"Biz və Onlar" layihəsində

"Biz və onlar" müxtəlif millətlərin mədəniyyətini, dünyagörüşünü, mentalitet fərqlərini ortaya qoyan layihədir. Bu layihədə üç müxtəlif ölkənin nümayəndəsinə eyni sualları ünvanlamaqla onların mədəniyyəti və tarixi ilə bağlı oxşar və fərqli cəhətləri öyrənmiş oluruq.

Cek Cons – 37 yaş, Cənub Oreqon Universiteti, IRI-ın Belarusiya üzrə rəhbəri, ABŞ.

Bəxtiyar Hacıyev – 33 yaş, Harvard Universiteti, "İnsan Kapitalı" konsaltinq təşkilatının sədri, Azərbaycan.

Cengiz Özbək – 33 yaş, İstanbul Kültür Universiteti, "Hürriyət" qəzetinin xarici xəbərlər bölməsinin redaktoru, Türkiyə.

– Hansı siyasi və tarixi hadisə ölkə mədəniyyətinizə təsir göstərib?

Cek Cons: - Son dövrlərdən danışası olsaq, İkinci Dünya Müharibəsini deyərdim. Bizim ölkədən müharibəyə yollanan bir nəsil var idi. Onlar geri qayıtdıqda artıq hər şey dəyişmişdi. Daha ağır, daha introspektiv işlər ortaya qoyan sənət adamları, yazıçılar və rejissorlar məhz bu nəslin nümayəndələridir. Mən misal olaraq, Cerom Selinceri, Kurt Vonnequtu, Jozef Helleri göstərmək istəyirəm.

Mədəniyyət baxımından hökumətin rolu müharibədən sonra kəskin dəyişdi. ABŞ açıq-aşkar böyük qlobal güc idi. Bu faktın özü mədəniyyətə çox böyük təsir göstərdi.

Bəxtiyar Hacıyev: - Mən ölkə mədəniyyətinə təsir edən hadisələri 3 hissəyə bölmək istərdim. ADR dövrü, Azərbaycanın SSRİ tərkibində olduğu dövr, bir də müstəqil Azərbaycan Respublikası dövrü. Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə tamam başqa bir nəsil yetişdi, oxumaq-yazmaq səviyyəsi yüksəldi, amma cəmiyyət daha çox Moskvanın məsləhət gördüyü istiqamətdə yetişdi. Uşaqlar SSRİ istehsalı cizgi filmləri ilə böyüdü, Moskvanın icazə verdiyi mövzularda çəkilmiş filmləri izlədilər və oxuduqları ədəbiyyat müəyyən çərçivədə idi. Müstəqillik dövrümüzdə isə Qərb cizgi filmlərinə, filmlərinə, ədəbiyyatına, musiqisinə çıxış yarandı, sovet dövründə yetişən nəsillə müasir Azərbaycandakı gənclər arasında müəyyən bir fərq hiss edilməyə başladı. Məsələn, orta və yaşlı nəslin sevdiyi muğama qarşı açıq etiraz edən, rok musiqisini sevən və təbliğ edən bir təbəqə yetişdi. Ancaq onu da qeyd edim ki, müstəqil Azərbaycanın təhsil sisteminin ciddi problemləri öz fəsadlarını da göstərib. Belə ki, bədii ədəbiyyata marağı yox səviyyəsində, kitab oxumayan, musiqi zövqü korlanmış, bayağı musiqilər dinləyən, izlədikləri filmlər Braziliya və Türkiyə sevgi serialları olan böyük bir kütlə formalaşıb.

Cengiz Özbək: - Türkiyənin son 100 illik tarixi həm ictimai, həm də siyasi baxımdan xaosla doludur. Lakin bu siyasi hadisələrin mədəniyyətə və ədəbiyyata nə dərəcədə təsir göstərməsi mübahisəli mövzudur. Əlbəttə ki, istər şeirdə, istərsə də romanda ağrılı dövrlər öz əksini tapıb. Lakin Tolstoyun "Hərb və sülh"ü kimi böyük bir əsər ərsəyə gətirilməyib. Amma yaxın tarixə öz damğasını vuran hərbi münaqişələr və təzyiq dövrləri bir çox sənətkarın sürgündə yaşamasına səbəb oldu. Bununla bərabər, sözügedən hadisələrin ədəbiyyata təsiri inkaredilməzdir. İki nümunə ilə izah etmək lazım gəlsə, Qərbdə ən çox tanınan şairimiz Nazim Hikmətin təkpartiyalı sistemdən və sonradan gələn Menderes rejimindən başı çox bəla çəkdi. Bu təsirləri onun bir çox şeirində duya bilərik. Nobelli yeganə türk yazıçı Orxan Pamuk "Cövdət bəy və oğulları" romanı daxil olmaqla, bir çox əsərində cümhuriyyət dövrünün sıxıntılarını ortaya qoyub.

– Ölkənizin mədəniyyətini necə təqdim edərdiniz? Dünya xalqları sizin ölkənizi hansı xüsusiyyətlərinə görə tanıyır?

Cek Cons: - Mən ölkəmin mədəniyyətinin inanılmaz müxtəlifliklərindən danışardım. Filmlərdən başlamaq istəyirəm. Film möhtəşəm, dinamik bir sözdür, ələlxüsus, söhbət müstəqil filmmeykerlərdən söhbət gedirsə. Adicə bir filmi izləyərkən biz burada dünyagörüşlərinin və müxtəlifliyin, həyat tərzlərinin şahidi oluruq. Məhz filmlər mənim mədəniyyətim haqda izləyicilərinə çox şey söyləyə bilər. Pis ya da yaxşı, insanlar mənim mədəniyyətimlə Hollivud vasitəsilə tanış olub. Bəlkə də, həmişə Hollivudun yaxşı tərəflərini görməyiblər, amma yenə də. Yəqin ki, çox adam Stiven Siqal və Ues Andersonu tanıyar. Mən, həmçinin, televiziyanı da bura əlavə etməliyəm. Və sonda, biz nə ilə məşhuruq? Bu baxır sualı hansı ərazidən verirlər. Sual Orta Şərqdən verilirsə, orada bizi siyasətimizlə tanıyırlar. Avropadan verilirsə, daha çox mədəniyyətimizlə. Sualı Mərkəzi Amerikadan verirlərsə, cavab bir az mürəkkəbdir.

Bəxtiyar Hacıyev: - Doğrusu, bu günə qədər səyahət etdiyim 50-dən çox ölkədə qarşılaşdığım sıravi vətəndaşların çoxu nəinki ölkə mədəniyyətimizin, hətta ölkəmizin özü barədə də məlumatsızdırlar. Haradasa Azərbaycan haqqında az da olsa, məlumatlı insan görəndə sevinirəm. Son illər Azərbaycan dövləti muğamımızı, milli musiqimizı Azərbaycan caz musiqiçiləri ilə təbliğ etməyə çalışır. Mən ABŞ-da təhsil alanda Alim Qasımov qızı Fərqanə Qasımovayla ABŞ-da "İpək Yolu" layihəsi çərçivəsində konsert vermişdilər. Konsert zamanı onlar "Leyli və Məcnun"dan hissələr ifa edir, arxadakı monitorda isə misraların tərcüməsi yazılırdı. Konsert bitdikdən sonra Boston kimi ən nüfuzlu universitetlərin yerləşdiyi şəhərin auditoriyası dəfələrlə ayağa qalxaraq ifaçıları ayaqda alqışladılar. O zaman düşündüm ki, bəzən bizim üçün adiləşmiş bəzi şeylər başqa xalqlar üçün böyük maraq doğura bilər və ölkəmizi işğal problemi, yaxud zəif göstərəcək digər məqamlarla təmsil etməkdənsə, məhz belə mədəni təbliğatla tanıtmaq daha doğru olar.

Cengiz Özbək: - Türk mədəniyyəti dünyada dini xüsusiyyətləri və Osmanlı "bakround"u ilə tanınır. Turistik və tarixi yerləri ilə yanaşı, xüsusilə cənub sahillərindəki tətil bölgələri ilə məşhurdur. Dünyanın ən böyük şəhərlərindən biri olan İstanbul Avropa və Asiya qitələri arasında həm coğrafi, həm də mədəni bir körpü rolunu oynaması ilə xarakterizə olunur. Türk mətbəxi də "Türkiyə" deyəndə ağıla gələn ilk ünsürlərdən biridir. Bu cəhətdən lokum, qəhvə, son zamanlar isə kabab məşhurdur.

– Sizin gənclər öz tarixi keçmişinə və mədəniyyətinə necə münasibət bəsləyir? Ümumiyyətlə, tolerantlıq gənclərin həyatında necə rol oynayır?

Cek Cons: - Təəssüf ki, bu suala tam dəqiqliyi ilə cavab verə bilməyəcəyəm. Çünki mən 14 ildir ki, ABŞ-da yaşamıram. Yəqin ki, bir nəsil müşahidəmdən kənarda qalıb. Buna baxmayaraq, mən kənardan internet vasitəsilə ölkə gəncləri haqda müəyyən təsəvvürə malikəm. Tolerantlıq ölkə gəncliyimizin həyatında böyük rol oynayır. Hətta deyərdim ki, onun bu rolu günbəgün artmaqdadır. Statistika göstərir ki, "minillik nəslin" ən rəngarəng, fərqli və tolerant nəsli hazırkı nəsildir. Amma müşahidələrə əsasən deyə bilərik ki, tolerantlıq internetdə "komment" bölməsinə şamil olunmur. Onlayn fəaliyyətin anatomiyasına uyğun olaraq insanlar şərh yazarkən öz neqativ duyğularını və sərt reaksiyalarını daha asanlıqla büruzə verə bilirlər. Çox qəribə dixotomiyadır. Deməli, gənclər real həyatda daha tolerant olsalar da, internet üzərindən onlayn fəaliyyətləri zamanı o qədər də tolerant olmaya bilirlər.

Bəxtiyar Hacıyev: Əgər söhbət ümumi tolerantlıqdan gedirsə, düşünürəm ki, 10-15 il əvvəlki gəncliklə müqayisədə, indiki gənclərimiz bir çox sahədə, dini, milli, yaxud digər məsələlərdə daha tolerantdırlar. Yalnız çox kiçik bir qrup insanı müşahidə etmək olar ki, onlar azadlığın öz tarixi keçmişinə və mədəni dəyərlərinə müxalifliklə əldə ediləcəyini düşünürlər. Onlar elə düşünürlər ki, məsələn, azad, müasir olduğunu göstərmək üçün mütləq muğamı pisləməli, rok dinləyicisi olduğunu vurğulamalısan. Halbuki bunları bir arada da etmək olar və əhvaldan asılı olaraq muğam dinləyə, başqa bir zaman isə mühitə və əhvala uyğun olaraq rok dinləyə bilərsən. Əsas odur ki, bayaq qeyd etdiyim kimi, insanların təhsil səviyyəsinin aşağı düşməsinin fəsadı kimi insanlar oxumaqdan, dinləməkdən, izləməkdən, öyrənməkdən uzaq düşməsinlər, zövqləri bayağılaşmasın və fərqli seçimlərə hörmətlə yanaşmağı öyrənsinlər.

Cengiz Özbək: - Bütün dünyada olduğu kimi Türkiyədə də gənclər qloballaşmağa və texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə öz mədəniyyətindən uzaqlaşmağa başlayıb. Gənclər arasında keçmişinə sahib çıxmaq arzusu azalıb. Bir çox gənc Osmanlı mədəniyyətini inkar edir. Təəssüf ki, türk gənci tolerant deyil. Səbirsizdir. Təbii ki, yaşlı nəslin də gənclərə qarşı tolerant olmadığını qeyd etmək lazımdır. Məncə, bu antitolerantlıq gənclərin yaradıcı fəaliyyətini məhdudlaşdırır.