Ağdaş şəhərinin səssiz küçələrindən birində yerləşən Hacı Bədəl Əfəndi məscidi uzun illərdir ki, danışmayan bir şahid kimi zamanın yükünü daşıyır. Bu kiçik dini tikili təkcə bir memarlıq nümunəsi deyil, XX əsrin ideoloji təzyiqləri, laqeyd münasibət və gecikmiş məsuliyyətin cəmləndiyi bir tarix parçasıdır. Təəssüf ki, onun inşa tarixi, banisi və ilkin funksiyası haqqında danışan birinci yazılı mənbələr bu günə qədər tapılmayıb. İnşa kitabəsinin mövcud olduğu ehtimal edilsə də, kitabənin özü itib. Arxiv sənədləri, vəqfiyyələr və arxeoloji tədqiqatların aparılmaması məscidin tarixini daha da sükuta bürüyür.

Bu sükut xüsusilə Sovet dövründə daha da dərinləşib. 1920-ci ildən sonra ateizmi rəsmi ideologiya kimi qəbul edən Sovet hakimiyyəti dini qurumlara qarşı sistemli siyasət yürüdürdü. Məscidlər, kilsələr və digər ibadət məkanları “keçmişin qalığı” kimi qəbul edilir, bağlanır, dağıdılır və ya tamamilə başqa məqsədlər üçün istifadə olunurdu. Hacı Bədəl Əfəndi məscidi də bu taledən yan keçməyib. Yerli sakinlərin xatirələrinə görə, 1930-cu illərdə məscid anbara çevrilib, dini kimliyini xatırladan iki günbəzi sökülüb, daha sonra isə bina uşaq bağçası kimi istifadə olunmağa başlanıb.

Uzun illər davam edən bu funksional dəyişikliklər tikilinin həm memarlıq bütövlüyünə, həm də mənəvi dəyərinə ciddi zərbə vurub. Məscid 2000-ci illərə qədər uşaq bağçası kimi fəaliyyət göstərsə də, bu müddət ərzində heç bir əsaslı qoruma və ya bərpa işi aparılmayıb. Nəticədə bina tədricən aşınıb, baxımsız vəziyyətə düşüb. Yalnız 2001-ci ildə dövlət səviyyəsində qəbul edilən qərarla məscid yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi rəsmi mühafizə statusu alıb. Lakin bu status uzun müddət kağız üzərində qalıb.

Məsələ yalnız 2022-ci ildə baş verən güclü yağışlar və küləklərdən sonra yenidən gündəmə gəlib. Dam örtüyünün demək olar ki, tamamilə çökməsi, divarlarda yaranan çatlar və nəmlənmə tikilini real təhlükə ilə üz-üzə qoyub. Aparılan baxışlar göstərib ki, məscidin ətrafında sonradan inşa edilən tikililər də onun əsaslarına mənfi təsir göstərir, drenaj problemləri isə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Bu şəraitdə artıq gecikməyin mümkün olmadığı aydınlaşıb.

2024-cü ildə ölçmə və layihələndirmə işləri aparılıb, 2025-ci ilin mart ayında isə nəhayət ki, bərpa prosesinə start verilib. Hazırlanan konservasiya layihəsi məscidin ilkin memarlıq xüsusiyyətlərini mümkün qədər qorumağı, Sovet dövründə edilən uyğunsuz müdaxilələri aradan qaldırmağı və tikilinin struktur dayanıqlığını təmin etməyi hədəfləyir. Araşdırmalar zamanı məscidin orijinal girişinin şərq tərəfdə olduğu, sonradan bu girişin bağlanaraq dəyişdirildiyi də üzə çıxıb. Bu kimi detallarla bina tədricən öz yaddaşını geri qaytarmağa başlayır.

Bərpadan sonra məscidin hansı məqsədlə istifadə olunacağı da mühüm suallardandır. Ən uyğun variant, yerli icmanın iştirakı mümkün olduğu halda, tikilinin yenidən ibadət məkanı kimi fəaliyyətə başlamasıdır. Əgər bu mümkün olmazsa, məscidin yerli tarixi və mədəni irsi əks etdirən kiçik bir muzey və ya mədəni-maarifləndirici mərkəz kimi istifadəsi də məqsədəuyğun hesab olunur. Hər iki halda əsas məqsəd onun tarixi kimliyini qorumaq və cəmiyyətlə yenidən əlaqələndirməkdir.

Hacı Bədəl Əfəndi məscidinin hekayəsi bizə bir daha xatırladır ki, mədəni irs yalnız daşdan və kərpicdən ibarət deyil. O, yaddaşdır, kimlikdir və ötürülmədikdə yox olmağa məhkumdur. Bu gün aparılan bərpa işləri təkcə bir binanı ayaqda saxlamaq deyil, həm də uzun illər susdurulmuş bir tarixi yenidən danışdırmaq cəhdidir.

Fariz Xəlilli,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru