Hər bir xalqın mənəvi-dini dəyərlərə nə qədər önəm verməsi, yaşadıqlarını müəyyən dəyərlər sistemi içərisində dəyərləndirə bilməsi vacib şərtlərdən biridir. Allah-bəndə münasibətləri, günahla günahsızlığın sərhədlərini müəyyənləşdirə bilmək və s... Bütün bunlar haqqında "Yağmurun qonaqları" rubrikasında qonağımız olan İlqar İbrahimoğlu ilə söhbətləşdik.

- İlqar bəy, Samuel Hantinqtonun sivilizasiyalarası rəqabət nəzəriyyəsi bir çoxları tərəfindən inkar olunsa da, hər halda sivilizasiyalar, İslam və xristian mədəniyyətləri arasında rəqabət elementlərini inkar etmək olmaz. Sizcə, nədən bu gün İslam mədəniyyəti xristian ölkələr qarşısında iqtisadi, siyasi idarəetmə, sosial münasibətlər, insan rifahı və azadlıqları baxımından geri qalmış durumdadır? Bu məsələdə dinin yeri, təsirləri nə qədər əhəmiyyətlidir?

- Sizi salamlayıram və maraqlı sualınıza görə təşəkkür edirəm. Hantinqton 20-ci əsrin 90-cı illərində dünya ictimai rəyini özünə çəkə bilən strateqlərdən biri olub. Onun düşüncələrinin təsir imkanlarını dəyərləndirmək üçün postsovet mərhələsinin yeni konseptual ideya tələbatlarına əşhədü-ehtiyac yarandığı dönəmin məhsulu olması da diqqətdən qaçmamalıdır. Müəyyən mənada Hantinqtonun doktrinası soyuq müharibənin bitdiyi mərhələdə qarşıdurma xəttinin mövcudluq fəlsəfəsinin yaşadılmasına yönəlmiş konseptual yanaşma idi. Yəni, "soyuq müharibə" bitsə də, yeni qarşıdurmalar hələ qarşıdadır, fikri Hantinqtonun doktrinasının ana xətti bu idi. Buna hazır olmaq lazımdır. Mövzunun mahiyyətinə gəldikdə isə, sivilizasiyaların toqquşması anlayışının nə qədər düzgün ifadə olmasının özü sual altındadır. Bəzi ekspertlər hesab edirlər ki, bəşər özlüyündə ümumi sivilizasiyadır və bu kimi bölgü müəyyən mənada diskriminasiya xarakterlidir. Digər tərəfdən, Qərb və İslam sivilizasiyalarının toqquşmasını və yaxud rəqabəti, süni surətdə formalaşdırılmış yanaşmanı İslam və Xristian mədəniyyətlərinin arasında toqquşmaq faktı kimi təqdim etmənin özü ciddi məntiqi yanaşmadan çox, populist və demaqoji yüklü bir fenomendir. Belə ki, bu gün Qərb dedikdə, yekcins bir kateqoriya anlamında danışmaq yersizdir. Müsəlman və Şərq dünyasını da İslam dünyası kimi yekcins təqdim etmək kifayət qədər qeyri-elmidir. Üstəlik, müsəlman və Şərq ölkələrinin, müəyyən istisnalarla, İslam paradiqması ilə daban-dabana zidd durumu, onların İslam dünyası kimi təqdimatını xüsusilə ciddi sual altına alır. İslam və etnik müsəlmanlıq arasında fərq və məsafə yetərincə böyükdür.

Digər tərəfdən, bu doktrinal yanaşmada Qərb paradiqmasını xristian mədəniyyəti ilə eyniləşdirmək, ardınca da İslam dünyası ilə toqquşma və rəqabət kimi təqdim etmə - bu qəbildən qeyri-elmi və daha çox postsovet dönəminin geopolitik strateji tələbatlar konyukturuna uyğun kimi görünür. Belə ki, bu gün Qərb paradiqması xristian mədəniyyəti ilə daban-dabana ziddiyyət təşkil etməkdədir. Amma bu qarşıdurmanı və daha dəqiq desək, bu böhranı öz adı ilə adlandırmaq istəsək, bu kimi sistemləşdirmək olar ki, əsrlərlə istismarçılıqla məşğul olan bir sıra dövlətlərin və məhz onların bu davranışının nəticəsində ciddi geriliyə məruz qalmış 3-cü dünya ölkələrinin mənafelərinin toqquşmasından söhbət gedə bilər. Əgər belə bir konseptual formatlaşdırma qəbul olunsa, kütləvi qırğın silahlarından qlobal təhlükəsizlik sisteminin qurulması ilə analogiyaya uyğun olaraq, bəşəriyyətin qütbləri arasında qarşıdurmanı əngəlləmək və aradan aparmaq üçün uzunmüddətli sığortalanma yollarının axtarışı təşəbbüslərinə rəvac verilər. Hansı ki, indi sivilizasiyalararası qarşıdurmanı imitasiya edərək və bu imitasiyanın gündəmə gəlməsi, qalması üçün milyardlar xərcləyərək, nəhəng resursları bu proqramın girovuna çeviriblər.

Burada onu da qeyd etməliyik ki, 20-ci əsrin sonları üçün aktual görünən və müəyyən mənada qarşıdurmaları və yeni-yeni istismar və işğalları ideolojiləşdirən və yeni qarşıdurma konstruksiyalarını meydana gətirən bu yanaşma, müəyyən mənada öz ilkin generatorluğunu itirməkdədir. Bunun ilkin ştrixləri oğul Corc Buşun radikal neokon baxışlarının girovuna çevrilmiş dünyanın qlobal etirazları və ifşaları idisə, son illərin yeni gerçəkliklərindən olan "Ərəb baharı" və İslam oyanışı ilə səciyyələnən yeni bir fenomen tamamilə fərqli bir matritsaya təkan verdi.

Görsənən budur ki, bu gün əsrlər boyu doqma halına salınmış və az qala "din" kimi təqdim olunan doqmosekulyarizm və ümumən doqmomodernizm, öz finiş mərhələsini yaşamaqdadır. Çoğrafiyasından asılı olmayaraq, azadlıqlar, insan haqları, demokratiya - yeni paradiqmalarda öz təzahürünü tapmaqdadır. Düşünürəm ki, mənəviyyat və inanc paradiqması da günün ən böyük tələbatlarından birinə çevrilməkdədir. Modernizmin bütün doqmatik mahiyyətini və birtərəfli inkişafını açan eqzistensial böhran, həndəsi silsilə ilə öz təsirini qoymaqdadır. Təbii ki, bütün bunlar, yeni paradiqmal duruma gətirib çıxarır. Bu mənada, bütün dünya üzrə dəyərlərdə mühafizəkarlığın və tərəqqidə çağdaşlığın sintezi ilə səciyyələnən vektor üzrə inkişafın potensialı daha da artmaqdadır.

Sualınızın son hissəsinə gəldikdə isə, onu deməliyəm ki, müsəlman toplumlarının geriyə qalma səbəbi - sözün həqiqi mənasında İslami kimliyi yaşatmamaqdan irəli gəlir. Günümüzdə də, yeni paradiqmaların meydana gəldiyi bir zamanda, İslam təlimi bazisində, mənəviyyat üzərində, azadlıq diskursunda yaranacaq paradiqmalar ən ciddi passionar mühərrik roluna malikdir.

Hər kəsin haqqı səy və təlaşına görə tam surətdə ödənəcək

- Bütün dinlərdə deyilir ki, biz bu dünyaya imtahan üçün gəlmişik, Allah adildir, ədalətlidir. Bu halda necə olur ki, insanların biri ağır, digəri isə asan imtahan olunur? Qərb cəmiyyətində yaşayan bir müsəlman həyatını sürmək üçün yalan danışmağa, riyakar olmağa, oğurluğa islam ölkələrnin insanı qədər məcbur edilməyib. Bizim insanın yerinə olsaydı, bəlkə o daha artıq günaha batardı, ancaq onun şansı onda idi ki, daha rahat bir ölkədə doğulub. Bu baxımdan imtahanın adilliyi nədə ifadə olunur?

- Maraqlı sualdır. İlk olaraq sualı hissələrə bölək. Bəli, bütün İlahi dinlər İlahi ədaləti və insanların dünyaya imtahan üçün gəldiyini buyurur. Lakin asan və ya çətin imtahan anlayışları bir qədər açıqlanmalıdır. İslam inancına görə, insanın başlanğıc imkanlarına görə, onun imtahanları və mükəlləfiyyəti müəyyən edilir. Bundan əlavə, start vəziyyətindən başlayaraq, imtahanlardan çıxıb gəldiyi son durum dəyərləndirilir. Haraya çatmaqla deyil, haradan haraya və hansı şəraitdə və hansı imkanlarla çatmaq kimi kompleks formada onun yekun durumu Qiyamət günü dəyərləndirilir. Hər insanın, mühitin və şəraitin spesifikliyinə görə individual dəyərləndirmə olacaq. Hər kəsin haqqı səy və təlaşına görə tam surətdə ödənəcək. Daha yüksək başlanğıc imkanları olan və münbit şəraitdə yaşayan insanların da adekvat olaraq imtahan və sorumluluqları da fərqli keyfiyyətdədir. Dəyərləndirilmə də ona uyğun olacaq.

Bu mənada, İslam inancında olan insan, hər şeyin – xeyrin də, şərin də – zərrəsinə qədər nəzərə alındığına əmindir. Onun üzərinə düşən mükəlləfiyyət - Allah dərgahında əlindən gələni etmək və yerdə qalanda Allaha təvəkkül etməkdir.

Ədalət - hər şeyin öz yerində olmasıdır. Hər kəsin haqqının ödənməsidir. Hər bir insanın da start imkanlarının, ona adekvat imtahanlarının, çalışma və səylərinin kompleks halda dəyərlədirilməsi də son zərrəsinə qədər nəzərə alınacaq, ədalət üzərində ödəniləcək.

Bu toplumlarda İslami kimlik, mahiyyət etibarilə yaşanmır

- Görünən odur ki, müsəlman olmağa iki cür yanaşma var. Birinci, daha geniş yayılan odur ki, fərdi qaydada dinin tələblərinə əməl edilərək mömin olmağa çalışılır. Məsələn, namaz qılır, oruc tutur, yalan danışımır, günah əməllərdən uzaq durulur, harama bulaşılmır. Ancaq cəmiyyətdə baş verənlərə seyriçi qalır. Digəri isə odur ki, bütün bunlara əməl edir, ancaq həm də Qurani-Kərimin buyurduğu ictimai xarakterli öhdəliklərə də əməl etməyə çalışır. Məsələn, zülm varsa, ona qarşı laqeyd qalmır, mücadilə aparır. Sizcə, gerçək müsəlmanlıq anlayışına bu yanaşmalardan hansı uyğun daha uyğundur?

- Fikriniz və müşahidəniz maraqlıdır. Amma kimin necə yanaşmasından asılı olmayaraq, İslam inancına görə, Allah qatında insanın mükəlləfiyyəti tam və bütöv olaraq mövcuddur. Bu, ilk olaraq başlanğıc, mövcudiyyət, sonuc və nə etməli kimi müstəvilərdə, İlahi koordinat sitemində öz üzərinə düşəni həyata keçirtməkdir. Bu mənada, namaz və ictimai ədalətin təmininə çalışmaq - fərqli deyil, əslində, eyni mahiyyətli, yəni Allaha bəndəçilik mahiyyətini özündə ehtiva edən əməldir. İslamın əməl konsepsiyasına daxil olan 10 fundamental kateqoriyanın təhlili göstərir ki, buraya namaz, oruc, zəkat, həcc kimi vacib ibadətlər daxil olduğu kimi, yaxşılıqlara dəvət (əmr-be-məruf) və pisliklərdən çəkindirmək (nəhy-əz-münkər), təvəlla və təbərra (Allaha görə dostluq və düşmənçilik etmək) kimi, sırf ictimai ədalətə yönəlik vacib əməllər də daxildir. Namazın da, ictimai ədalətin təminin ruhunun da əsasında tövhid, yəni təkallahlıq dayanır. İstər maddi bütlərin, istərsə də qeyri-maddi bütlərin qəbul olunmamaması və imtinası tövhidə dayaqlanır.

Etnik müsəlman toplumlarında, qeyd etdiyiniz müşahidə ona görə yaşanır ki, bu toplumlarda İslami kimlik, mahiyyət etibarilə yaşanmır.

İnsan, yalnız onun iradəsindən asılı olan davranışına görə məsuliyyət daşıyır

- Qurani-Kərimdə belə bir ayə var ki, Allah istədiyini doğru yola yönəldər, istədiyini isə azdırar. Əgər məsələ Allahın yönəltməsi ilə həll olunursa, o zaman bəndənin günahı nədir? Və ya davranışlarımız xarakterimizə görədirsə, xarakter də doğuşdan verilirsə, belə çıxmırmı ki, biz iradəmizdən asılı olmayan şeylərə görə həm də cavab verməli olacağıq?

- İstəmək anlayışı bizim dilimizə tərcümədə özünün Quran mahiyyətində dayanan iradəvilik yükünü müəyyən qədər itirmiş olur. Burada determinizmin əksinə olaraq, Allahın iradəviliyindən söhbət gedir. Təbii ki, Allahın iradəsi hikmət üzərindədir. Bu mənada Allah öz iradəsini yalnız hikmət üzərində həyata keçirdir. Hikmət üzərində iradənin həyata keçirilməsi isə bu mənadadır ki, Allah gördüyü işləri Öz şəninə layiq və insanın vücudi tutumuna uyğun olaraq həyata keçirir. Bu mənada, İslam inancı, xüsusilə də Əhli-Beyt (ə) məktəbi cəbriliyi (məcburliyi) qəbul etmir və insanı faili-muxtar (iradə sahibi olan varlıq) kimi qəbul edir. İnsan, yalnız onun iradəsindən asılı olan davranışına görə məsuliyyət daşıyır və onun sorumlusudur.

İnsanın proqramlaşdırıldığını düşünmək...

- İslamda belə bir inanc var ki, Allah sevdiklərini ağır imtahan edir. Allah hər şeyin əvvəlcədən necə olacağını bildiyi halda, nədən sevdiklərini, Onu sevənləri belə ağır sınağa çəkir? Axı bəndənin bu sınaqdan çıxıb-çıxmayacağı, sevgisinin səmimiliyini onsuz da onu yaradan bilir. Bu acının fəlsəfəsi nədir?

- İslam inancına görə, imtahan və sınaqlar - İlahi nemətdir. Daha yüksək təkamül dərəcəsinə çatmaq üçün yaranan bir İlahi fürsətdir. Ali zirvələri fəth etmək istəyənlər, hər imtahana fəthin baş tutması üçün yeni bir fürsət kimi baxırlar. Hər yeni və ağır sınağı, daha da böyük bir missiyanı həyata keçirtmək üçün yaranmış qızıl bir imkan kimi dəyərləndirirlər. Bu mənada, Allah tərəfindən hər bir insana, onun vücudi tutumundan irəli gələn imkanların və potensialına uyğun olaraq adekvat sınaqların nəsib edilməsi - insanın potensiallarının və imkanlarının realizəsi üçün fövqəladə fürsətlər yaradır.

Allahın öncədən bilməsi isə, cəbrilik məfkurəsindən irəli gələn yanaşmadır. Allahın elmi, insanların anladığı zaman və məkan formatında olmadığı üçün, bunun zaman kontekstində dəyərləndirilməsi yanlışdır. İnsan faili-muxtardır. Əməllərində sərbəstdir. Öncədən onun nə edəcəyi proqramlaşdırılmayıb. İnsanın proqramlaşdırıldığını düşünmək - İslam inancının ruhuna tamamilə ziddir. İslam inancına görə, insan mükəlləf varlıqdır və öz əməllərinə görə faili-muxtar olduğu üçün tam məsuliyyət daşıyır.

İslam maarifçiliyi üçün fürsətlər çox məhduddur

- Azərbaycanda kənardan gəlmə və idarə olunan məzhəbçilik, təriqətçilik əhali arasında kəskin dini zəmində parçalanmalara, hətta təfriqələrə yol açaır. Bir çox hallarda bu təriqətlərin qarşısını inzibati yollarla almaq cəhdi fayda vermir. Çıxış yolunu nədə görürsünüz?

- Ölkədə bütün sahələrdə olduğu kimi, din sahəsində də sağlam və normal proseslərin getməsi üçün imkanlar yetərli deyil. Bu, həm qanunveriicilik və həm də praktik sahədə belədir. Bu şəraitdə, İslam maarifçiliyi üçün fürsətlər çox məhduddur. Üstəlik Sovetlərdən qalma bolşevik yanaşma və dünyada son illərdə ayaq tutmuş islamofobiya da, bu durumu yetərincə ağırlaşdırır. Buraya son illərə qədər dini sahədə təhlükəli eksperimentlərin qoyulmasını da əlavə etməliyik. O cümlədən, radikal elementlərdən istifadə etmə oyunlarının həyata keçirilməsini də. Hal-hazırda baş verənlər - illərlə bu sahədə yer alan dövlətçiliyə qarşı ziyankarlıqların öz təsirlərini göstərməsidir. Nədənsə, hamı nəticələrdən danışır. Burada isə, səbəblərdən danışmaq daha doğru və təsirli olardı. Bəzən bu durumun meydana gəlməsində iştirak edənlər də nəticələrdən danışır və qınayır.

Hər halda, ölkədəki dini durumun vəziyyətinə ölkədə ümumi olaraq baş verənlərin də birbaşa təsiri var.

Çıxış yolunu insan haqları və azadlıqlarının təminində, qanunvericilk səviyyəsində yer alan din azadlığı sahəsində ciddi antikonstitutsion müddəaların yığışdırılmasında, maarifçilik imkanlarının bərpasında, telekanallarda dini senzuranın və reqlamentləşdirmənin yığışdırlmasında və ümumən ölkədə demokratik potensialın artırılmasında görürəm.

- Ateizm gənclər arasında sürətlə yayılır. Hətta bir çoxları bunu azadlığın, müasirliyin, intellektuallığın əlaməti hesab edirlər. Hətta bəziləri buna dəb kimi uyurlar. Niyə özünü azad görmək istəyən insan İslamdan üz döndərməlidir? Allahın qulu olmaq azadlığı məgər ölkə vətəndaşı olmaq azadlığından dada çox məhdudiyyət gətirir?

- Bəndeyi-həqirdə belə bir müşahidə yoxdur. Əksinə, düşünürəm ki, inanclılıq sözün gerçək anlamında, tam dominantlıq edir və inancın praktikasına riayət edən insanların sayı, xüsusən də cavanlar arasında həndəsi silsilə ilə artmaqdadır.Təbii ki, ölkədə müəyyən marjinal qrup mövcuddur ki, bu istiqamətdə öz epataj yüklü və nihilistik-dağıdıcı yüklü missiyalarını həyata keçirməyə çalışırlar. Amma bu, daha çox görsəl xarakterlidir. İslam, inanc olaraq Azərbaycan insanının ruhunun çox dərin qatlarında yer tutub. Sözsüz ki, islamofobiya istiqamətində müəyyən manipulyasiyalar və demaqojilər mövcuddur. Amma bu, daha çox marjinaldır. İslama yönəliş - həm qlobal miqyasda və həm də ölkə miqyasında - bir gerçəklikdir. Dünyada islamofobiya sürəcinin artması da, islami identikliyin kifayət qədər artmasına gətirib çıxardıb. Burada xüsusi olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalq hərəkatının amallarından biri də, İslami kimliyin intibahını həyata keçirmək idi. Bayrağımızın mahiyyətində də, bu özünü təzahür etdirir.

Ən önəmlisi - Allahın bəndəsi olmaq səadətinə çatmaqdır

- Və nəhayət... Facebook səhifənizdə yazmısız ki, İmam Hüseyn (ə) özünü şəhidlikdən aşağı xərcləmədi. Bəs Siz necə, həyatınızı nəyə xərcləyirsiniz?

- Öncə, təşəkkür edirəm ki, bəndənin facebook səhifəsinində bu status diqqətinizi çəkib. Aşura günlərində yazılmış statusdur. Adətən, minbərdə söylədiyimiz xütbənin özətini statuslarda təqdim edirəm. Gerçəkdən də, Həzrət İmam Hüseyn (ə) zillətli həyatı qəbul etməmiş və bunun üçün canını belə fəda etmək lazım gəldikdə edib və ən ali Şəhidlik məqamına yetişib. Prinsipcə, Aşura məktəbinin ən əsas mesajlarından biri də budur ki, iki seçim - zillətli həyat və canı fəda edib şəhidlik məqamına qovuşma arasında qaldığınız zaman, izzətli ölümlə nəticələnən seçimi ediniz, canınızı fəda etməyi seçiniz, şəhidliyi seçiniz.

Bəndəyə gəldikdə isə Həzrət İmam Hüseyn (ə) məktəbinin şagirdi olmaq istəməyi belə, özümə böyük şərəf bilirəm. Sözsüz ki, bizim üçün həyatımızda ən önəmlisi - Allahın bəndəsi olmaq səadətinə çatmaqdır. Və bu, yalnızca, Allahın buyurduğu ilahi sərhədləri qoruyaraq mümkündür.

Allahdan diləyirik ki, bütün varlığımızı Ona bəndəçilikdə və Onun sərhədlərinin qoruyaraq yaşamaqda qərar versin. Həqiqi vücudi-qurtuluş buradadır.