) yaranması münasibəti ilə keçirilən Novruz isə yeni ilin ilk gününə təsadüf edirdi. Zərdüştilik təqvimi ilə ilin ilk günü 1 fərvərdin (21 mart) tarixindən başlanırdı.

Göründüyü kimi, Zərdüştilik bayramları sırf təbiət hadisələri ilə bağlıdır və olduqca sistemli və məntiqlidir. Ancaq Mitra dini əksər dinlər kimi çoxlu daxili ziddiyyətlərə malikdir və o qədər də sistemli deyildir. Bu dinin yaranış əsatirini biz "Ümumdünya ensiklopediyası" kitabındakı məlumatlar əsasında veririk: "Mitraizm İranda hələ Zərdüştilikdən əvvəl mövcud olmuş və Günəş, ədalət, saziş və müharibə tanrısı olan Mitraya sitayiş əsasında yaranmışdır... Fars imperiyasının Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən işğal edilməsindən sonra da yerli İran aristokpatiyası Mitraya sadiqliyini saxlayırdı... Dünyanın yaranışı mitraizim mifologiyasının mərkəzi süjetidir. Bu barədəki miflərdə deyilir ki, Günəş tanrısı öz elçisi qarğanı Mitarnın yanına göndərərək, öküzü qurban kəsmək barədə ona göstəriş verir (burada ziddiyyət özünü göstərir: Əgər hələ dünya yaranmayıbsa, qarğa və öküz haradan ortaya çıxmışlar? - K.H.). Ancaq öküzün öldürülməsi zamanı böyük bir möcüzə baş verir: ağ öküz aya, Mitranın kürkü üzərindəki parlaq ulduzlar və planetlər görünən səmaya, öküzün quyruğu və qanı ilk sünbülə və üzüm salxımına çevrilir, yumurtalığı isə böyük bir fincana tökülən toxumların başlanğıcı olur. Yer üzərindəki bütün canlı məxluqlar bu toxumlardan törəmişdir. Mitraya ünvanlanmış himnlərdən birində deyilir: "Sən müqəddəs öküzün qanın tökərək bizi xilas etdin". Bitkilər və ağaclar yarandı. Gündüz və gecə əmələ gəldi. Ay özünün aylıq dövranına başladı. Ancaq yer üzərində parlaq işıqdan oyanmış qaranlıq pərəstişkarları da peyda oldular: İlan öküzün müqəddəs qanını yalayırdı. Əqrəb müqəddəs toxumları udmağa çalışırdı. Bəzi relyeflərdə əqrəb əvəzinə şir təsvir edilmişdir. Öküzün ölümü və dünyanın yaranmasından sonra xeyir ilə şər arasında daima dvam eden mübarizə başlanır. Miflərdə qarğa havanın, şir atəşin, ilan yerin, fincan isə suyun simvolları kimi təsvir edilir. Dörd ünsür (hava, od, torpaq, su) belə yaranır və qalan bütün mövcudat da onlardan əmələ gəlir" (M, 2004, s.570).

Göründüyü kimi, yaranış barədə zərdüştilik əsatirindən fərqli olaraq, burada dörd ünsürdən danışılır və buradakı hava ünsürü isə Zərdüştilik (və deməli Novruz) sistemində ümumiyyətlə yoxdur. Hələ Həxamənişilər dövründən başlayaraq islam inqilabına qədər İranın bayrağı üzərinə vurulan şir və günəş (od) embleması da məhz bu Mitra mifinə əsaslanırdı.

İranın ərəblər tərəfindən işğalından sonra isə Mitra dininin ardıcıllarının vəziyyəti olduqca mürəkkəbləşir. Çünki zərdüştilikdən fərli olaraq, Mitra dininin kitabı yox idi, yəni müsəlmanlar tərəfindən o, bütpərəst dini sayılmalı idi. İslam dini müqəddəs kitaba malik olan qeyri-müsəlman xalqlara əlavə vergi (cizyə) ödəmək şərti ilə öz dinlərini və adət-ənənələrini saxlamağa icazə verirdi. Bütpərəstlər isə ya islamı qəbul etməli, ya da əsir götürülməli idilər. Məhz bu səbəb üzündən də o zaman ailəsi ilə birlikdə əsir götürülmüş və Məkkəyə aparılmış farslardan birinin taleyi bizim mövzumuz üçün də çox maraqlıdır.

Bizim Novruzumuzda olan qədim Kosa və Keçəl obrazları fars Novruzunda yoxdur. Fars Novruzunda onların əvəzinə "Hacı Firuz" adlandırılan bir obraz çıxış edir. O, küçələrdə, meydanlarda masqaralaçılıq, təlxəklik edərək, camaatı şənləndirir. Bu Hacı Firuz tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Ərəblər Sasani İranının paytaxtı Kitesifon (Mədain) şəhərini (Dəclə çayının şərq sahilində, indiki Bağdad şəhərinin yaxınlığında yerləşirdi) tutduqdan sonra şəhəri qarət etməklə yanaşı onun minlərlə sakinini əsir götürərək, qul bazarında satmaq üçün Ərəbistana aparmışdılar. Firuz adlı iranlı da onların içərisində olmuşdur. Burada Firuz görür ki, ərəblər masqaraçıları çox xoşlayırlar və xəlifəni şadlandırmaq üçün ən yaxşı masqaraçıları onun hüzuruna aparırlar. Özünün və ailəsinin başına gətirilən müsibətlərə görə qisas almaq fikrinə düşmüş Firuz da özünü təlxəkliyə vurur. Onun planları baş tutur: ərəblər onu xəlifə Ömərin yanına aparırlar. Ömərin rəğbətini qazanan Firuz bir gün ona yaxınlaşaraq, paltarının altında gizlətdiyi xənçər ilə xəlifəni öldürür.

Ərəb əsarəti və islam dininin hakim olduğu şəraitdə təbii ki, Firuzun xatirəsini əbədiləşdirmək, onun cəsurluğunu tərifləmək mümkün deyildi. Ona görə də farslar onun adına "hacı" epiteti də əlavə edərək, onu da özlərinin Novruz mərasimlərinə daxil etmişlər.

Ərəb işğalından sonra Azərbaycanda, İranda və digər ölkələrdə Novruzun bayram edilməsinə icazə verilmirdi. Xəlifə Ömərin, Osmanın və Əlinin dövründə bu qadağa qüvvədə qalırdı. Ancaq xəlifə Müaviyə ruhanidən çox siyasətçi idi və buna görə də onun zamanında vəziyyət dəyişir: o, zərdüştilik mərasimlərini davam etdirmək istəyən xalqlara bac ödəmək müqabilində bayramlar keçirməyə icazə verir. Təbərinin və Məsudinin yazdıqlarına görə bu məqsədlə Müaviyə hökumətinə verilən pulun miqdarı bir neçə milyon dirhəmə çatırdı. Ancaq qərara alınır ki, yalnız təqvimdə yeni ilin ilk gününü bildirən Novruz bayramı təntənəli şəkildə keçirə bilər. İl ərzində keçirilən qalan altı bayram isə Novruzdan əvvəl gələn həftələr daxilində, çərşənbə günləri çərçivəsində yad edilə bilər. Çərşənbə günləri isə ərəb təqvimində nəhs günlər hesab edilirdi.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, islamın qəbulundan əvvəl zərdüştilik dininə sitayiş edən xalqlar arasında nə çərşənbə, nə də ümumiyyətlə həftə anlayışı olmuşdur. Zərdüştilikdə zaman il, ay və günlərlə hesablanırdı. Hər ay otuz gündən ibarət idi və on iki aydan sonra ilin sonuna daha beş gün əlavə edilirdi. Ay daxilində olan hər günün də öz adı var idi. Məsələn, hər ayın birinci günü "Ahura Məzda günü" ikinci günü "Bəhmən günü" otuzuncu günü isə "Ənağran günü" adlanırdı. Həxamənişi təqvimində isə ayların daxilindəki günlər sadəcə "birinci gün", "ikinci gün"...., "otuzuncu gün" kimi adlandırılırdı.

Beləliklə, ərəb işğalından sonra Mitra (Mehr) dininə və onun bayramına rəsmi olaraq son qoyulur. Buna görə də bundan sonra farslar onun bir çox ünsürlərini Novruza daxil edərək, bu üsulla onları yaşatmağa çalışırlar. Ancaq nəsillər dəyişdikcə islamın təsiri ilə Mehri dini sadə xalq arasında tədricən unudulur. Yalnız savadlı ziyalı təbəqəsi onu gizli şəkildə yaşatmağa çalışırdı. Belələri sırasında böyük fars şairləri Firdovsi və Hafiz də olmuşlar. Məhz bu səbəbdən də bu şairlər öləndən sonra islam ruhaniləri onların cənazəsinin müsəlman qəbristanlığında dəfn edilməsinə icazə verməmişlər. Ona görə də Firdovsi öz malikanəsində dəfn edilmişdir. Hafizin dəfni zamanı isə şairin tərəfdarları ilə ruhanilər arasında mübahisə baş vermişdir: Ruhanilər onun islamın əleyhinə, pərəstişkarları isə lehinə olan beytlərini bir-birinə göstərməyə başlayırlar. Nəhayət, mübahisə tərəfləri belə qərara gəlirlər ki, Hafizin divanını necə gəldi, bəxtə-bəxt açsınlar və sağ səhifədəki qəzəlin məzmunu əsas kimi götürülsün. Həmin səhifədəki beytlərdən birinin məzmunu isə belə imiş: "Vaiz mənə qəbristanlıqda yer verməsə də, Allah mənə behiştdə yer ayırıbdır". Bundan sonra ruhanilər mübahisədən əl çəkir, camaat isə Hafizin divanından fal kimi istifadə etməyə başlayırlar. Bu ənənə İranda indiyədək yaşamaqdadır. Fars ziyalıları içərisində mehri dininə indi də sitayiş edənlər vardır. Hətta Amerikada mühacirətdə yaşayan farsların televiziya kanallarında Novruz bayramına həsr edilmiş proqramlarda tamaşaçılara "Mitra bayramınız mübarək" deyən aparıcılara da təsadüf edilir.

Həm orta əsrlərdə yayılmış mənbələrdə, həm də müasir İran tədqiqatçılarının əsərlərində dəfələrlə qeyd edilmişdir ki, Novruz ən təntənəli şəkildə məhz Azərbaycanda qeyd edilir. Səfəvilər dövründə ölkəyə gəlmiş xarici səyyahlar da bunu müşahidə etmişlər. Bunun əsas səbəbi isə budur ki, Zərdüştün ölümündən sonra onun yaratdığı dinin mərkəzi məhz Azərbaycan olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, "Avesta" ənənələrinə əsasən belə hesab edilir ki, Zərdüştün özü də Cənubi Azərbaycanda, Raqa şəhərində doğulmuşdur. Buna görə də burada Novruz adət-ənənələri daha dolğun və düzgün şəkildə qorunub saxlanılmışdır. Sözsüz ki, minilliklər ərzində ayrı-ayrı regionlarda bu mərasim qaydaları arasında da müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Ancaq onların əsas xüsusiyyətləri bütün Azərbaycan ərazisində bu və ya digər şəkildə mühafizə edilmişdir. Məsələn, Keçəl ilə Kosanın oyunu Azərbaycanın əksər rayonlarında saxlanılmışdır. Ancaq müşahidələr göstərir ki, bu oyunun ən qədim forması Cənubi Azərbaycanın bir sıra əyalətlərində, Ordubadda, Borçalıda daha düzgün şəkildə mühafizə edilmişdir. Həmin variantda əsasən üç personaj iştirak edir. Əvvəlcə qışın, qaranlığın, ümumiyyətlə isə şər qüvvələrin təcəssümü kimi təsəvvür edilən və qara kombinizon formasında paltar geyinmiş bir adam müxtəlif qorxunc hərəkətlər edərək sanki uçur və bununla da dünyada öz hökmranlığını göstərir. Sonra soyuqdan donmuş, "keçəlləşmiş" təbiətin rəmzi olan keçəl tonqala yaxınlaşaraq onu alovlandırmaq istəyir. Ancaq qara paltarlı adam onun ətrafında müxtəlif tərəflərə "uçub" keçərək fırlanır və ona mane olmağa çalışır. Nəhayət, keçəl tonqalı alovlandıra bilir. Zərdüştilik təsəvvürlərinə əsasən qara qüvvələr işıqdan, oddan qorxurlar (məsələn, işıq yananda qaranlıq yox olur, atəş buzu əridir və s.). Ona görə tonqal alovlananda qara paltarlı adam qaçıb divarın arxasında gizlənir. Keçəl gedib oradan onun artıq qara paltar geyindirilmiş taxta müqəvvasını çıxarır və tonqalın ətrafında fırladaraq, kənarda dayanmış adamlardan soruşur: Qaranlığı, soyuğu yandıraqmı? Onlar – "bəli, yandıraq" – deyə cavab verirlər. Keçəl müqəvvanı tonqalın üstünə ataraq yandırır. Bu zaman hamı sevinir, əl çalır və rəqs edirlər. Onlar keçəllə birlikdə "A kosa–kosa gəlsənə, gəlib salam versənə" mahnısını oxuyurlar. "Kosa" sözü qədim dildə keçi deməkdir (dilimizdə işlənən "kosa saqqal" ifadəsi də əslində "keçi saqqal" deməkdir). Bu zaman keçi dərisindən kürk geyinmiş və başına buynuzlu dəbilqə qoymuş kosa (keçi) gəlib, camaatla salamlaşır. O, Novruz və baharın gəlişini bildirən mahnılar oxuyaraq xalqa müjdə verir. Xurcunundan hədiyyələr, o cümlədən də boyanmış rəngli yumurtalar çıxararaq camaata paylayır. Camaat da ona pay verirlər. Burada keçi xeyir, bərəkət rəmzidir. Çünki yazda heyvanlar balalayır və süd verirlər. Bu baxımdan keçəlin ona "kosam ikicanlıdır" deməsi də təsadüfi deyildir.

Bu variant qədimliyi və mənalılığı ilə yanaşı, tamaşa baxımından da daha maraqlıdır. Ona görə də yaxşı olar ki, biz də öz ulu əcdadlarımızın Novruz adət-ənənələrinə sadiq qalaraq, onun qədim formalarını, o cümlədən də əvvəlki çərşənbə günlərini bərpa edək. Yuxarıda göstərildiyi kimi çərşənbə günləri məsələsi ərəb işğalından sonra ortaya çıxmışdır. O zamana qədər isə ilin müvafiq günlərində Novruzla yanaşı daha altı böyük bayram keçirilirdi. İnsanın və onun ruhunun şərəfinə zərdüştilik təqvimi ilə ilin sonuncu günü (Qriqorian) təqvimi ilə 20 martda keçirilən İlaxır bayramı isə islamdan əvvəlki zamanlarda Novruzla birləşərək (20 mart axşam saat 24:00 dəqiqədən növbəti ilin ilk günü, yəni Novruz bayramı başlanırdı) çox möhtəşəm bir bayrama çevrilirdi. İndiki zamanda isə Novruz şənliklərinin yaraşığı olan İlaxır bayramı (Axır çərşənbə) Novruzdan bir neçə gün əvvələ, həm də iş gününə düşür. Bu isə həm insanlar üçün, həm də dövlət strukturları üçün müəyyən narahatlıqlar törədir. Əgər həmin bayram qədim zamanlarda olduğu kimi, indi də 20 mart tarixində keçirilirsə, qeyri-iş, yəni bayram günlərini də 20 martdan başlamaqla, qeyd edilən narahatlıqları və sistemsizliyi aradan qaldırmaq mümkündür. Bunun üçün İlaxır bayramı (indiki axır çərşənbə) çərşənbə günlərindən ayrılmalı və özünün qədim və əzəli günündə, ilin sonuncu günündə qeyd edilməlidir.

Novruz, bu böyük təbiət bayramı hal-hazırda beynəlxalq səciyyə almaqla və bütün dünyada tanınmaqla bəşəriyyətin bayramına çevrilməkdədir. Novruz ürəkləri kin və kidurətdən təmizləyir, qəlbləri saflaşdırır. Novruz sülh, dostluq, əmin-amanlıq, məhəbbət və şadlıq bayramıdır. Onun qədim formasının bərpası isə bu gözəl təbiət bayramını daha da parlaq, cazibəli və təntənəli edə bilər.