"İncəsənət elə bir mübarizədir ki, ona görə hər şeyi
qurban verməlisən"
Jan Fransua Mille. Fransız rəssamı
"Kədər əbədi olaraq davam edəcək"
Van Qoqun ölüm yatağında son sözləri
23 dekabr 1888-ci il. Fransanın cənubunda kiçik Arl şəhərində
balaca bir evdə iki şəxs mübahisə edir. Van Qoq və Pol Hogen -
xaraktercə bir-birlərinə tamamilə zidd olmalarına baxmayaraq,
ayrılmaz dost olan iki rəsam bir fahişəni paylaşa bilmirlər.
Mübahisənin qızğın yerində Van Qoq ülgücü əlinə alıb Hogenin
üzərinə atılır. Kiçik qapışmadan sonra Hogen Van Qoqu üstələyir.
Çarpışmadan sonra Hogen belə təhlükəli dostla eyni otaqda
gecələməkdən çəkinərək otelə gedir. Dostu getdikdən sonra Van Qoq
sağ qulağının aşağı hissəsini kəsib konvertə qoyur və Hogenlə
paylaşa bilmədikləri Roşel adlı fransız fahişəyə yollayır…
Bu hadisədən il yarım sonra,
29 iyul 1890-cı ildə Vinsent Van Qoq axşam saatlarında yaşadığı
pansiondan çıxır. Bir qədər kasıb məhəllələrdə dolaşır. Sonra
cibindən tapançanı çıxarıb sinəsinə atəş açır. Güllə ürəyindən yan
keçib qabırğasına saplanır. Sağ əli ilə yarasını sıxan rəssam evə
dönüb yatağına uzanır. Bir saatdan sonra qan içində olan rəssamı
pansion sahibi tapır və Van Qoq təcili xəstəxanaya
qaldırılır…
Dahiliklə dəlilik arasında şəffaf pərdə
Çoxdan bəllidir ki, dünyaının
qədərini dəyişdirən dahilərin bir çoxu psixi problemləri olan
şəxslər olub. Məhz dəli dahilərin insanlığın (sivilizasiayaların)
yeni mərhələlrini kəşf etmələri yeni bir şey deyil. İnkarolunmaz
faktdır ki, bəşəriyyətin inkişafını onlarla "dəli" filosof,
ədəbiyyatçı, rəsam, siyasətçi, fizik, riyaziyatçı və başqa yaradıcı
insanlar təmin edib və onların yaradıclığı davamlı olaraq
insanların psixikasına təsir göstərib, inkişafı
yönləndirib.
Dahilərin dəli olması, ya da
elə görüntü yaratmalarının əsas səbəbləri şəksiz ki, psixoloji
olaraq zamanı qabaqlamaları ilə bağlıdır. Yəni özlərinin psixoz
vəziyyətləri ilə daha çox azad olmağa cəhd göstərmələri
ilə.
Səfil və sərgərdan tale
Vinsent Van Qoq - dünyaya gəlib gedən məşhurların və
tanınmışların içində ən böyük müəmmalardan biri kimi tanınır. Onun
bütün yaradıcılığı və yaşamı alçalmaqla, faciəylə müşayiət olunur.
Ölənə qədər ancaq bir neçə adam Vinsentin nə qədər böyük və
istedadlı olduğunun fərqinə varır. Dəhşətli böyüklüyünün fərqinə
ancaq Vinsent özü varır, amma bunu kiməsə anlatmaq belə mümkün
deyil. Çünki onu onsuz da səfil və sərgərdan olaraq bilirlər.
Yaşamı boyunca hər kəs üçün o,
avaranın biridir. Onun dahi olduğunun fərqinə varanlar belə, onu
səfil və dəli hesab edirlər. Van Qoq öldükdən sonra isə onun
çəkdiyi hər bir parça bir sərvətə dönüşür...
Ömrü boyu qardaşının pulu ilə
yaşayan və həmişə korluq çəkən avara və dəli Vinsent sən demə,
dünyanın ən varlı adamı imiş. Onun sərvətinin bu gün
qiymətləndirilməsi imkansızdır. Amma o hər gün bir tikə çörək üçün
hər cür əclaflığı etməyə belə hazırdı…
Van Qoq dünyanın ən məhsuldar
rəssamlarından biri olsa da, yaşamı boyunca ancaq bir şəkilini sata
bilib. "Arlın qırmızı üzümlükləri" adlı şəkilin satışı Vinset üçün
böyük hadisəyə çevrilir. Aldığı pulla Paris yaxınlığındakı
psixiatrik xəstəxayana yerləşən Vinsent iki ay ərzində 80-dən artıq
şəkil çəkir. Xəstəxananın baş həkimi, həvəskar rəsam doktor Qaşe
onun sənətin yüksək qiymətləndirir və Van Qoqun heyranına
çevrilir.
1890-cı ilin başlanğıcında Van
Qoq həyatının ən böyük ümidlərini yaşayır. Fransız jurnalı "Merkür
de Frans" Van Qoqu "görür" və tənqidçi Alber Oryenin onun haqqında
yazdığı tənqiddə Van Qoqun rəssamlıq sənətinə yeni çalarlar
gətirdiyini qeyd edir. Həyatda ikən bu onun haqqında yazılan ilk və
son tənqidi məqalə olur.
Amma ölümündən sonra bütün
dünya tənqidçiləri onun əsərlərini araşdırır və Van Qoqun sənət
dühası içində çaşıb qalırlar. Ölümündən 10 il sonra o, dünyanın ən
məşhur və dühası dərk olunmayan insanlarından birinə
çevrilir.
Baş tutmayan biznesmen və rahib
Van Qoqun həyatı qəribə və mistik əlamətlərlə doludur. Onun
doğuluşu belə, mistik əlamətdir. 1852-ci ildə martın 30-da
Niderlandın Qrot-Zündert şəhərciyində protestant kilsəsinin
pastorunun oğlu Teodor Van Qoqun ailəsində ilk uşaq ölü doğulur.
Ölü doğulmuş uşağa babasının adını verib (Vinsent) dəfn edirlər.
Düz bir il sonra, 1853-cü ildə martın 30-da Van Qoqların ailəsində
ikinci uşağı dünyaya gəlir. Taleyin təsadüfündəmi, yoxsa mistik
əlamətdənmi, yeni doğulan uşaq ölü doğulmuş Vinsentlə hətta eyni
saatda dünyaya gəlir. Uşağın adını yenə Vinsent qoyurlar. Ona həm
babasının, həm də dünyaya ölü gəlmiş böyük qardaşının xatirəsini
yaşatmaq həvalə olunur...
Vinsentin atası pastor olmaqla
yanaşı sənət əsərlərinin və kitabların satışı ilə məşğuldu. Ona
görə də Vinsent uşaqlıq illərini rəsm əsərlərinin içində keçirir.
Dörd il sonra Vinsentin bütün ömrü boyu bağlı olduğu və tək gəlir
mənbəyi olan qardaşı Teodor dünyaya gəlir. Daha sonra ailədə bir
oğlan və iki qız uşağı doğulur. Qəribədir, Vinsent Teodan başqa o
biri qardaş və bacılarına bütün ömrü boyu soyuq olur. Zamanla
Teodor Van Qoq onun üçün yaşam mənbəyinə çevrilir.
Uşaq vaxtı qəribə və ağlağan
olan Vinsent etdiyi "yaramazlıqlara" görə tez-tez ata-anası
tərəfindən döyülür. Valideynləri bu soyuq və qəribə uşaqdan
ümumiyyətlə nə isə bir gələcək gözləmirlər və bunu da gizlətmirlər.
Vinsent demək olar ki, başqa uşaqlarla oynamır və hər zaman fikirli
və susqun olur. Təkcə qardaşı Teo onunla dil tapa bilir və Vinsent
ömrünün axırına qədər kiçik qardaşından maddi və mənəvi cəhətdən
asılı olur. Hətta qardaşı evləndiyi zaman Vinsent qısqanclıqdan
özünə yer tapa bilmir və bəzi araşdırmaçılara görə dahi rəsam məhz
qardaşını evlənməkdən vaz keçirmək məqsədi ilə öz qulağını kəsib
fransız fahişəyə yollayır.
Öz uşaqlığını isə Van
Qoq belə xatırlayır: "Mənim uşaqlığım kədərli, soyuq və
boşdu…"
1864-cü ildə Vinsenti evdən 20
km kənarda yerləşən internata qoyurlar. Vinsent kollecdə fransız,
ingilis və alman dillərini öyrənir, rəssamlıqdan dərs alır. 1868-ci
ildə 15 yaşlı Vinsent gözlənilmədən kolleci atır və evə dönür.
Validenləri onu təhsilini davam etdirməyə məcbur edə bilmirlər.
Oxumaqdan Vinsentin zəhləsi gedir.
18 yaşına gəldiyində Van Qoq
dayısının sənət əsərləri ticarəti ilə məşğul olan firmasında işə
alınır. Burda ona sənət dəllalı ola bilməsi üçün lazımı bilgilər
verilir və daha sonra o, Londonda dayısının firmasının filialında
çalışır. Vinsent rəsm əsərlərini təhlil edir və onlara qiymət
qoyur. Londonda çalışdığı zaman ərzində o rəsm əsərlərinin eksperti
kimi tanınr və 20 yaşlı Vinsentin illik qazancı atasının
qazancından iki dəfə artıq olur.
İlk uğursuz eşqi Van Qoqun həyatını dəyişir
Londonda Van Qoq ilk uğursuz eşqini yaşayır və bu eşq onun
həyatında böyük dəyişikliyə yol açır. Qaldığı otelin sahibəsinin
qızı Yevgeniyaya (bəzi mənbələrdə Ursula) vurulan Vinsent rədd
cavabı aldıqdan sonra işinə-gücünə olan marağını itirir. Londonda
Yevgeniya ilə Vinsentin arasında nə baş verdiyini tam olaraq heç
kim bilməsə də, uğursuz eşqi Vinsentin işinə olan marağını tamamilə
söndürür. Utancaq və çəkingən Visent dəlicəsinə sevdiyi qıza
ürəyini açmağa cəsarət etmir. Onların arasında başlayan flirt
Yevgeniya üçün nə qədər ötəri olsa da, Vinsent üçün o qədər böyük
və vaz keçilməz olur ki, Yevgeniya onun üçün müqəddəs varlığa
çevrilir.
1876-cı ildə 23 yaşlı Vinsent
dayısının firmasından ayrılır və dinə maraq göstərməyə başlayır və
o, rahib olmağa qərar verir. Yevgeniyaya olan məhəbbəti onu
kasıblara kömək etməyə və missioner fəaliyyəti ilə məşğul olmağa
həvəsləndirir. O, kasıb uşaqlara dərs vermək fikrinə
düşür.
Milad bayramında Hollandiyaya,
evə dönən Vinsent Londona geri döndüyündə artıq böyük eşqini
Yevgeniyadan gizlətməməyə qərar verir. Xöşbəxtlik artıq bir
addımdadır. O, Yevgeniyanın qarşısında durub və aylardır ürəyində
hər saat təkrarladığı sözləri ona söyləyir. Cavabında Yevgeniya ona
gülür və lağa qoyur. Yöndəmsiz əyalət gənci necə belə bir şeyi
xəyal edə bilir. Birdə o nişanlıdır. Həm də çoxdan. Bunu Vinsent
bilmirsə, günah özündədir. Vinsent israr etdikdə və nişanı pozmağı
tələb etdikdə isə Yevgeniya daha bərkdən gülməyə
başlayır.
Bu Vinsentə görə taleyin
ironik gülüşü idi və bütün ruhu, varlığı darmadağın olan Vinsent
təcili Londonu tərk edir. Bir daha o, heç bir zaman çox sevdiyi bu
şəhərə ayayq basmayacaqdı.
Sonradan o uzun müddət
Yevgeniyanın gülüşünü xatırlayacaq, hətta yuxularında belə həmin
gülüşü görüb dəhşətlı qışqırıqla yuxudan ayılacaqdı. Hər dəfə
bundan sonra o zülmətin içinə girəcək və ruhu iztirablardan ağlını
itirmək həddinə çatacaqdı.
İsa Məsihi örnək götürən missioner
Amsterdamda əmisi admiral Yan Van Qoqun yanına yerləşən Vinsent
burda dayısı Yohannesdən ilahiyyatı öyrənir və rəsmlər çəkir.
Nəhayət ilahiyyatı öyrənmək də Vinsentin zəhləsini tökür və o,
kasıb adamlara yardımçı olmaq üçün missoner olaraq Belçikanın kasıb
şaxtaçı rayonuna yola düşür.
Belçikanın Borinaj vilayətinin
kiçik Vam şəhərciyində şaxtaçılara "Allahın buyruqlarını" öyrədir
və onlara yardımçı olmağa çalışır. Burda o, könüllü şəkildə özünü
abid həyatı yaşamağa sövq edir. O, şaxtaçılarla birlikdə daxmada
yaşayır, döşəmədə yatır, ancaq çörək və su ilə qidalanır və
bədəninə işgəncələr verir.
Ancaq yerli hakimiyyətin
üsyankar və fanatik rahibdən xoşu gəlmir. Onlara görə gənc rahib
Vinsent başqa rahiblərə heç bənzəmir və qəsəbədə şaxtaçıları üsyana
və asiliyə körükləyir. O, moizələrində ədalət və bərabərlikdən
danışır, hər kəsi yaxını ilə paylaşmağa dəvət edir. O, hər kəsə İsa
Məsih kimi yaşamağı məsləhət görür. "Özünüzlə artıq yük götürməyin,
var-dövlətinizi paylaşın ki, yükünüz azalsın",- deyir gənc
missioner.
Vinsentin moizələri kiçik
Borinaj əyalətində səs-küyə səbəb olur. Hakimiyyət dairələri və
şaxta sahibi onun fikirlərini inqilabi fikirlər kimi qəbul edirlər.
Bu üzdən 6 aylıq missioner fəaliyyətindən sonra Van Qoq rahiblikdən
alınır və o şaxtaçı qəsəbəsindən çıxarılır.
Axşam toranında Vinsent
xudahafizləşmək üçün pastor Bontun qapısını döyür. Pastorun
qarşısında müticəsinə boynunu bükən Vinsent: "Müqəddəs ata, heç kim
məni başa düşmür. Mən əsil xristian kimi davranmaq istədiyimə görə
məni dəli hesab edirlər. Bu bədbəxt insanlara yardımçı olmaq
istədiyimə görə məni burdan murdar it kimi qovdular. Halbuki mən
bir xristian kimi öz vəzifəmi yerinə yetirirəm. Bəlkə də siz
haqlısınız. Bəlkə də mən doğurdan da heç kimə lazım olmayan
sərgərdan biriyəm…"
Axşam saatlarında Vinsent
Borinajı tərk etdiyi zaman uşarlar onun arxasınca "zırrama, dəli",
deyə qışqırır, hətta onu daşa belə basırlar. Pastor Bont uşaqları
qovduqdan sonra titrək səslə arvadına etiraf etmişdi: "Biz onu
səfil kimi qəbul etdik, bəlkə də o, müqəddəsdir".
Özünü öyrədən cırtqoz
Bundan sonra Vinsent dindar olmaqdan tamamən vaz keçir və qərara
alır ki, rəssam olsun. Tədricən onda dəyişikliklər baş verir.
Oxumağı hələ uşaq vaxtından o qədər də sevməyən Vinsent rəsm
sənətində özünü tamamilə tapır. Dayısının firmasında çalışdığı
illərdə o incəsənət bilicisi kimi formalaşmışdı və buna görə də
Vinsentin beyni gecə-gündüz rəsm sənətində yeni fəlsəfinin
formalaşması üzərində analizlər aparır. Vinsent Tanrıya və
insanlara olan sevgisini rəsmləri ilə ifadə etməyə çalışır.
İncəsənətin fəlsəfəsini analiz edən Van Qoq qardaşına yazır: "Böyük
ustadların şedevrlərində əsas hədəf və kilid sözləri oxumaq və başa
düşmək lazımdır. Onların əsərlərində nə axtarmaqdan asılı
olmayaraq, yalnız Allahı tapmaq olar".
Brüsseldə məşhur rəssam Anton
Mauvye ilə tanış olur. Mauvye Van Qoqa dərs verməyə razı olur və
Vinsent böyük ilhamla məşhur müəllimindən rənglərin sirrini
öyrənir.
1880-ci ildə 27 yaşlı Vinsent
Brrüsseldə rəssamlıq Akademiyasına daxil olur. Ancaq özünün
dəyişkən və cırtqoz xarakterinə görə tez zamanda Akademiyadakı
təhsilini atır. Buna baxmayaraq, rəssamlıqla davamlı olaraq məşğul
olur və özü-özünü öyrətməyə çalışır. Vinsent 56 çox sevdiyi
rəssamın (onların arasında Fransua Mille, Teodor Russo, Jül Breton
və başqaları yer alır) əsərlərinin repreduksiyalarını öyrənir,
onları təhlil edir və bütün marağını XIX əsr fransız və holland
rəssamlarının məktəbini öyrənməyə yönəldir. XIX əsr fransız və
holland realizm ustalarının əsərlərini öyrənən Van Qoq özünün ilk
iki natürmortunu ("Kələmlə və taxta ayaqqabı ilə natrümot" və "Pivə
parçı və meyvə ilə natürmot") yaradır.
İkinci uğursuz eşq və Vinsent Allahdan imtina
edir
Vinsent üçün həyat tədricən öz axarına qayıdır. Ailəsi də artıq
sakitləşir. Həmişə qapalı və üsyankar olan Vinsent sanki ailənin
ağuşuna qayıdıb. Ancaq çox tezliklə onun valideynləri ilə
münasibətləri ağır şəkildə korlanır. Səbəb isə Vinsentin öz kuzeni
Keyə vurulması olur.
Keyin əri yeni ölüb və onun
bir uşağı var. Vinsent dəlicəsinə kuzeninə vurulur. Bu isə ailədə
böyük qalmaqala səbəb olur. Onun bütün israrlarına baxmayaraq Key
Yevgeniya kimi Vinsentin sevgisini rədd edir. Buna baxmayaraq
Vinsent ondan əl çəkmir və bütün nəsli özünə qarşı qaldırır.
Sonuncu dəfə Keyin atasının evinə gedib israrla qadının atasından
qızını istədikdən sonra Van Qoqların evində böyük qovğa baş verir.
Öz üzərində nəzarəti tam itirən Vinsent bağıraraq qapını çırpır və
ailəni tərk edir. Bir müddətdən sonra məlum olur ki, o, Haaqaya
qaçıb. Bundan sonra o yalnız qardaşı Teodorla əlaqə saxlayacaq və
həmişə onun yardımları ilə yaşayacaq…
Özünü bir fahişənin qucağında kəşf edən Van
Qoq
Ata evini birdəfəlik tərk edən Vinsent sözün həqiqi mənasında
ağlını itirmiş vəziyyətdədir. İsa Məsih çarmıxa çəkildikdən sonra
insanlara olan bütün inam və etibarını qeyb edib: "İli, İli, lama
safaxfani" qışqırdığı kimi, o da Keydən əlini tam olaraq üzdükdən
sonra "Doğurdanmı yer üzündə Allah yoxdur",- deyə bağırır.
1882-ci ilin yanvarında
Haaqaya gələn Vinsent Anton Mauvyenin evinə gedir. Burda onu xoş
üzlə qarşılayır və dərdini unutdurmağa çalışırlar. Mauvye ona rəsm
dərsləri keçməkdə davam edir. O, Vinsentin istedadını hiss edir,
ona istər yağlı boya ilə, istərsə də, kömürlə rəsm çəkməyi
öyrədir.
Ancaq Mauvye özünün
"dahi"liyindən başqa heç kimi qəbul etmir və Vinsentin dühasını
demək olar ki, heç sezmir. Bu isə Vinsenti özündən çıxarır. Zaman
keçdikcə o, Mauvye ilə mübahisə etməyə başlayır.
Bir dəfə Mauvye ona Apollonun
gips heykəlini gətirir və heykəli naturadan çəkməyi tələb edir.
Vinsent etiraz edir. O, daha çox Borinajda gördüyü şaxtaçıların
dəhşətli və çirkli sifətlərini çəkmək istəyir. Apollonun özündən
razı gözəlliyi Van Qoqu özündən çıxarır. İsterik bir şəkildə gips
heykəli götürüb divara çırpır. Apollon çilik-çilik olur.
Mauvye özünü təhqir olunmuş
hesab edir və Vinsent fırçasını və molbertini götürüb (fırça və
molberti ona Mauvye bağışlamışdı) onun evini tərk etməli
olur.
O, yenə də tək-tənhadır. Və
Haaqanın kasıb kvartallarında avaralıq edir. Günlərin birində
Vinsent kafedə arıq və hündür boylu, xoş hesab olunacaq bədən
quruluşuna sahib qadınla təsadüfən həmsöhbət olur. Qadının adı
Kristina Hoornikdir. Amma ətrafda hamı onu Sin deyə
çağırır.
Van Qoqdan yaşca böyük olan
Kristina alkoqolikdir, 3 uşağı var. Çörəyini bədənini satmaqla
çıxarır. Üstəlik kvartalda hamının Sin deyə çağırdığı yaşlı fahişə
hamilədir.
Ətrafında olan hər şeyə, o
cümlədən cəmiyyətin ənənələrinə davranış qaydalarına nifrətini və
qeyzini gizlətmək istəməyən Vinsent yaşlı fahişə ilə birlikdə
yaşamağa başlayır və hətta onunla evlənmək belə istəyir. Dilənçi
şəraitində yaşamasına və Kristinanın qazancı ilə dolanmalarına
baxmayaraq, bir neçə şəkil çəkir və Haaqa rəssamlıq məktəbinin
ənənələrini öyrənir. İlk yaradıcılıq əllərində o, adətən peyzajlar
çəkir və tədricən rəssamlıqda özünün təmayüllərini formalaşdırır.
Vinsent üçün yaradıcılıq heç də həqiqilik və ideal gözəllik
yaratmaq deyil, o öz fırçası ilə əsil hissləri ifadə eləməyə
çalışır.
Kristina və uşaqları mütiliklə
ona modellik edirlər. Vinsent Sinə yeni həyat gətirir. Yorğun və
4-cü dəfə hamilə olan Kristinanı yaşam instinkti demək olar ki, hər
gün ölür, Vinsent ona yeni ümid və yaşam səbəbi gətirir və bunun
əvəzində Kristina rəssamın istədiyi yerdə soyunaraq ona pozlar
verir.
Ancaq Vinsent Yevgeniya və
Keydən sonra heç kimi sevməyə qadir deyil. Elə buna görə də onun
Sin deyə çağırdığı Kristinasına sadəcə yazığı gəlir və ona olan
rəhmini heç vaxt əsirgəmir. Amma bunun müqabilində o, Kristinanı
özünün modeli edir: "Heç olmasa Sin nəyəsə yarayır", deyə bir dəfə
sərxoş vəziyyətdə deyir. Əslində isə məhz Kristnanın sayəsində
Vinsent yenidən yaşamaq və yaratmaq gücünü əldə edir, Kristinanın
sayəsində hər gün bu gücünü artırır. O artıq Mauvye və onun ətrafı
ilə dost olmağa çalışmır. Haaqa rəssamlarından qaçır və özünü
xöşbəxt hesab edir. Qalın yun köynəkdə, dişləri arasında trubkasını
sıxaraq Haaqanın xaraba məhəllələrində yorulmadan çalışır və böyük
uğurlar əldə edir.
Haaqada yaşadığı illərdə Van
Qoq bir sənətkar kimi özünü doğur. Buna baxmayaraq, çox vaxt yeməyə
çörək tapa bilmir. Əsasən qardaşının hər ay yolladığı pulla yaşayan
Vinsent hər gün çəkdiyi şəkilləri sataraq varlı adam olmaq xəyalı
ilə yatağa girir. Amma onun üslubu və rəng çalarları publikanın
diqqətini cəlb eləmir. Hamının gözündə onun çəkdikləri boş şeydir.
O özünü boş yerə incidir. Vinsent özü avara olduğu kimi, onun
çəkdiyi şəkillər də heç nəyə dəyməz.
Bir dəfə o, çox bəyəndiyi
şəkillərdən birini "Qupil" firmasına satmağa aparır. Firmanın
nümayəndəsi bir zamanlar bu firmanın ən aparıcı mütəxəssislərindən
biri olan Van Qoqu qəbul edir və həm yazığı gəldiyi üçün, həm də
firmanın sahibi Vinsentin qohumu olduğuna görə şəklin müqabilində
ona 10 florin verir.
Artıq Van Qoq modellərlə
işləmir. Həm pula qənaət etmək gərəkir, həm də yeni axtarışlar
aparır. Bu axtarışların sonu hara aparacaq, Vinsent özü belə
bilmir…
80-ci illərin ortalarında Van
Qoq yaradıcılıq atəşi ilə yanır. O tam olaraq özünə inanmır, amma
mübarizə aparmaqdan da yorulmur. 1883-cü ildə qardaşı Teoya yazır:
"Qoca, ümid edirəm ki, yorulmadan çalışmaqla mən axır ki, normal
şeylər yaratmağa nail olacam. Mən hələ də istədiyim səviyyədə
deyiləm, ancaq öz ovumu əldən buraxmaram. İrəli, İrəli!"
Vinsent hər şeydən çox qardaşı
ilə ayrılmaqdan qorxur. Teo həm onu başa düşən tək insan, həm də
tək maliyyə qaynağıdır. O, var gücü qardaşını inandırmağa çalışır
ki, bir gün doğurdan da məşhur rəssam olacaq.
Bir il sonra Vinsent Sindən
zöhrəvi xəstəliyə tutulur və xəstəxanaya yerləşdirilir. Teo onun
ziyarətinə gəlir. O, qardaşından qəti şəkildə Kristinadan ayrılmağı
tələb edir. Vinset etiraz edir.
Teo getdikdən sonra o,
Kristinadan fahişəliyi buraxmağı istəyir. Kristina artıq 6-cı uşağa
hamilədir və bu uşaqların atalarının kim olduğunu Sin özü belə
bilmir. Qəlbinin dərinliyndə Van Qoq hiss elir ki, artıq bu
rəzalətin və çirkabın içində yaşaya bilməz. Ona görə də o, Haaqadan
qaçmağa qərar verir.
Tənhalıq qorxusu və Hogen
1888-ci ildə Van Qoq Fransanın Arl şəhərciyinə köçür. O artıq öz
manerası olan bir sənətkardır. Amma onu heç kim başa düşə bilmir.
Amma Van Qoq özü bilir ki, artıq istədyi səviyyəyə çatıb.
Arla gəldikdən sonra dostu Pol
Hogeni yanına dəvət edir. Hogenlə birlikdə yaşamaq və yaratmaq Van
Qoq üçün yeni yaradıcılıq nəfəsi gətirməliydi. Çünki istedadlı
rəsam olan Hogen onun yaradıcılığını anlayan və Van Qoqun
təkrarolunmaz bir istedad olduğuna inanan tək-tük insanlardan
biriydi. Hogen öncə Vinsentin dəvətini qəbul etməyə tələsmir. Kiçik
əyalət şəhərində yaşamaq onu açmır. Amma Van Qoqun israrlarına
qarşı Arla gəlir və dostlar birlikdə yaşayıb-yaratmağa
başlayırlar.
İki dost bir müddət birlikdə
yaradıcılıqla məşğul olur. Amma tezliklə əyalət həyatı Hogenin
zəhləsini tökür. Hogen çıxıb getmək istəyir, amma yenidən tək
qalmaq qorxusunu yenə bilməyən Vinsent bütün gücü ilə onu saxlamağa
çalışır.
Buna baxmayaraq, Hogenin daha
əvvəl Vinsentlə birlikdə olan fahişə Roşellə hərlənməsi Van Qoqun
xoşuna gəlmir. Onların arasında mübahisə hər gün daha da böyüyür.
Bir dəfə kafedə şam edirlər. Birdən Van Qoq əlindəki çaxır
stəkanını dostuna tullayır. Hogen zamanıda əyilir və sətəkan qarşı
divarda çiliklənir. Hogen sərxoş Vinsenti çiyninə alıb evə gətirib
yatırır. Bu hadisədən sonra Hogen qəti olaraq qərar verir. Tez bir
zamanda Arldan getmək gərəkir.
Dekabrın 23-də axşam
saatlarında Hogen səhər qatarı ilə Arldan gedəcəyini bildirir.
Vinsent onu xəyanətdə ittiham edir və Hogenin Roşellə əlaqəsini ona
qarşı rəzalət, böyük xəyanət adlandırır. Dostlar özündən çıxır və
tutaşırlar. Vinsent ülgücü qapıb Hogenin üstünə cumur. Lakin daha
güclü Hogen Vinsenti yenir. Hogen getdikdən sonra Vinsent ülgüclə
qulağını kəsib zərfə qoyur. Qulağına bir əski parçası bağlayıb
Roşelin çalışdığı otelə gəlir və zərfin ona çatdırılmasını
istəyir.
Konverti açan Roşel bayılır.
Otelin sahibəsi polis çağırır və kəsik qulağı əşyayi-dəlil kimi ona
təqdim edir. Polis Van Qoqun evinə gəldiyi zaman hər yeri qan
içində görür. Çoxlu qan itirməsinə baxmayaraq, Van Qoq yatır.
Yuxudan ayılan Van Qoq ilk olaraq Hogenin yanına çağırılmasını
istəyir. Lakin artıq baş verənlərdən xəbərdar olan Hogen
görüşməkdən imtina edir və Teoya teleqram yollayır. Dostlar bir
daha görüşmürlər.
Vinsenti xəstəxanaya
qaldırırlar və orda özunün məşhur avtoportretini yaradır. Hələ də
Van Qoqun hansı şəraitdə öz qulağını kəsməsi mübahisə obyektidir.
Lakin bu bir faktdır ki, onun qulağını kəsdikdən sonra xəstəxanada
çəkdiyi avtoportret dünya rəsm sənətinin şedevrlərindən biridir.
Xəstəxanada Vinsent o qədər oyun çıxarır ki, onu dəlilərin
palatasına yerləşdirirlər.
Xəstəxanadan çıxdıqdan sonra
Vinsent yenidən tək qalır. Tənhalıqdan qorxur, heç bir şey tək
qalmaq qədər onun yaşamaq hisslərini öldürmür. Hogenin gedişindən
sonra Van Qoq sözün həqiqi mənasında dəli olur.
Və Van Qoq hər gün ağlını
itirir. Artıq hər kəs onun xəstə olduğunu bilir. Qardaşı Teo
müalicə olunmaq üçün onu doktor Qaşenin yanına göndərir. Özü də
rəsam olan doktor Qaşe Van Qoqun heyranına çevrilir. O, Vinsentdən
müalicə üçün pul almır, üstəlik ona yaradıcılıq üçün hər cür
şəraiti yaradır. İki ay müddətində psixiatrik pansionda yaşayan Van
Qoq 80-dən artıq əsər yaradır və bu əsərlər hazırda dünya rəsm
sənətinin şedevrlərindən hesab olunur. Panisionatda Van Qoq
həmçinin ruhi sakitlik tapır.
Həyatının son iki ilini dəli
vəziyyətdə, ruhi tarazlığını itirmiş şəraitdə durmadan işləyir və
demək olar ki, yüzlərlə əsərinin böyük əksəriyyətini məhz son iki
ildə yaradır. O fırçanı artıq əlinə aldığı zaman nə çəkəcəyini və
hansı hissləri ifadə edəcəyini dəqiq bilir. Rənglər və həyatın
fəlsəfəsi artıq onun üçün kəşf edilib. Əslində rəsm çəkmək çox
asandır, sadəcə, özünü kəşf etməyi yetərlidr. Tanrı ona açılıb və
o, asanlıqla ruhları seyr edə bilir.
Ona görə əvvələr bir əsərini
bir neçə aya çəkən Van Qoq artıq gündə bir neçə şedevr yaradır. O,
artıq impressionizmi rədd edir. Öldükdən sonra isə, onun
yaradıcılığını postimpressionizm adlandıracaqlar. Hər gün onun
otağında bitmiş şəkillərin sayı artır və o demək olar ki, addım
atmağa yer tapmır. Şəkillərinin çoxunu isə bir qayda olaraq qardaşı
Teoya hədiyyə edir. Ən böyük problemi isə rəng almaq üçün pul
tapmaq olur…
"Doğurdanmı mənim intiharım baş tutmadı"
Ömrünün son aylarını Overdə yaşayır. Overdə yaşadığı son iki ay
ərzində 70-dən artıq rəsm çəkir. Özünü güllələməmişdən iki gün
əvvəl anasına yazdığı məktubda çox sakit olduğunu və rahatlıq
tapdığını bildirir.
1890-cı il dekabrın 27-də
bazar günü axşam saatlarında yaşadığı pansiondan çıxıb uzun müddət
Overin kasıb məhəllələrində gəzir. Onunla rastlaşanlar sonradan
bildirirlər ki, Van Qoq əlini cibində sıxaraq tez-tez təkrar
edirmiş: "Bu, mümkün deyil, mümkün
deyil".
Van Qoq cibində qardaşı Teodor
Van Qoqa yazdığı məktubu sıxmışdı. Sonuncu məktubunda qardaşını
bütün yaratdığı rəsm əsərlərinin həmmüəlifi olduğunu bildirmişdi.
Vinsent onun yaratdıqları ilə Teonun da həmişə yaşayacağını
yazırdı…
Gecə yarını ötdüyü zaman
Vinsent Over qəsrinin divaları qarşısında dayanır. Cibindən
tapançanı çıxarıb sinəsinə sıxır və tətiyi basır… Atəş səsinə
qəsrdəki qarğalar uçuşur. Amma heç bir şey… Vinsent ölmür… Güllə
onun ürəyindən yan keçib qabırğasına saplanır.
Vinsent geri, pansionata
dönür. Əlini yarasının üstünə sıxıb otağına qalxır və yatağına
uzanır. Bir saatdan sonra pansionun sahibi pilləkəndə qan izləri
sezib, Vinsenti qan içində tapır.
Onu xəstəxanaya qaldırırlar.
Qardaşı Teo və doktor Qaşe təcili Overə gəlirlər. Həkimlər onun
çoxlu qan itirdiyindən həyatının təhlükədə olduğunu bildirir.
Vinsent özünə gəlir və trubkasını istəyir…
O daha iki gün yaşayır və
trubka çəkə-çəkə qardaşı ilə söhbət edir. Polislərə intihar
səbəbini "Bu mənim işimdir", deyə açıqlayır. Polislər getdikdən
sonra qardaşına, "Doğurdanmı mənim intiharım baş tutmadı", deyir.
Teo onu sakitləşdirməyə çalışır, həkimlər sözsüz ki, onu xilas
edəcəklər. Cavabında Van Qoq: "İşgəncə onsuz da bitməyəcək",
deyir.
29 dekabr 1890-cı ildə gecə
saat 2-də Vinsent Van Qoq ölür. Öldüyü zaman 37 yaşı vardı və
yüzlərlə şedevr yaratmışdı.
Yerli kilsə intihar edən
birinin Over şəhər qəbiristanlığında basdırılmasına icazə vermir və
ona görə də yaxınlıqdakı kənd qəbirstanlığına aparıb orda dəfn
edirlər. Van Qoqun dəfnində qardaşı Teo, doktor Qaşe və daha bir
neçə nəfər iştirak edir. Ətrafda olan heç kim dəfn olunan şəxsin
Van Qoq oldunğunun fərqinə belə varmır…
Van Qoqun mistik taleyi qardaşını da təqib
edir
Vinsentin ölümündən sonra Teo
ruhi sarsıntı keçirir. Əsəb pozğunluğu keçirən Teodor öncə müdiri
ilə əlləşib işindən ayrılır. Sonra dəlilik həddində arvadını və
uşağını öldürməyə cəhd edir. Onu dəlixanaya salırlar. Bir müddətdən
sonra arvadı onu xəstəxanadan çıxarıb Hollandiyaya aparır. Lakin
tezliklə yenidən xəstəxanaya yerləşdirməli olurlar. Vinsentin
ölümündən 6 ay sonra Teodor Van Qoq ifliçdən vəfat edir.
23 il sonra, 1914-cü ildə
Teonun nəşini Hollandiyadan Overin Sür Uaz kəndinə gətirirlər.
Vinsent Van Qoqun da nəşini dəfn olunduğu qəbirdən çıxarırlar.
Həyatları boyunca mistik bir qüvvə ilə bir-birlərinə bağlı olan
qardaşları elə həmin məzarlıqda yanaşı qəbirlərdə yenidən dəfn
edirlər…