Bu həftə də "Yağmurun qonaqları" rubrikasında yenə
söhbət ədəbiyyatdan oldu. Tənqidçi Vaqif Yusifli ilə danışıb
aydınlaşdırmaq istədik. Görəsən ədəbi tənqidimiz nə qədər
səmimidir?
- Vaqif müəllim, siz iki dönəmin ədəbi mühitini
birləşdirən bir insansınız. Sövetlər zamanı bir əsər haqqında
tənqidi fikir söyləmək asan idi, yoxsa indi?
- Mənim uçun o zaman asan idi tənqid etmək. Hətta bəzən buna
görə başım bəlalar da çəkib. Təhqir olunduğum vaxtlar belə olub.
Bayram Bayramovun, Ələviyyə Babayevanın, Gəray Fəzlinin romanlarını
tənqid etmişdim. Buna görə mənim əleyhimə bir neçə yazı da çap
olundu. O zaman bərk həyəcan keçirirdim, amma sonra tənqid
"qazanında" əməllicə bişdim, bərkidim. Ömrümdə daha bir neçə belə
hadisə olub. Tənqidçi həmkarım Rəhim Əliyevlə də ədəbi qəhrəman
mövzusunda bir mübahisəmiz düşdü. Mən Vaqif Nəsibin "Bilalın
elçiliyi" hekayəsindən söz açmışdım. Hekayənin qəhrəmanı Bilal
qonşuluqda bir qız sevir, amma qızın atası elçiləri rədd edir, iti
Bilalın üstünə qısqırdır, amma it Bilalı tutmur. Bilal təmiz ürəkli
bir oğlan idi. Ailə qurmaq istəyirdi. Rəhim Əliyev məni "tənqid"
edirdi ki, sən Bilala haqq qazandırırsan. Mən belə tənqidlərə
sonralar alışdım. İndi belə kəskin polemikalar da yoxdur.
Yaxşı əsərlər də var, amma ortabab nəsr meydan
sulayir
- Necə bilirsiniz, indi hansısa əsər haqqında söz
deyəndə səmimi deyilir, yoxsa dostluqlar, yoldaşlıqlar bu sözü
adamın boğazına tıxayır?
- Hər ikisindən var, amma qeyri-səmimi yazılar daha çoxdur. Mən
səmimi yazıram. Ümumiyyətlə, hər bir tənqidçi üçün səmimiyyət
müəyyən ölçü vahidi olmalıdır. Mənim yazılarımı oxuyanlar deyirlər
ki, Vaqif Yusifli səmimi insan olduğu üçün səmimi yazır.
- Bu gün Azərbaycan nəsrini necə
dəyərləndirirsiniz?
- Yaxşı əsərlər də var, amma ortabab nəsr meydan sulayır. Mən
həmişə nəsrimiz haqqında nikbin düşünmüşəm. Son illərdə bizdə bir
sıra maraqlı nəsr əsərləri meydana çıxıb. Məsələn, Kamil
Əfsəroğlunun "İt qanı", "Çadır", Aqil Abbasın "Dolu", Mustafa
Çəmənlinin "Ölüm mələyi", Elçin Hüseynbəylinin "Metro vadisi",
Əlabbasın "Qaraqovaq çölləri", Natiq Məmmədlinin "Körpüdə ümid"
romanları məni ümidləndirir ki, Azərbaycan romanları yeni bir
mərhələyə qədəm qoyur. Zəif romanları isə oxumuram və oxumaq
istəmirəm.
Ədəbi mühitdə xaos hökm sürür
- Bəs ədəbi mühit necə, sizcə, normal münasibətlər
hakimdirmi bu mühitdə? Yoxsa saxtakarlıq, boğazdan yuxarı deyilən
sözlər burdan da yan keçə bilməyib?
- Ədəbi mühitdə xaos hökm sürür, heç kim heç kimin əsərini
oxumur, tərif xirtdəyəcən, boz ədəbiyyat meydan sulayir.
Ümumiyyətlə, bu, zamanın diqtəsidir.
- Sözün dəyəri... Sizcə söz sahibi olanların hamısı
sözünün sahibidir, yoxsa onların da çoxu adi yalançılar, sözü öz
əməllərində qətl edənlərdir?
- Sözü uca olanlar var, onlar özlərinə və sözlərinə qiymət verə
bilirlər, azdırlar, amma ədəbiyyat onların çiyinlərindədir.
Tənqiddə cəsarətli olmaq o deməkdir ki...
- Gələk tənqid və tənqidçilərə. Necə bilirsiniz, bu gün
əvvəllərə nisbətən tənqidçilər daha cəsarətli və
səmimidirlər?
- Səmimi olanlarda cəsarət, cəsarətli olanlarda səmimiyyət
olmur. Mən cəsarət deyəndə hansı bir tənqidçininsə bir yazıçının
külünü göyə sovurmağını başa düşmürəm. Tənqiddə cəsarətli olmaq o
deməkdir ki, sən danışdığın əsər haqqında nə lazımdırsa, onu deyə
bilirsən.
- Bəs savad, sözə dəyər vermək baxımından necə, indi
məsuliyyət daha çox hiss olunur, yoxsa əvvəllər çox idi
diqqət?
- Savadli tənqidçilər az deyil, məsuliyyətinsə savada aidiyyəti
yoxdur. Bizdə savadlı tənqidçilər çoxdur. Savadlı olmağı mən hər
kəsin öz peşəsinə, sənətinə daha artıq yiyələnməsində görürəm. Əgər
bir tənqidçi poeziyadan söhbət açırsa, kiminsə şeirlərini təhlil
edirsə, bəlkə o şəxs həmin şeri şairin özündən də artıq duymalıdır.
Necə ki, Belinski Puşkini duyurdu.
Tənqidimizdə şəxsi münasibətlərin rolu daha aydın hiss
edilir
- Bəzən tənqidçilər şəxsi münasibətlərin kölgəsindən
çıxa bilməyib qərəzli məqalələr də yazırlar. Yoxsa heç belə olmur,
mənə belə gəlir?
- Həmişə belə olub, indi də bu davam edir. Bizim tənqidimizdə
şəxsi münasibətlərin rolu daha aydın hiss edilir. Kiminsə, vəzifədə
olan hansı yazıçınınsa bir əsəri çıxır və bu əsər haqqında tərifçi,
tərənnümçü tənqidçilər ardıcıl 2-3 il "gözəl" məqalələr
yazırlar.
- Azərbaycan ədəbiyyatında sizcə şişirdilib böyük yazar
olanların sayı çoxdur, yoxsa kiçildilib lazımı qiymətini ala
bilməyənlərin?
- Şişirdilmək, kimisə ərşi-əlaya qaldırma sovet dövründə adət
idi, indi də var. Bu bizim ədəbi mühitin ən zəif cəhətidir. İndi
necə deyərlər, ortabab bir şairdən Məmməd Araz, yaxud Əli Kərim
zirvəsi düzəltmək çox asandır.
Poeziyada biz hamıdan üstünük, nəsrdə yox
- Müasir dövrdə yazan xarici yazarlar ilə heç Azərbaycan
yazarlarının əsərlərini müqayisə etmisiniz? Əgər etmisinizsə, bizim
ədəbiyyat uzaqlarda yazılan ədəbiyyatdan çoxmu geridə qalır, yoxsa
vəziyyət heç də deyilən kimi deyil?
- Poeziyada biz hamidan üstünük, nəsrdə yox.
- Son olaraq... Özünüifadədə yazarlarımız nə qədər
səmimi və gerçəkçidirlər?
- Özünüifadə özünüdərkdən başlayır. Özünü dərk edəndən sonra
səmimi olmaq başlıca şərtdir. Başqalarını bilmirəm, mən həmişə
səmimi olmuşam.