Dmitri Merejkovski

Gələcəyin qanacaqsızı

1864-cü ildə "Sonlar və başlanğıclar" məqaləsində Gertsen yazırdı: "Meşşanlıq qalib gələcək, qalib gəlməlidir də. Bəli, əziz dost, rahatca, itaətkarcasına dərk etməliyik ki, meşşanlıq — Qərb sivilizasiyasının yekun biçimidir".

(Məqalə 1906-cı ildə yazılıb)

Gertsenin Avropanı sevməməsinə şübhə etmək çətindir. Axı bu məhz o rus insanlarındandır ki, Dostoyevskinin ifadəsi ilə desək, onların "iki vətəni var: bizim Rusiyamız və Avropa". Rusiyanı, yoxsa Avropanı daha çox sevdiyini bəlkə o özü də bilmirdi. O, dostu Bakunin kimi əmin idi ki, azadlığa çıxmaq hansısa ayrıca bir xalqın işi deyil, bütün xalqların birgə işidir və xalq öz milli fərqliliyindən imtina edib ümumbəşəri həyat dairəsinə girdiyində yalnız tamamən azad olacaq.

Qoca Avropanın qaçılmaz ölümünü görürəm

Puşkindəki "ümumbəşərilik" estetik seyretmə, rus insanlarının ən birincisi olan Gertsendə həyati fəaliyyətə, şücaətə çevrilir. O, Rusiyaya sevgisini Avropa sevgisinə qurban vermişdi, özü də mücərrəd yox — gerçəkdən. Avropa naminə əbədi sürgün oldu, onun üçün yaşayır, onun naminə ölməyə də hazır idi. Parisdə 1848-ci ildə inqlab zamanı bir fəhlə tərəfindən ona təklif edilən silahı götürmədiyinə və barrikadalarda ölmədiyinə görə Gertsen məyusluq və xəyalqırıqlığı yaşadığı dəqiqələrdə çox heyifsilənərmiş.

Belə bir insanın Avropaya şübhəsi ona həddindən artıq çox inanmağından irəli gəlirdi yalnız. Onun "Qoca Avropanın qaçılmaz ölümünü görürəm, olanların heç birinə də yazığım gəlmir", "əski dünyanın qapısında "Katilina (Katilina — qədim Rim imperiyasında tarixi şəxsiyyət, sui-qəsdçi.) yox — ölüm dayanıbdır", alnında da Siseronun "vixerunt" (Vixerunt — latıncada deyimdir: onlar həyatlarını yaşayıb bitirib, artıq həyatda yoxdurlar (qədim Rim imperiyası hakimiyyəti bu söz ilə xalqa dövlət düşmənlərinin edamı xəbərini verirdi.) yazılıb", — ittihamını qəbul etməyə bilərik, — şəxsən mən onu qəbul etmirəm, — lakin Gertsenin ağzından çıxan bu fikirlər qorxuncdur.

Gertsen, meşşanlığın Avropada qaçılmaz qələbə çalacağına dair düşüncələrinə təsdiq kimi Ceyms Stüart Miillə istinad edir. Miill Avropa mədəniyyətinin ən alicənab nümayəndələrindən olan, bu mədəniyyətin "comərd, quşqusuz cəngavəridir".

Gertsen deyir: "Meşşanlıq — hər şeyə yiyələnmiş, həmrəy olan orta səviyyəli adamların istibdad kütləsidir (conglomerated mediocrity). Bu kütlə savadsız deyil, lakin təhsilsizdir... Mill ətrafında hər şeyin bayağılaşdığını, cılızlaşdığını görür; yapışıq balıq kürüsünə bənzəyən, saysız-hesabsız meşşan cılızlığından ibarət olan böyük kütlələrə ümidsizcə baxır... Beyinlərin, enerjinin büzüşməsi, şəxsiyyət sürtülməsi, həyatın daima cılızlaşması, ümumbəşəri maraqların daima həyatdan kənarlaşdırılması, həyatın bütünlükdə ticarət ofisindən və meşşan rifahından ibarət olmasına yönəlməsi haqda yazanda, o, heç də şişirtmirdi. Mill birbaşa deyir ki, bu yolda İngiltərə Çinə çevriləcəkdir. Biz buna elavə edək: təkcə İngiltərə yox".

Xalqları hansı qüvvə qaldıra bilər?

"Ola bilsin, hansısa bir böhran Çin mərəzindən xilas edəcək. Lakin o hardan, necə gələcək? Bunu bilmirəm, heç Mill də bilmir".

"Bədəni bərkidə bilən, ruhu əsib-coşan amansızlığa gətirib çıxara bilən, ağrını, məhrumiyyətləri hiss etmədən qətiyyətli addımla qətl kötüyünə baş qoya bilən, tonqala girə bilən o ehriraslı inam, o atəşli ümid, o güclü fikir hardadır? Ətrafa boylanın — xalqları hansı qüvvə qaldıra bilər?

Xristianlıq cırlaşıb, sakit və çınqıllı reformasiya limanında tərpənməz dayanıb; inqilab da çırlaşıb, liberalizmin sakit və qumlu limanında saya oturub... Belə güzəştə gedən kilsə ilə, belə əhliləşdirilmiş inqilab ilə qərb dünyası çökməyə, tarazlanmağa başlayıb".

"İnsan qələbəliyi və pətəklərinin nisbətən məmnunluğa və tarazlığa çatdığı hər yerdə irəliləyiş nailiyyətləri, ətrafa Çinin son sükutu çökənədək get-gedə yavaşıyıb bitir.

"Tarixdən təcrid olmuş Asiya xalqlarının" izi ilə bütün Avropa, "sakit, soyuqqanlı addımlarla" firavan qarışqa yuvasının son huzuruna, "meşşan kristallaşmasına" — çinliləşməyə doğru addımlamaqdadır.

Gertsen Mill ilə razılaşır:

"Avropada insan şəxsiyyətinin yenidən doğulması və meşşanlığa qalib gəlməyə güc verən hansısa gözlənilməz bir çevriliş olmasa, öz alicənab xüsusiyyətlərinə və xristianlığına baxmayaraq, Avropa Çinə çevriləcək".
Naməlum bir rusa, sanki bütün rus xalqına yazdığı məktubunu Gertsen bu sözlərlə bitirir: "Düşün, düşün, onda tüklərin biz-biz olacaq".

"Biz heç də həkim deyilik! Biz — ağrıyıq"

Nə Mill, nə də Gertsen bu mənəvi meşşanlığın son səbəbini görürdü. Gertsen xəbərdarlıq edir: "Biz heç də həkim deyilik! Biz — ağrıyıq". Gerçəkdən də, yalnız Mill üçün deyil, hardasa Gertsen üçün də bütün bu peyğəmbəranə öngörülərdə, başlarına oyun açan bütün bu peyğəmbərliklərdə heç bir nəticə, heç bir bilik yoxdur, sadəcə, naməlum bir ağrı, naməlum bir dəhşətin qışqırtısı var. İnsan öz üzünü görə bilmədiyi kimi, Gertsen və Mill də meşşanlığın səbəblərini görə bilməzdilər. Onların əzab çəkdiyi və başqalarında görüb qorxduqları şey, yalnız başqalarında deyil, onların özlərində də, onların öz dinində, daha doğrusu — antidiini şüurlarının keçilməz və hətta özlərinə görünməz olan öz hüdudlarında da var.

Geniş anlamda pozitivizm

Bütün çağdaş Avropa mədəniyyətinin son hüdudu — pozitivizm, və ya Gertsenin terminologiyası ilə — "elmi realizm", nəinki elmi, həm də ümumi fəlsəfi, hətta dini düşüncənin metodudur. Elm və fəlsəfədə yaranmış pozitivizm, elmi və fəlsəfi şüurdan çıxıb böyüyüb, qeyri-şüuri dinə çevrilib, öncəki bütün dinləri ləğv edib onları özüylə əvəz etməyə can atır. Geniş anlamda pozitivizm — duyğu təcrübəsinə açıq, yeganə gerçək olan dünyanın təsdiqi və duyğuötəsi aləmin inkarıdır; pozitivizm — dünyanın sonu və başlanğıcının tanrıda olmasının inkarıdır, dünyanın sonsuz və əzəli davamının hadisələrdəki təsdiqidir, insan üçün sonsuz, əzəli, keçilməz hadisələr mühitinin, ortanın, adiliyin təsdiqidir, Çin səddi kimi tamamilə möhkəm "yekdil adiliyin", conqlomerated mediocrity, Mill və Gertsenin özlərinin də haqqında dedikləri, lakin dediklərinin son metafiziki dərinliyini dərk etmədikləri o mütləq meşşanlığın təsdiqidir.

Allahsız din

Avropada pozitivizm hələ düzəldilir — Çində isə o, artıq dindir. Çinin ruhani təməli, Lao Tzı və Konfutsi təlimi — kamil pozitivizmdir, allahsız dindir, Gertsenin Avropanın elmi realizmi haqda ifadəsi ilə desək, "göysüz yer dinidir". Heç bir sirri olmayan, "başqa dünyalara" heç bir dərinəgetmələrsiz və canatmalarsız. Hər şey sadədir, hər şey yastıdır. Yenilməz sağlam məna, yenilməz müsbətlik. Nə varsa — odur, başqa heç nə də yoxdur, başqa heç nə də gərək deyil. Buradakı dünya — hər şeydir, buradakından savayı başqa dünya yoxdur. Yer — hər şeydir, yerdən başqa da heç nə yoxdur. Səma — nə başlanğıc, nə də sondur, yerin əzəli və sonsuz davamıdır. Xristianlığın dediyi kimi, yer ilə göy bir olmayacaq, onlar elə mahiyyətcə birdirlər. Yerin ən nəhəng imperiyası elə Səma imperiyasıdır, yer göyüdür. Ortalıq səltənəti — əbədi orta, əbədi adilik, mütləq meşşanlıq səltənətidir, Gertsenin pozitivizmin ictimai idealını tərif etdiyi kimi, "tanrı səltənəti yox, insan səltənəti"dir. Çinin əcdadlara, keçmişin qızıl dövrünə sitayiş etməsi, Avropanın gələcəkdə, qızıl dövrdə, yeni nəsillərə sitayişinə bərabərdir. Tərəqqi dini iddia edir ki, biz görməsək də, gələcək nəsillərimiz yer üzündəki cənnəti, yer səmasını görəcəklər. Əcdadlara sitayişdə də, gələcək nəsillərə sitayişdə də yeganə insan sifəti, şəxsiyyət qurban gətirilir — simasızlığa, saysız-hesabsız nəcabətə, xalqa, bəşəriyyətə, "minlərlə meşşan cılızlığından ibarət yapışqan balıq kürüsünə", gələcəyin kainat miqyaslı qarışqa yuvasına. Tanrıdan, mütləq İlahi şəxsiyyətdən imtina etdiyində, insan, qaçılmaz olaraq öz insani şəxsiyyətindən imtina edir. Nisbi toxluğun mərcimək şorbasından ötrü öz ilahi aclığından və ilahi xislətindən imtina edən insan, qaçılmaz olaraq mütləq meşşanlığa yuvarlanır.

Çinlilər — kamil sarı üzlü pozitivistlər

Çinlilər — kamil sarı üzlü pozitivistlərdir; avropalılar — hələ ki, qeyri-kamil ağ üzlü çinlilərdir. Bu anlamda amerikalılar avropalılardan kamildir. Burda Uzaq Qərb Uzaq Şərq ilə üst-üstə düşür.

Başlamaqda olan, lakin çox guman ki, bizim gözlərimiz önündə bitməyəcək Çinin Avropa ilə bu toqquşması, Gertsen və Mill üçün xüsusi, vahiməli məna daşıya bilərdi. Çin pozitiv seyretməni mükəmməl səviyyəyə çatdırıb, lakin pozitiv hərəkət, müsbət biliyin tətbiqi texniki tərəfləri bütünlükdə Çində çatışmırdı. Şərqin hərbi avanqardı olmaqla yanaşı mədəni avanqardı da olan Yaponiya, sivilizasiyanın bu texniki tərəfini avropalılardan alan kimi onlar üçün yenilməz oldu. Avropa, bərbad Çin savaş toplarına qarşı öz yaxşı toplarını çıxaranadək qalib gəlirdi, bu qələbə də mədəniyyətin barbarlıq üzərində qələbəsi kimi görünürdü. Lakin toplar eyniləşdiyində mədəniyyətlər də eyniləşdi. Məlum oldu ki, barbarlar üzərində öz mədəni üstünlüyünü göstərmək üçün toplarından başqa Avropanın heç nəyi yox imiş. Xristianlıq? Lakin "xristianlıq dayazlaşıb"; daxili Avropa siyasətinin istifadəsi üçün xristianlığın hələ ki, kifayət qədər, şübhəli görünən mənası vardır; lakin Avropanın xaricinə köçən müasir xristianlıq, öz kredit biletlərini təmiz qızıla dəyişməli olanda, onların əvəzinə heçkəs heç nə vermir. Avropanın özündə ən utanmaz adamlar da xristianlıq haqda, müharibə kimi ciddi şeylərdən danışmağa utanırlar. Bir zamanlar böyük güc qaynağı olan xristianlıq, indi nəhəng taqətsizliyə, bütün Qərbi Avropa mədəniyyətinin özünə qəsd edən ardıcıllıqsızlıq, təzadlılıq qaynağına çevrilib. Xristianlıq — arian qanındakı bu əski semit mayası məhz Avropanın son "kristallaşmasına", çinliləşməsinə imkan vermir. Deyəsən, ağ irqin pozitivizmi əbədi olaraq "metafiziki və teoloji dövr ilə" "ləkələnib".

Ümumilikdə sarı irqin, xüsusilə də yaponiyalıların pozitivizmi — sarı monqol toyuğunun ağ arian xoruzundan mayalanıb indicə yumurtaladığı təzə yumurtadır, heç nə ilə korlanmayıb: ikinci, üçüncü minilliklərdə necə idisə, eləcə də qalıb, həmişəlik də beləcə qalacaq. Avropa pozitivizmi hələ ki, çox əqlidir, yəni səthidir, belə deyək: dəri üstündədir; sarı adamlar — sümüklərinin iliyinə kimi pozitivistdirlər. Əsrlərin mədəni irsi olan Çin metafizikası, teologiyası bu təbii fizioloji bəxşişi zəiflətmir, əksinə, gücləndirir.

Çin Avropaya qalib gələcək

Kim öz fiziologiyasına sadiqdir — o da ardıcıldır, kim ardıcıldır — o da güclüdür, kim güclüdürsə — o da qalib gəlir. Yaponiya Rusiyaya qalib gəldi. Avropanın özündə böyük ruhani çevriliş baş verməsə, öz mədəniyyətinin son metafiziki təməllərini alt-üst etməsə və pozitiv Şərqin toplarına qarşı yalnız pozitiv Qərbin toplarını deyil, nəsə daha real, daha gerçək olan bir şey qoymasa, Çin Avropaya qalib gələcək.

Bax, əsas "sarı təhlükə" çöldə deyil, daxildədir; təhlükə, Çinin Avropaya gəlməsində deyil, Avropanın Çinə gəlməsindədir. Sifətlərimiz hələ ki, ağdır; amma ağ dəri altında əvvəlki qatı, al-qırmızı, arian qanı axmır artıq; çox sulu, qanlı monqol irininə bənzəyən "sarı" qan axır daha; gözlərimizin kəsiyi düzdür, lakin baxışımız çəpləşməyə, daralmağa başlayır. Avropa gününün düz ağ işığı Çinin batan və ya Yaponiyanın doğan günəşinin çəp "sarı" işığına çevrilir. Hal-hazırda yaponiyalılar avropalıların paltar geyindirdikləri meymunları xatırladır; kim bilir, bəlkə vaxt gələcək, avropalılar və hətta amerikalılar yaponiyalıların və çinlilərin paltar geyindirilmiş meymunlarına bənzəyəcəklər – yeni dünyanın sahibləri, pozitivist donuna girmiş əski dünyanın düzəlməyən idealistləri, romantikləri. Sarı irqlə ağ irq arasındakı savaş bəlkə də sadəcə bir anlaşılmazlıqdır: özləri özününküləri tanımayıb. Tanıyanda, savaş barışla bitəcək, bu da artıq "bütün dünyanın barışı", sonuncu sükut və səma rahatlığı olacaq. Səma imperiyası. Bütün dünyada Şərqdən Qərbədək ortabablıq səltənəti, ən sonuncu "kristallaşma", ümumbəşəri arı pətəyi və qarışqa yuvası, büsbütün, yer kürəsini hər yandan bürüyən meşşanlığın "yapışqan balıq kürüsü", hətta meşşanlıq yox, qanacaqsızlıq, çünki öz hüdudlarına çatmış və kürsüsünə əyləşmiş meşşanlıq — qanacaqsızlıqdır, gədalıqdır.

Bu fikirləri bir zaman Gertsenin dediyi sözlər ilə bitirə bilərik:

"Düşün, düşün, onda tüklərin biz-biz olacaq"

Avropanın Çindən xilas olmasına dair iki ümidi var idi.

Birincisi, daha zəifi — sosial çevrilişə ümid. Gertsen dilemmanı belə qoyurdu:

"Xalq sınarsa — yeni Çin qaçılmazdır. Xalq sındırarsa — sosial çevriliş qaçılmazdır".

Sual yaranır: sosial zülmü sındırmış xalq, meşşan kültürünün daxili ruhani başlanğıcını nə ilə və nə naminə sındıracaq? Hansı yeni inamla, hansı əsillik qaynağıyla? Hansı insan şəxsiyyətinin vulkanik partlayışı ilə qarışqa yuvasına qarşı savaşacaq?

Tanrı Tanrıya deyil, güc gücə qarşı

Gertsen özü təsdiq edir:

"Çoxluğun arxasında, indi hakim olan (yəni kapitalist meşşanlığının çoxluğu arxasında) daha çox namizəd çoxluğu durub (yəni proletariat çoxluğu). Onlar üçün meşşanlıq adətləri, anlayışları, həyat tərzi — canatma üçün yeganə məqsəddir; bu məqsədlər on dəyişikliyə yetər. Torpaqsız dünyanın, şəhər proletariatı dünyasının xilas üçün başqa yolu yoxdur, ona görə də bizim gözümüzdə geridəqalmışlıq olan meşşanlıq, tarla əhalisi və proletariat üçün savadlılıq və tərəqqi yoludur, büsbütün də bu yolla gedəcək".

Lakin xalq "büsbütün meşşanlıqla gedəcək"sə, onda sual yaranır ki, bu xalq hara gedib çıxacaq? Yoxsa indiki qeyri-kamil meşşanlıqdan kamil gələcəyə: uğursuz kapitalist qarışqa yuvasından — uğurlu sosialist qarışqa yuvasına, Avropanın qara dəmir əsrindən — Çinin "sarı" qızıl əsri və əbədiyyətinə? Ac proletarla tox meşşanın fərqli iqtisadi çıxarları var, lakin metafizikası və dini eynidir — ortabab sağlam məna metafizikası, ortabab meşşan toxluğu dini. Dördüncü təbəqənin üçüncü təbəqə ilə iqtisadi olaraq gerçək savaşı, metafiziki və dini olaraq sarı irqin ağ irqlə savaşı kimi qeyri-realdır; orda da, burda da Tanrı Tanrıya deyil, güc gücə qarşıdır. Hər iki durumda eyni anlaşılmazlıq var: zahiri, müvəqqəti savaş arxasında daxili əbədi barış.

Beləliklə, meşşanlığa xalq nə ilə qalib gələcək sualına Gertsenin heç bir cavabı yoxdur. Düzdür, o, cavabı öz anarxist dostu Bakunindən götürə bilər, sosializmdən anarxizmə keçə bilərdi. Sosializmin istəyi — bir ictimai quruluşu başqasıyla, azlığın hakimiyyətini çoxluğun hakimiyyəti ilə əvəzləməkdir; anarxizm hər cür ictimai quruluşu, hər bir zahiri hakimiyyəti bütün başlanğıcların başlanğıcı və bütün sonluqların sonu olan mütləq azadlıq, mütləq şəxsiyyət naminə inkar edir. Sosializm üçün məğlubedilməz olan meşşanlıq, anarxizm üçün qələbə çalmış görünür (düzdür, bir vaxta qədər, nə Gertsenin, nə də Bakuninin gözləmədikləri daha yeni, daha kəskin nəticələrə qədər). Sosializmin bir din kimi gücü və zəifliyi ondadır ki, o, gələcək sosial yaradıcılığı öncədən müəyyən edir, bununla da qeyri-ixtiyari olaraq əbədi ortabablıq ruhunu, meşşanlığı, sosializmin özünün qurduğu, din əvəzi olan pozitivizmin qaçılmaz metafiziki nəticələrini öz içinə alır. Anarxizmin gücü və zəifliyi ondadır ki, o heç bir sosial yaradıcılığı öncədən müəyyən etmir, gələcək naminə keçmişin qarşısında öz əl-ayağını heç bir məhsuliyyətə bağlamır və meşşanlığın tarixi dayazlığından üzüb, kəşf edilməmiş tarixi dərinliklərin açıq dənizinə çıxır...

Mənbə: Дмитрий Сергеевич Мережковский, "Грядущий хам"

İxtisarla çevirdi:

İlahə Ucaruh