“Haqqın.az” saytının baş redaktoru, jurnalist Eynulla Fətullayev Laçın şəhəri və Zabux kəndindən reportaj hazırlayıb.

Axar.az reportajı təqdim edir:

"Siz taleyinizlə oynayırsınız!" Xankəndi-Şuşa yolunun keçid məntəqəsində polkovnik Zimin sərt şəkildə səsləndi. Yarım saatlıq arqumentlərimdən sonra polkovniki düşünməyə vadar edə bildim.

- Axı siz xalqlarımızın barışmasına öz töhfənizi verməlisiniz, elə deyilmi? Bunun üçün isə əlaqə lazımdır, - rus zabitini inandırırdım.

- Bizim vəzifəmiz regionun təhlükəsizliyidir. Qoy barışıqla psixoloqlar və hüquqşünaslar məşğul olsunlar, - sibirli sərt və hərbi şəkildə cavab verdi. Onun üçün xeyirxahlıq hissini boğmaq çətin idi...

Uzun mübahisə və məsləhətləşmələrdən sonra polkovnik təslim oldu: “Yaxşı, Laçın və Zabuxa gedirsən!” dedi.

Jurnalist xoşbəxtliyindən boğularaq rus sülhməramlıların döyüş maşınına mindim.

Polkovnik qəribə baxışlarla başını buladı və dodağının altında mızıldandı: “Bu jurnalistlər qəribə adamlardır! İki həftə gözləmək belə çətindir? Onsuz da avqustun sonunda Laçından çıxacaqlar da!”

Artıq bir neçə həftədir ki, Azərbaycanın Laçın şəhəri və 1992-ci ildə işğal olunmuş iki kənd - Zabux və Sus ətrafında yeni Ermənistan-Azərbaycan qarşıdurması alovlanır. Üçtərəfli Moskva müqaviləsinin ruhu İrəvanı separatçılarla Ermənistanı birləşdirən şərti dəhlizin keçdiyi Laçın şəhərini və Zabux kəndini azad etməyə məcbur edir. Dəhliz Azərbaycan şəhərinin mərkəzindən keçir. Azərbaycan 2020-ci ildə Laçın, Zabux və Susun dərhal işğaldan azad edilməsi müqabilində üç il ərzində Qarabağ erməniləri üçün alternativ yol çəkməyi öhdəsinə götürdü. Əliyev hökuməti bütün ağlasığmaz rekordları qıraraq yeni yolun tikintisini bir ilə başa çatdırdı. Prinsipcə, Laçın şəhərinin və iki kəndin Azərbaycana qaytarılmasının zəruriliyini Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan özü də etiraf edib. Amma revanşist qüvvələr Ermənistanın baş nazirinin sağlam düşüncəsini və səmimi etirafını düşmənçiliklə qarşıladılar. Ermənistanda yenidən alovlanan siyasi vaxt gəlib çatdıqdan sonra Azərbaycanın güc ssenarisinə əl atmaqdan başqa yolu qalmadı. Ermənistan avqustun sonuna kimi ərazilərimizi boşaltmağa razılıq verib. Lakin Zabux kəndi ətrafında şiddətli ehtiraslar alovlanıb.

Erməni işğalçı administrasiyası Cenevrə konvensiyalarına zidd olaraq bu kəndə Suriyadan və Livandan olan erməniləri yerləşdirib. BMT-nin beynəlxalq məhkəməsi işğal olunmuş ərazilərin məskunlaşdırılmasını hərbi cinayətlə eyniləşdirib...

Rus döyüş maşını ilə biz erməni işğalı dövründə “həyat yolu” adlanan düz, yaxşı döşənmiş yolla getdik. Qarabağın bu əsas yolu işğal zonasındakı hər şey kimi erməni diasporunun ianələri ilə tikilib. Gözümün qabağından keçən günlərin tarixi keçdi. 18 il əvvəl, 2004-cü ildə də elə sürəti azaltmadan bir döyüş maşını Şuşadan Laçına gedirdi. Mən də bakılı oxucular üçün xırda-xırda reportajlar toplayıb Laçına tələsdim. Zaman qum saatında nazik bir axın kimi hiyləgərcəsinə uçurdu. Qarabağ köhnə qanayan yaradır. Bir neçə kilometrlik dağ dəhlizində ölümün əks-sədası hələ də səslənir... Yol kənarı yabanı böyürtkən kolları ilə örtülüb. Kənd camaatı bu giləmeyvələri hər yerdə yığır, mən isə ləzzətli və ətirli Şuşanın “Qala” çörəyindən qoparıram...

Bizi yolun əvvəlindən qara furqon təqib edir. Şuşadan Laçına qədər bizi izləyən qəribə bir qara furqon göz qamaşdırırdı. Mikroavtobusda olan iki sərnişin dayanmadan bizim avtomobilin olduğu istiqamətə baxırlar. Sonradan mənə dedilər ki, qara furqonlar nümayişkəranə şəkildə rus hərbi maşınlarında olan azərbaycanlı sərnişinləri təqib və müşayiət edirlər. Sanki kimsə demək istəyir ki, “biz hər şeyi görür və izləyirik!”

Şuşadan Ermənistan sərhədinə gedən sərnişinlər bütün dəhliz kimi hələ də Ermənistan xüsusi xidmət orqanlarının nəzərindədir. Hər halda qara furqondakı sərnişinlərin şübhəli davranışını belə izah etməyə çalışıblar.

Budur, Laçının mərkəzinə çatırıq. Qarabağda məskunlaşmış ermənilər Azərbaycan şəhərini tərk edirlər. Yolun hərəkət hissəsinə bitişik yolda ermənilər evləri sökürlər: qapıları, damları, pəncərələri çıxardırlar. Yol vaqonlarla doludur, hər kəs bacardığını daşıyır. Şəhərin mərkəzində tinlərdə pis geyinmiş insanlar dayanır. Mən polkovnik Zimindən maşını saxlamasını xahiş edirəm. Biz insanlarla ünsiyyət qurmaq istəyirik. Baş verənləri kameraya çəkmək istəyirik. Lakin polkovnik qətiyyətlidir. “Anlamalısınız ki, bura çox təhlükəlidir, bunlar başqa ermənilərdir", - Zimin boş yerə bizimlə fikir yürütməyə çalışır. Amma biz də sarsılmazıq. "Yaxşı, bir neçə dəqiqə!" deyərək polkovnik təslim olur. Maşından düşüb çəkilişlərə başlayırıq. Bizə tərəf pulemyotla silahlanmış qırmızı beretli qəribə bir əsgər qaçır. “Dərhal maşına əyləşin” əsgər qışqırır və “sizə çəkilişlərə kim icazə verib?!” soruşur. Biz də “Rusiya sülhməramlıları” deyə soyuqqanlılıqla cavab veririk. Bu qarasaçlı, qafqaz əsilli əsgərin kim olduğu tam aydın deyil. O, rus sülhməramlısına bənzəmir. Həm forma fərqlidir, həm də davranış qəribədir. Erməni xüsusi təyinatlılarının qırmızı beretlilərinə bənzəyir. Bu geyimdə olan gənc əsgərlərin parlament binası qarşısında erməni müxalifətini necə dağıtdıqları yadıma düşdü. Qırmızı beretli bizi uzaqdan gördü. Sonradan məlum oldu ki, onlar narazı Suriya ermənilərini sakitləşdirmək üçün Laçına çağırılıblar.

"Başqa ermənilər!" Yadımdadır, 2004-cü ildə burada, Laçının mərkəzində Bakıdan gələn jurnalist olduğumu bilən zaman yoldan keçənlərdən biri mənə bıçaqla hücum etdi. O anda Xankəndi mühafizəçiləri düşməni tərksilah edərək son dərəcə yararsız vəziyyəti eyni ifadə ilə yumşaltmağa çalışdılar: “Bunlar başqa ermənilərdir!” SSRİ-nin qırmızı bayrağı olan bir mağazaya girmək istədim. Lakin qırmızı beretlilərin silah gücü ilə yenidən rus sülhməramlılarının maşınına minməli oldum.

Zabuxda daşnaklar arasında…

Ermənistanla həmsərhəd olan Zabux kəndinə gedirik. Uzaqdan möhtəşəm mənzərə açılır. Kənd sanki ovucundadır, onu üç tərəfdən yüksək yamaclar, dərin yarğanlar, sıx meşələr mühafizə edir. Yanan meşələri aşkar edə bilmirəm. Rusiya sülhməramlıları meşələrin qəsdən yandırılması ilə bağlı məlumatları təkzib edirlər. Bəli, həqiqətən də yanğın var idi, lakin bir neçə saat ərzində söndürüldü. Ermənilər getməzdən əvvəl yerli karxananı dağıtmağa müvəffəq oldular, ara-sıra meşənin kənarlarında yanmış daxmalar görünür.

Polkovnik Zimin hələ də son dərəcə aqressiv olan kəndlilərlə məni qorxudub, fikrimdən daşındırmağa çalışır. Ruslar uzaqdan dağılmış kəndin gözəl mənzərəsindən həzz almağı təklif edirlər.

Laçında evlər sökülür

Maşından düşüb kəndə tərəf addımlayıram. Zimin anlayır ki, məni dayandıra bilməyəcək. Polkovnik isə köməyə çağırır: yaxşı silahlanmış rus əsgərləri kəndə doğru gedirlər.

- Hara gedirsən? - polkovnik məni izləməyə davam edir.

- “Administrasiya”nın rəhbəri Andranik Çavuşyanın yanına.

Uzaqdan baxanda Zabux misilsiz gözəldir. Kəndin inkişafı 1990-cı illərin ortalarında dayanıb: pis yol, zəif infrastruktur, yoxsulluq, diasporun ianələri əsasında tikilmiş qırmızı damlı eyni tipli qutu evlər. Administrasiya adlanan daxmada üzləri qəzəbli bir topa adam toplaşıb. Qapıya cəsarətlə yaxınlaşıram, özümü Beynəlxalq Mətbuat İnstitutunun jurnalisti kimi təqdim edirəm, qarşıma tanış simalar çıxır.

Livan ermənisi Andranik Çavuşyanı görürəm. Yaxınlıqda başqa bir tanış - hərbi bloger və İrəvandan olan yerli direktor Arşak Zakaryan dayanır. Bəli, bəli, Kəlbəcər üçün göz yaşı tökən, Cəbrayılın qapısında “Bakukert” adlandırdığı Bakının qaçılmaz işğalı ilə hədələyən həmin fiqurdur. Bir az aralıda isə Türkləri sevmədiyi üçün ağarmış saqqalları və qabarıq göz bəbəkləri ilə dayanmış 1990-cı illərin əvvəllərindəki “Daşnaksütyun” çağırışçıları olan tanınmış simaları var. “Administrasiya” havasız, çirkli və dumanlıdır. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanının bir növ çürük və havasız daşnak ab-havası.

“Zabuxluların lideri" – Livan ermənisi Andraniklə görüş

İrəvanın təhlükəsizlik işçiləri məni beynəlxalq təşkilatın nümayəndəsi kimi qəbul edir və Zabuxun “erməni” kəndinin dərdlərini danışmağa tələsirlər. Çavuşyan ancaq erməni və ərəb dillərini bilir. Zakaryan tərcüməçi roluna çağırılır.

Kəndin tarixi ilə bağlı ilk suala isə şok cavab aldım, ondan sonra söhbəti yarımçıq kəsib polkovnik Zimin yanına getmək olardı. “Ermənilər eramızın IV əsrindən Zabuxda yaşayırlar!” Andranik deyir. Əgər əgər erməni idisə, bəs niyə 1992-ci ildə erməni qoşunları bu kəndi yandırıblar? Bəs qovulmuş azərbaycanlıların yerinə Çavuşyan kimi Livan ermənilərini Zabuxa yerləşdirmək niyə lazım idi?! Çavuşyan və Zakaryan bu, birbaşa, məntiqli və ümumiyyətlə təbii suala fəlsəfi cavab verdilər: Ermənilər həmişə öz köklərinə qayıdırlar...

Sakinlər öz evlərini yandıracaqlarmı?

Və bu sual bugünkü Zabuxun həqiqətini ortaya qoyur: kəndlilərin çoxu ikinci vətənlərini tərk ediblər.

Kiçik, lakin güclü qəzəbli dəstə qalıb. Evlər yandırılacaqmı? Çavuşyan qeyri-müəyyən cavab verdi: burda erməninin öz mülkünə münasibətindən söhbət gedir. "İnsanların evlərini yandırmasına mane ola bilmərik!" – o cavab verdi.

- Sonra nə olacaq? Doğrudanmı azərbaycanlılarla ermənilərin birgə dinc yaşamasına nail olmaq mümkün deyil? Bu qanlı torpağa sülh qayıdacaqmı?

Bu sualı Zakaryan cavablandırır, Qarabağda “ermənilərin tamamilə məhv edilməsini” nəzərdə tutan “Türkiyə və Azərbaycanın yeni panturanizm strategiyasını” lənətləyir...

Söhbətin ortasında 1990-cı illərdə tanınmış daşnak Minasyan qapını iki dəfə açır və bic, şübhəli təbəssümlə mənə işarə edərək soruşur: bu şəxs doğrudanmı beynəlxalq təşkilatı təmsil edir?!

Zakaryan Minasyanı əmin edir: o, bura Zabux ermənilərini xilas etmək üçün gəlib.

Və bundan sonra Çavuşyan israrla məndən söhbəti avqustun 25-dən sonra (kəndin Azərbaycan hökumətinin nəzarətinə keçməsini təmin etmək üçün ilkin tarix) dərc etməyimi xahiş edir: Andranikin fikrincə, ondan əvvəl müsahibənin görünməsi , erməni icmasının liderlərinə təhlükə yaradacaq.

Mən kəndi gəzmək istəyimi bildirdim, lakin yerli ermənilərin aqressiv əhval-ruhiyyəsi ilə bağlı rusların xəbərdarlığına işarə etdim. Çavuşyan məni mehribanlıqla “mühafizəçi” - Qarabağın separatçı “ordusunun əsgər”i ilə təmin etdi.

Və çox etibarlı mühafizəçinin müşayiəti ilə kənddə rastlaşdığım hər kəsə yaxınlaşdım. Qarşılaşdığınız hər bir insan - bloger, hüquq müdafiəçisi, siyasi fəal açıq şəkildə bəyan edirdi ki, o, eramızın IV əsrindən ermənilərin yaşadığı kəndi qorumaq üçün İrəvandan gəlib. Sovet statistikasına nəzər salsaq, ermənilərin saxta mifologiyasını ifşa edəcəyik. Kənd işğal olunana qədər burada əhalinin 99,1 faizi azərbaycanlılardan ibarət idi...

Həqiqət anı... və yenə qarşımda xoş xasiyyətli sibir silueti peyda olur – Zimin. O özünə əl qatıb, məni elementar təhlükəsizlik qaydalarını pozmaqda ittiham etdi... Ermənilər təəccüblə rus polkovnikinə baxdılar. Və o, nümayəndədən tələb etdi ki, beynəlxalq təşkilat dərhal kəndi tərk etsin.

“Bizə qumbara atsalar necə?" - Zimin narahat olaraq dedi. "Təqaüdə çıxmağıma çox qalmayıb!"

Getmək vaxtıdır. Cəmi bir neçə gün qalıb. Tezliklə biz polkovnik Ziminsiz Zabuxa qayıdacayıq...