Azərbaycanın, bütövlükdə türk dünyasının sevimli, doğma-qərib şairi Məmməd İsmayılı soraqlayıb əlaqə saxladıq. "Layihəmizin qonağı olarsınızmı?"- deyə soruşduq... razılığını alıb, suallarımızı verdik.

Vətən də qürbətin içinə gəlir

- Məmməd bəy, "Soraq" layihəmizdə sizi soraqlayıb, görüşüb hal-əhval tutmaq istədik. Yeriniz məlumdur, səsiniz-sədanız eşidilir. Elə də uzaq deyilsiz, uzaqda yaşasanız da. Amma yenə də soruşaq, sorağınızı alan, sizi deyib yada salanlar azalmayıb ki?

- Yox, azalmayıb. Niyə də azalmalıdırki?! Dağ bulaqlarından dənizə can atan çayın suyu çoxala-çoxala getməsə, hədəfinə çatarmı? Yəni əsas səsin olmasıdır. Səs varsa, səda da olacaq. Bunları ona görə deiyirəm ki, əksinə, son zamanlarda məni arayıb axtaranların sayı daha da çoxalıb. Cəmi qırx il bundan əvvəl oxuyarkən Moskvadan Bakıya – evə zəng etmək üçün bir gün əvvəldən sifariş verməli və sonra da mərkəzi poçtdan Bakının yığılmasını 5-6 saat gözləməli idin. İnrernet çağının dünyanı sarıb-sarmaladığı bir vaxtda əlaqə üçün qonşuda yaşamaqla dünyanın başqa bir köşəsində yaşamağın elə bir fərqi qalmayıb. Hardasa vətən də qürbətin içinə gəlir. Və bir anlığa hərdən keçən əsrin iyirminci illərində Türkiyədə mühacirətdə olan Almas İldırım kimi şairlərimizi düşünür və öz taleyimlə paralellər aparır, hardasa, daha şanslı olduğumu düşünürəm… Hələ mən Romadan çox uzaqlarda Rumıniyada qandallar çürüdən antik dövrün qürbət şairi Ovidiyi, ya da İtaliyada 23 il hicrət həyatı yaşayan Viktor Hüqonu demirəm. Tez-tez xatırlanmağıma gəldikdə isə bu, bəlkə vətəndən uzaqda olmağımın gətirdiyi bir internet rüzgarıdır ki, hardansa sevgilərin ən mübhəm yerindən mənə tərəf əsməyə başlayıb…

Həyatım əslində...

- Bəs siz kimlərdən daha çox xəbər tutmaq, soraq almaq istərdiz, amma axtarmadınız, axtarılmadınız.

- Yanlış anlama, mənim həyatım əslində bir dastan qəhrəmanının həyatına bənzəyir və bir neçə mərhələsi var. Ömrünün 26 ilini kənddə və rayonda yaşayan, yetimlikdən minbir əzabla qurtarmağa çalışan, yel dəyirmanları ilə Don Kixot misalı təkbaşına savaşan, zorla özünü təsdiq etməyə çalışan və bunu bacaran Məmməd İsmayılla Bakıda yerini isitməmiş Moskvaya oxumağa gedən Məmməd İsmayıl hardasa bir-birinin davamı idi. Təhsildən dönən Məmməd İsmayıl isə bir başqa adam olacaqdı. Sonra arxasızlıqdan futbol topu kimi vəzifədən vəzifəyə atılmalar, amma bütün əngəllərə rəğmən, hər işlədiyi yerdə də silinməz izlər buraxan 1975-1995-ci illərin qovğalı ara tarixi:

Mən olan zamanın qulağı kardı

Eşidən deyildi nə söyləsəm də…

Və 1995-ci ildən 2015-ci ilə qədərki qürbət illəri… Bunları ona görə uzun-uzadı söylədim ki, yollar boyu o qədər xatırlanası və əsla xatırlanmayası adamlar və olaylar var ki! Hansı birindən söz açasan:

Yaşaya-yaşaya axırda ömrün,

Bu gün var, sabah yox, zamanı gəldi…

Artıq nə yazıq ki, yaşın yetmiş beşi dostlarımın seyrələn, hardasa yox olan çağına düşdü. Axtarsan da tapmayacağını bildiyin üçün aramağın da anlamı qalmır...

Hər şeyin sonu var, ən uzun çay da

Hardasa başlayıb hardasa bitir…

Türkiyəyə öz başıma getməmişdim

- Türkiyədə də Azərbaycanda olduğu kimi sevilirsiniz. Hansı ölkənin sevgisi, sevinci sizə daha doğmadır?

- Türkiyəyə özbaşıma getməmişdim. Oradakı sevgi də səbəbsiz deyil. Moskvada Ali Ədəbiyyat Kurslarında oxuyarkən yolum tez-tez Türkiyə səfirliyinin binası önündən düşürdü. Bir dəfə necə oldusa gözümün qabağından Türkiyədə işləməyim və sonralar yaşamalı olacağım hadisələrin bir çoxu gəlib keçdi. Amma bunlar olmuşlar deyil, olacaqlar idi. Onda hələ Sovet İttifaqının ən gülcü vaxtları - yetmişinci illər idi. O zamanlar işləməyə yox, turist kimi də Türkiyəyə getmək müşkül məsələydi. Həm də gözümün önündən niyə iki il təhsil aldığım Moskvada işləmək yox, uzaq Türkiyədə işləməyim keçməliydi?! Başıma gələcəklərin, öncəgörmələrin bir başqa sübutu isə 1989-cu ildə yazdığım (yaxud yazdırılan!) "Mən Dardanel boğazıyam, Hamı məndən keçib gedər" misralarıdır. Və işarətlər mənə sadəcə Türkiyəninin hər hansı bir yerində deyil, hətta onun hansı səmtində yaşayacağımı tam yeddi il əvvəl xəbər vermişdi...

Bunları uzun-uzadı anlatmaqda deməyim odur ki, Türkiyə mənə taleyimin seçimidir. Taleyin seçimi isə hər zaman gözəl olur, seçən də sevinməli, seçilən də:

Arının mәnzili gәlәcәkdisә,

Keçmişi gözlәri dolan pәtәkdi.

Musanı dağlara çәkәn nәydisә

Mәni dә qürbәtә o çәkәcәkdi...

Bir toplumun yox, sadəcə, bir adamın inamlı sevgisi dünyanı yerindən oynada bilər. Allah bizdən o inamlı sevgiləri əksik eləməsin!

- Hər halda Türkiyə nə qədər doğma olsa da, qürbətdir. Qürbətin havası sizi havalandırmır ki?

- Burası qürbәt diyarı

Hәr şey ölçülü-biçili.

Burda nә şәrab içilir,

Nә bir qәnirsiz gözәlin

Yolunda candan keçilir.

Sabah yolum vәtәn sarı

Yağmuru, çamuru, qarı,

Seli olmağa gedirәm.

Adam olmaqdan usandım

Dәli olmağa gәdirәm.

Türkiyəyə yeni gəldiyim vaxtlarda ilk tanış olduğum, aramızda isti münasibət yaranan tanışlarımın ilk sözü: "Hocam, sana çay ısmarlayalımmı?" - olurdu. Tez-tez təkrarlandığından ilk diqqətimi çəkən də bu ifadələr olacaqdı. Sonralar öyrənəcəkdim ki, hardasa bu bir bardaq çay Sovet dönəmi Azərbaycanının bir qonaqlığına bərabərmiş. Səbəbinin nə olduğunu Azərbaycanda da eyni duruma gəlindiyində anlayacaqdım. Daha etmirəm, əvvəllər Azərbaycanda olanda vəzifənin xumarlığında mürgülüyən "dostlarıma" zəng edəndə telefonda çox mehriban danışırdılar. Nə vaxt əlaqə saxlayıb görüşək sualıma: "Sən narahat olma, mən özüm sənə zəng edəcəm" - cavabı gəlirdi... Və bu o demək idi ki, adam bir daha səni aramayacaq! Zənnimcə, bu, bütün müsbət adətlərimizin, münasibətlərimizin üstündən xətt çəkən və insanları insan ağalığının əlindən alıb pulun hökmranlığına verən kapitalizmin əsas fəsadlarından biridir. Fərqi yox, məkan harasıdır, Türkiyəmi, Azərbaycanmı...

Şairin içində həmişə qürbət havası var

- Hələ Sovetlər dönəmində Bakıda barmaqla göstərilən gənclik illərinizdə yazdığınız şeirlərinizdə bir qürbət havası vardı. Əsrik üçün, uşaqlığınız keçən yurd, bir otaqlı ev üçün qəribsəyərdiz. İndi bu qəriblik sizi tənhalıq kimi sıxmırmı?

- Şairin içində həmişə qürbət havası var və olmalıdır da. Hәm dә bu hava Əsrik üçün, uşaqlığın keçən yurd, bir otaqlı ev üçün qəribsəməkdən daha çox, bilinçaltı bir şəkildə nəyə qəribsədiyini bilməyə-bilməyə, keçici məskəndə əbədi vətən üçün qəribsəməkdir bәlkә dә:

Dünya – sürgün yeridir.

Yenilik – köhnәlikdir,

Әnәnә – qayıdışdır.

Sabah tәzә gün deyil

Dünәnә qayıdışdır.

Ölüm ölmәk deyil ki,

Vәtәnә qayıdışdır...

Belə olduğuna inanmasaydım, heç "Bu yurddan o yurda bir ayrı yol yox Tanrım, gәrәk elә ölüb gedәsәn?" misralarını yazmazdım...

Dərdin ömrü ömrümüz qədər

- Məmməd bəy, adama elə gəlir ki, siz inciksiz. Yaşın, nüfuzun bu vaxtında, vədəsində kövrək, incik olmaq necə olur?

- Fridrix Nitşe deyirdi ki, ağrı hər zaman yaranma səbəbini, niyəsini, nəyə görəsini axtarır. Ləzzətin isə belə bir dərdi yoxdur, tapdığı ilə keçinəndir. Hardan gəldiyinin kökünü belə düşünmür. Qadından həzz alan kişi, çox zaman bu həzzin mənbәyi olan qadını belə unudur. Buna görə əzab çəkən insanla kef çəkən insanı müqayisә etmək yalnışdır. Mən bildiyin atalı-arxalı, yağ içində böyrək kimi böyüdülən "bəxtəvərlərdən" deyiləm və nə yaxşı da ki, belədir. Tikan güllə gül, tikanla dil tapır, insan insanla dil tapa bilmir, nə yazıq ki... İncik olaram, əlbəttə. 19 idir qürbətdəyəm, hələ Azərbaycan adlanan məmləkətdə adını ziyalı qoyan kəsimdən bircə nəfər də hayqırmadı ki, bu Məmməd İsmayılı hansı suçuna görə canı qədər sevdiyi vətənindən didərgin düşüb?! Hərdən adama elə gəlir ki, nəinki hayqırmaq, hətta bu durumuma görə sevinənlər də çoxdur. Beləcə, "Dәrdә dәyirmançı olmaq görәvim, Nә qәdәr üyütdüm dәrd azalmadı". Sevincin ömrü bir an, dərdin ömrü isə ömrümüz qədərdir. Dərdimiz ovçudur, bizsə ovları. Bizimlə doğulan və hər zaman da bizdən öndə gedən ölüm isə tanrının var etdiyi ən mahir oğrudur, sonda nəyimiz var çalıb aparır. Yetmiş beş yox, lap yüz yetmiş beş il də yaşasan, yenə etdiklərinlə etmək istədiklərin müqayisəyə gəlməz. İncik olmayıb da nə edəsən? Durumundan razılığa səbəb yox ki...

Vətən mən çıxanda boynu bükükdü,

Boynu bükük qaldı məndən sonra da…

Dünyamızın coğrafi göbəyi

- Sizi daha çox nə çağırır? Nələrlə baş-başa qalmaq istərdiniz?

- Hər bulaq çıxdığı yerin adından ad alır, insan da belədir. Göbəyi harda kəsilib, dünyaya hardan boylanıb, ciyərlərinə ilk dəfə dünyanın hansı səmtinin havasını çəkib, bu, çox önəmlidir. Bu mənada, əlbəttə, məni ilk olaraq göbəyimin basdırıldığı yer - Əsriyim çağırır. O kəndin sirli-sehirli dünyasını anlatmaqla qurtarmaz. Bu, göydən anten saçlarımızla, yerdən ötürücü ayaqlarımızla ruhumuza görünməz əllərlə hopdurulan ilahi bir sevgidir. Və bu sevgini bilgisayar klaviyəsinə ötürməyə imkan yox! Özbəöz Oğuz yurdu olan kəndimdən üzü Tanrı dağlarına, ordan da o yana Himalay dağlarına qədər güneylə quzeyin türk vadisi uzanır. Və taleyimə baxın ki, mən, türklüyün batı qurtaracağında yaşamalı və işləməli, üzü günəşə Tanrı dağlarına baxmalı oldum. Bu türk vadisi əslində dünyamızın coğrafi göbəyidir:

Əyilib su içən maraldı tayqa

Gözəllik önündə qatlanıb dizi.

Çağırar-çağırar məni də Baykal

Çağlayan qanımın qədim dənizi.

Sualınızın "nələrlə baş-başa qalmaq istərdiniz?" qisminə gəldikdə isə… Həyatımda cəmi iki dəfə arzularımla imkanlarım üst-üstə düşdü. (Doğrudur, işlədiyim başqa yerlərdə də nəsə kimsənin etmədiyi, ya da etmək istəmədiyi, işlər etmişdim, amma…) Keçən əsrin altmışıncı illərində Azərbaycan televiziya tarixində ilk dəfə milli bir proqramın "Odlar diyarı" tele-jurnalının yaradıcısı və redaktoru olmağım, ikincisi isə (və daha çox!!!) 1988-ci ildə yayın həyatına başlayan qurucusu və baş redaktoru olduğum "Gənclik" və "Molodost" jurnallarındakı fəaliyyətim! Cəsarətlə deyə bilərəm ki, o dönəm Azərbaycan mətbuatında cürət edib kimsənin etmədiyi, ya da edə bilmədiyi işləri etdim.

Anamla bacımın məzarı...

Yeniyetməliyimin ilk çağlarında anam kolxozun camış fermasının məhsuldarı idi. Yazları kəndimizin dağlara tərəf səmtində cökələrin, zoğal ağaclarının bol olduğu bulaqlarıyla ünlü Çökəli dərə vardı. Yazda dəyəmiz cökə ağacları və itburnu kollarının dövrələdiyi yaşıl talada qərar tutmuşdu. Günlü yağışlı səhərlərin birində dəyədən bayıra çıxdığımda yazılması mümkünsüz bir mənzərə ilə qarşılaşacaqdım. Çevrədəki bütün itburnu kolları elə bil məni heyrətləndirmək üçün sözləşib bir gecədə hamısı eyni vaxtda gül açmışdı. Heç şübhəsiz içimə ilk şeir qığılcımları o təkrarsız səhərdə düşəcəkdi. Və hər şeydən öncə o yerlərlə və dünayının ən mübarək ana və bacısı olan, zamansız itirdiyim anamla bacımın məzarları ilə baş-başa qalıb dualar oxumaq istərdim… Namərdlər, adidən adi insanlıq haqqımı da əlimdən aldılar. Gündə görmək istədiyim yerləri ildə bir dəfə də görə bilmirəm!

Gecələr xəyalən

- Kənddəki evinizin qapısı kimsə tərəfindən döyülməyəndə, "Ağacdələn, döy qapımı, döy görüm" demişdiniz. Qapınız döyülürmü? Başınıza nələr gəldi, danışarsınızmı?

- Başıma nələrin gəldiyini sözlə danışdım da, danışacam da. Qapımızın döyülüb-döyülmədiyi sualına qoy şeirimin misraları cavab versin:

…Gecələr xəyalən kəndə gedərəm,

Çəpərlər dalından ulaşar itlər.

Çıxar yollarıma duruşunda qəm

Pərişan söyüdlər, salxım söyüdlər...

Düşüb qəriblərin yolu axşama,

İnsanın əməli görən gözüdür.

Bağlar arxasında görünən səma

Elə bil Allahın nurlu üzüdür.

Ayın şəfəqində çinar ağappaq,

Bayram xonçasını nurlayan şamdır!

O qoca qovağın kölgəsinə bax

Əlləri qoynunda qalan anamdır.

Görərəm taleyi pozulub haqdan,

Evimiz hələ də tənhadır, təkdir;

Yəqin sorağımı alıb uzaqdan

Sübhəcən gözləri yol çəkəcəkdir.

Dağlar arasında gecə qıfılbənd,

Qaranlıq dərələr qəm dolu tabaq.

Görərlər dərdimdən boğulur o kənd

Xoruzlar banlayar vaxtından qabaq.

Axı kim oyadıb inamı məndə,

Həyatı ölümlə baş-başa billəm.

Adna axşamları qayıtsam kəndə

Anamın ruhuyla rastlaşa billəm.

Bəlkə buna görə döyünür ürək,

Ruhların oyanan-Novruz ayıdır.

Anamın xəyalı pərvanələrtək

Nursuz evimizə dəyib qayıdır.

Kəmfürsət qohumlar, qanıb-qandırın,

Kim deyir doğmalar dönüb yad olsun.

Gedib evimizdə işıq yandırın

Yandırın, anamın ruhu şad olsun!

Allah üçün darıxmaq

- "Gəzməyə qürbət ölkə" deyiblər. Türkiyə sizin üçün təkcə gəzmək üçün olmadı, yaşadınız və hazırda da yaşayırsınız. Darıxırsınızmı?

- Bir zamanlar Allahın damarlarıma doldurduğu tərifi mümkünsüz coşğu və ilham üçün darıxıram. Elə bir coşğu ki, onun həzzini dünyada heç nə ilə müqayisə etmək olmaz. Görünür, dünyanın bir çox önəmli sənətkarlarını qumara, içkiyə, uyuşdurucuya və bunların arxasınca gələcək intihara sürükləyən Tanrı kəramətiylə atadan, anadan hazır məhəbbət kimi ruhlara doldurulan enerjinin ömrün hansı çağlarındasa buxarlanmasıdır. Gecələr dualarım hey bu yöndədir: Allahım, nəyimi əlimdən alırsan al, yalnız özün verdiyin tükənməz ilham enerjimə, yaşamaq eşqimə toxunma! Beləcə, uşaqlıqda, gənclikdə deyil, insan qocalanda Allah üçün darıxır. Dünya başdan-başa mistik olaylarla doludur. Könül gözü açıq olanlar ətrafında çeşidli işarətlərin dönüb dolandığını görə bilir. Təbiət dördqanadlı yoncası, günlü yağışı, göy qurşağı və nəsi, nəsiylə sirlər aləmidir! Çox şükür ki, böyüdüyüm ortamın təsiriylə uşaqlıq illərimdən bəri bu işarətlərin fərqindəyəm və onları "oxuya-oxuya" həyatıma çəki-düzən verirəm. Bu işrətlər və onların təskinedici diqtəsi olmasaydı, çətin ki, burada – Türkiyədə uzun müddət qala bilərdim.

- Darıxmaq ən çox hara və kimlər üçündür?

- Darıxmaq sözünün kökü "dar"dır. İnsan dara düşdüyündə kimlər üçünsə, nələr üçünsə darıxar. Bəzən bu kimlərin kimliyini, nələrin nəliyini tapa bilmirik? Səbəbi məlum olmayan darıxmalar insanı mistik dünyalara səsləyir. Bəlkə hansı ömrümüzdəsə və ya haçansa, hardasa başqa dünyalarda gördüyümüz nəsnələr gözəgörünməz çağrışımlarla bizi səsləyir? Və biz də bu səslərin oluşum səbəblərini bilməyəndə darıxırıq. Sənə bəlkə qəribə gələcək, ömrüm boyu təkrar-təkrar gördüyüm iki elə yuxum var ki, onları uzun zaman görməyəndə darıxmaq azdır, canım sıxılır. O yuxularda gördüyüm yerlər və hadisələr əsla bu dünyada görmədiyim, yaşamadığım hadisələrdir. Gəldiyim yerlərin və ya ömrün sonunda gedəcəyim yerlərin harasındansa çıxıb gəlirlər. Bir də tarixi yaddaşımızın korluğundan əldən çıxartdığımız yerlər üçün darıxıram. Qürbətdə sıxılan canımı dünyanın ən mübarək yerləri olan Kəlbəcərə, Laçına, Şuşaya gedəbilməməyin ağrısı sıxır… sıxılma, görüm necə sıxılmırsan?

Arası uzaqmı torpaqla dәnin,

Toxum dәn oldumu, kövşәnlәr bilәr…

Vәtәndә olanlar bilmәz, vәtәnin

Qәdrini qürbәtә düşәnlәr bilәr…

Yüz yerə yozulan əks-səda...

- Qurultaydakı çıxışınız birmənalı qarşılanmadı. Sizə sonra iradlar da bildirildi. Amma çoxlarının ürəyincə olan çıxış idi. Yuxarıda bəhs etdiyimiz inciklikdən dolayı hər hansı bir qəzəb yox idi ki, çıxışınızda?

- Bu mövzuda danışmayacağımı düşünmüşdüm. Amma yenə də sual ortaya çıxırsa, cavabını vermək gərəkir. Tənqidi çıxışıma gəldikdə isə onun iki səbəbi var idi: birincisi, yaşadığım illər ərzində xeyli demokratik aurası olan Türkiyədə qurultaylarda, konfranslarda, hətda Böyük Millət Məclisi toplantılarında da kəskin tənqidi qeydlərlə çıxış etmələrin adi hal olduğunu və tənqid olunanların tənqidi top-tüfənglə qarşılamadığını, sonra da heç nə olmamış kimi həyati münasibətlərin öz axarıyla sürüb getdiyini görməyim idi. Bu göz alışqanlığım məni məkan dəyişiminin fərqinə varmadan belə bir tənqidi çıxışa həvəsləndirə bilərdi. Qurultayın birinci günü fasiləyə qədərki çıxışlara qulaq asanadək əsla çıxış etmək niyyətim yox idi. Dəvət olunan qonaqların xalqın ən fəal, aydın kəsimi sayılan şair və yazıçıların dalbadal çıxışlarının on illərlə yığışan problemlərini gündəmə gətirmək yerinə ancaq bir ünvana tərif oxuduqlarını görəndə çıxış etmək qərarına gəldim və… çıxışımın Azərbaycan reallığında yüz yerə yozulan əks-sədası.

Anar mənim də adımı çəkmişdi

Özünüz fikirləşin 75 yaşlı, həm də qürbət də olsa, mikro mühitindən məmnun bir adamın bu çıxışında məqsəd nə ola bilərdi? Zatən qurultaydan əvvəl Birliyin başındakı adamı bir də yaşının çoxluğuyla gündəmə gətirirdilərsə, ondan yaşı heç də az olmayan mənim rəhbərlikdə yer almaq arzum ola bilərdimi? Qurultaydan sonra mənim ada görə belə çıxış etdiyimi vurğulayanlar da yalan danışırdılar. Guya mənə məlum deyildi ki, ad məsələsində Birlik rəhbərliyinin təsir gücü nə qədərdir?! Anarın müsahibələrinin birində "kimi xalq şairi görmək istəyirsən?" sualına verdiyi cavabda 2-3 adamla birlikdə mənim də adımı çəkmişdi. Bu, üstüörtülü də olsa, haqqını almayan, adı çəkilən adamlara bir mesaj idi: Məndən olsa... Axı kimin verməsindən asılı olmayaraq yazıçılara verilən adları Anarın adıyla bağlayırlar, nə də olsa təqdimatı yazan (ya da yazdırılan!) odur. Bunları bilə-bilə mənim Anardan, ya da Yazıçılar Birliyindən heç bir umacağım olmazdı. Və yeri gəlmişkən onu da deyim ki, Yazıçılar Birliyinin nəyi varsa, beş on işbazın yox, yarandığı gündən onun üzvü olan ölülü-dirili bütün sənətkarların ortaq mülkiyyətidir.

Şopenhauer demişkən: "Ümumiyyətlə, öz daxili rahatlığını və azadlığını - fərqi yoxdur, tamamən və ya qismən - hansısa şan-şöhrət, rütbə, dəbdəbə, hörmət və şərəf uğrunda qurban vermək ən böyük axmaqlıqdır..."

Böyük olanların dostları olmur...

- Məmməd bəy, sizin vaxtınızı aldıq. Bu müddət ərzində mane olmadıq ki hər hansı işinizə?

- Yox, heç bir maneçiliyi yoxdur. Sadəcə, indi universitetdə imtahan kağızlarının oxunan dönəmidir, suallarının cavabı da buna görə gecikdi və bu vaxt darlığında cavablar da uzun oldu...

Dağlar dərələrin həsəd yeridir,

Böyük olanların dostları olmur…