"Mavi quş"
(Tərcümə)

(Əsərin qəhrəmanları bütün dünyanı gəzərək xoşbəxtlik axtarırlar, ancaq onu öz evlərində tapırlar – tərcüməçidən.)

"Mavi quş" – özündə xəyallar fəlsəfəsini təcəssüm etdirən əfsanə-nağıldır. Hətta, demək olar ki, bu ibrətamiz dramatik hekayə - eyni zamanda, həm utopiya, həm də peyğəmbərlik - Dantenin "İlahi komediya"sının rəmzi modeli və əks-sədasıdır. Çünki böyük florensiyalı kimi Meterlink də öz qəhrəmanlarını həm Ölülər Səltənətindən, həm Səadət Ölkəsindən (Cənnətin korrelyatı), Keçmişdən, Bu gündən və Gələcəkdən keçirir. Bununla yanaşı, canlandırlımış insanabənzər ünsürlərdə - Odda, Suda, İşıqda, Gecədə (Qaranlıqda), Zamanda bütpərəstlik allahlarının arxaik cizgiləri, heyvanlarda, bitkilərdə və əşyalarda isə Qədim totemlərin xüsusiyyətləri əks olunur. Fantaziya ilə birləşərək dərinləşmiş fəlsəfi düşüncə qeyri-adi ifadə tərzi və gözəllik effektinə bürünüb.

Meterlinkin əsəri adamı başgicəlləndirincəyədək məftun edir. Xüsusilə də tamaşa variantında. Doğrudur, keyfiyyətli ekranlaşdırma nə kino, nə də animasiya formasında baş tutub. Yalnız MABT-ın K.S.Stanislavskinin quruluşundakı məşhur tamaşası mükəmməl bir səhnə variantı kimi yaddaşlarda qalıb. Əfsanənin başlanğıcı milad nağıllarının ənənəvi qaydalarına əsasən inkişaf edir: ac uşaqlar – oduncaq Tiltil və Mitil öz komalarının pənəcərəsindən dövlətli və xoşbəxt həmyaşıdlarının necə şənləndiklərini müşahidə edirlər. Möcüzə Pəri Berilyunanın (qonşu Barlenqo da o özüdür) gəlişi ilə başlayır. O, xəstə nəvəsi üçün Mavi Xoşbəxtlik quşunu rica edir. Bu quş nə olan şeydir və harada yaşayır – uşaqların, təbii ki, heç təsəvvürləri də yoxdur. Onda uşaqları hamını və hər bir şeyi bütün məkan və zamanlara aparmağa qadir sehrli almazla axtarışa yollayırlar. Başqa aləmə etdikləri qeyri-adi səyahətdə onları canlandırılmış əşyalar, heyvanlar və ünsürlər müşayiət edəcəklər:

Tiltil almazı çevirən kimi bütün əşyalar qəfil və ecazkar dəyişikliyə məruz qalır. Qoca cadugər birdən-birə gözəl əfsanəvi şahzadəyə çevrilir. Komanın divarlarındakı daşlar sapfir kimi göy işıq saçır, xəyali olur və əsl Qiymətli daşlar kimi parıldayır, gözqamaşdırıcı şüalar saçaraq işıldayırdı. Daxmanın kasıb müxəlləfatı canlanır və simasını dəyişir: sadə taxta stol özünü elə vüqarla, elə ləyaqətlə aparır ki, sanki mərmərdəndir. Divar saatlarının sferblatı (rəqəmli lövhəcikləri) gözlərini qıyır və mehribanlıqla gülümsəyir; arxasında kəfkirlərin sola-sağa hərəkət etdiyi qapıcıqlar açılır və oradan Saatların Ruhları sıçrayıb çıxır, onlar füsunkar musiqinin sədaları altında rəqs etməyə başlayırlar. Aydındır ki, Tiltil təəccüb içərisindədir, o, qeyri-iradi səslər çıxarır. "..."

Əfsanə bununla bitmir. Bu vaxta qədər şkafın yanında yumaq kimi qıvrılıb yatan it və pişik qəfildən oyanır: itin vəhşi ulartısı, pişiyin miyoltusu eşidilir, sonra onlar çuxura düşürlər, onların yerinə isə iki məxluq peyda olur - biri buldoq maskası, digəri isə pişik maskası taxıb. Elə həmin an buldoq maskası geymiş adam – bundan sonra onu Köpək adlandıracağıq – Tiltilin üzərinə atılır, onu bağrına basır, coşqun və hay-küylü nəvazişlərə qərq edir. Pişik maskası taxmış balaca qadın isə - biz onu sadəcə Pişik adlandıracağıq – Mitilə yaxınlaşmazdan əvvəl əl-üzünü yuyur və bığlarını sığallayır. Köpək mırıldayır, hoppanır, tullanır, özünü çox pis aparırdı. "..."

Əfsanə isə öz qaydasında davam edir: mil bir küncdə inanılmaz sürətlə fırlanır və işığın heyrətamiz şüalarından ip əyirir. O biri küncdə krandan axan su incə səslə nəğmə oxumağa başlayır və gözqamaşdıran fəvvarəyə çevrilərək su çanağını zümrüd və mirvari seli ilə doldurur. Bu axınlardan saçları açılmış, sanki dalğavari zolaqlı paltar geymiş ağlağan qız simasında Suyun Ruhu çıxır və dərhal Odla döyüşə girir. "..." Südlə dolu bardaq stolun üstündən döşəməyə düşüb sınır. Yerə dağılmış süddən ürkək və utancaq hündür ağ bir fiqur yüksəlir. "..."

Şkafın yanındakı kəllə qənd böyüyür, genişlənir və bürüncəyini partladır. Bürüncəkdən şirintəhər, süni, ağlı-göylü kətan parçadan paltar geymiş məxluq çıxır. "..."

Çıraq stoldan düşür, bir anın içındəcə alovlanır və ətrafa nur saçan heyrətamiz gözəlliyə malik bir qıza çevrilir. Qızın üzərində uzun, şəffaf, gözqamaşdırıcı parlaqlığa malik örtük var. O, sanki huşunu itirmiş kimi hərəkətsiz dayanır.

O – bundan belə, nağılın lap sonunadək Mavi Quşun axtarışında əsas bələdçi və məsləhətçi olan İşığın Ruhudur. Canlandırılmış hər bir məxluqun, əşya və ünsürün özünəməxsus təkrarolunmaz xarakteri var: Süd daima turşumaqdan, Od - üstünə Su töküləcəyindən qorxur, Çörək iddia ilə təkəbbürlənir, Şəkər, əksinə, həmişə hamını qırılmış barmaqlarına – nabata qonaq edir. Köpək və Pişik – sonsuz sədaqət və xəyanətin daşıyıcıları xüsusi təsir bağışlayırlar. Sədaqətli Köpək və xəyanətkar Pişik arasındakı köhnə fitri ədavət sayəsində güclənən ziddiyyət bütün nağıl boyu əhvalatları daha da həyəcanlandırır.

Mavi quşa doğru aparan yol yaxın deyil, asan və yüngül də deyil. Macəraçılara sanki onu görmək və hətta tutmaq da nəsib olur, ancaq hər dəfəsində də quşun yalançı olduğu aşkarlanır. Buna görə də pyesin qəhrəmanları özlərinin çətin axtarışlarında bir-birinin ardınca bir neçə "səltənəti" – Xatirələr Ölkəsini, Gecə Sarayını, Tilsimlənmiş Meşəni, Ölülər Ölkəsini, Səadət Bağçasını, Gələcək Səltənətini rəf etməli olurlar. Uşaqlar və onların yol yoldaşları ilk saxta göy quşlara – xoşbəxtlik bədəllərinə - onların axtarışlarına məqsədli şəkildə mane olan Gecənin malikanələrində rast gəlirlər. Və artıq burada Meterlinkin qəhrəmalarına ilk, lakin sonuncu olmayan məyusluq üz verir. Çünki əsl Mavi Quş – təkcə Xöşbəxtlik daşıyıcısı deyil. O, həm də Varlığın ən böyük Sirridir. Onu dərk etmək isə insanlar üçün təhlükəlidir. Hər halda onlara qarşı duran dünya buna yol verməmək üçün əlindən gələni edir. Buna görə də nağıl-pyesdə Mavi Qus heç bir vəcdlə kimsənin əlinə keçmir və daima üfüq xətti kimi nəzərlərdən itir. Uşaqlar bu əlçatmaz və ümumiyyətlə, xəyali varlığı izləyərək öz dostlarının əhatəsində getdikcə daha da uzaqlara gedirlər. Qəbiristanlıqda qəbirlərdən qorxulu meyitlərlə birlikdə çiçəklərin peyda olmasını təsvir edən səhnə sanki əfsunlayıcı təsir bağışlayır.

Və burada aralanmış qəbirlərin hamısından yavaş-yavaş gül topaları qalxır; əvvəlcə, tutqun, lap tüstü burumları kimi əllə tutula bilməyəcək bu çiçəklər tədricən məsum bəyazlıqla dolğunlaşır, böyüyür, öz gözəlliyi, gurluğu və əsrarəngizliyi ilə nəzərləri cəlb edir və nəhayətdə, bütün qəbiristanlığı bürüyərək onu hansısa bir sehrli, gəlinlik paltarı kimi təmiz bir bağçaya çevirir, bu zaman isə bağın üzərində şəfəq yüksəlir. Şeh işıldayır, çiçəklər açılır, budaqlarda külək xışıldayır, arılar vızıldayır, quşlar yuxudan oyanır, hər yanı Günəşin və Həyatın ilk coşqun himni başına götürür. Sarsılmış və heyrətlənmiş Tiltil və Mitil əl-ələ tutaraq çiçəklər arasında gəzişir və qəbirlərin izlərini tapa bilmirlər.

Müəllifin uşaqların dili ilə dediyi sözlər də peyğəmbərcəsinə səslənir:

"Bəs ölülər haradadır?" – "Ölülər yoxdur"

Meterlink öz qəhrəmanlarını Sevinc və Səadət Ölkəsinə gətirəndə onun yaradıcı təxəyyülü ağlagəlməz yüksəkliyə ucalır. Orada kimə rast gəlməzsən ki! Mənasız boş toxluğu həyatla canlandıran böyük, ağır Qüvvətli Həzlər. Onların adları da özlərinə tam uyğundur: Həzlər – Sahibkar Olmaq; Söndürülmüş Şöhrətpərəstlik; Artıq Susuzluq Hiss Etmədiyin An İçmək; Artıq Aclıq Hiss Etmədiyin An Yemək; Heç Nə Bilməmək; Heç Nə Anlamamaq; Heç Nə Etməmək; Lazım Olduğundan Çox Yatmaq; İçdən Gülmək və s. Bunlara qarşı əsl, həqiqi Səadət dayanır – Sağlam Olmaq; Nəfəs almaq; Valideynlərini, Mavi Səmanı, Müqəddəs Meşəni, Günəşli Günləri, Batan Günəşi, Alovlanmış Ulduzları, Qışdakı Ocağı, Məsum Düşüncələri Sevmək; Otların Üstü İlə Ayaqyalın Qaçmaq.

Və nəhayət – Düşünmək; Anlamaq; Sevmək; Ədalətli Olmaq; Xeyirxah Olmaq; Tamamlanmış İş; Gözəlliyi Seyr Etmək Sevinci.

Paltarı - hər biri günəş və ay şüaları ilə iplərə hopmuş baxış və sığallardan, öpüşlərdən toxunmuş Ana Məhəbbətinin Böyük Sevinci uşaqlara himayədarlıq edir, ancaq o, Mavi Quşu axtarmağa kömək etmək iqtidarında deyil.

Tiltil və Mitil Qoca Zamanın vaxtaşırı qızılı yelkənləri olan sehrli gəmilərlə intizarda olan valideynlərə göndərdiyi hələ doğulmamış Lacivərd Uşaqların yaşadığı Gələcək Səltənətinin yanından ötərək evlərinə qayıdırlar, həm də Mavi Quşu tapmadan qayıdırlar. Evə girməzdən əvvəl onlar yeni dostları ilə həmişəlik vidalaşırlar.

Mavi Quşun gerçək obrazı nağıl-pyesin son səhnəsində bir daha zahir olur. Oduncaq uşaqlar oyanırlar və adama elə gəlir ki, sanki onlar bu ecazkar səyahəti yuxuda görüblər. Ancaq uşaqlar özlərinin diri qumru quşunu iflic olmuş qonşu qızına bağışlayırlar və uşaq gözlənilmədən sağalır. Onun xoşbəxtliyi o qədər böyükdür ki!

Deməli, Mavi Quş hər-halda mövcuddur. Onu axtarmaq lazımdır! Və tapmaq da olar! Çünki xoşbəxtlik arzusunun həddi-hüdudu yoxdur! Məhz buna görə də Meterlinkin əfsanəsinin son sözləri birbaşa tamaşaçıya və oxucuya ünvanlanmışdır: "Biz sizdən çox xahiş edirik: əgər sizlərdən kimsə onu (Mavi Quşu) tapsa, qoy bizə gətirsin – o, bizə gələcəkdə xoşbəxt olmaq üçün lazımdır..."

Bütün dünyada necədir, demək çətindir. Ancaq Rusiya xalqları üçün Mavi Quş artıq çoxdan doğmadan da doğma olmuşdur. Moskvanın üzərində Vorobyevıy (Sərçə) dağlarında (adı da elə quş adındandır) metaldan hazırlanmış Quş Uşaq Musiqili Teatrın üstündə lacivərd qanadlarını və liranı yüksəklərə qaldırmışdır. Əllə hazırlanmış şəklində də o, əvvəlki kimi xoşbəxtlik axtaranların hamısını səsləyir. Onlar isə həmişə və hər yerdə vardırlar... Nə qədər ki, köksümüzdə insan ürəyi döyünür..!

Абрамов. Демин. 100 великих книг.
Москва, Вече, 1999. Стр. 345-349