Novruz qədim Turan bayramıdır
Novruz bayramı barədə yazılmış ilkin məlumatlara Əbu Reyhan Biruni (973-1048), Ömər Xəyyam (1045-1131), Firdovsi (935-1020), Nizamül-Mülk kimi müəlliflərin əsərlərində rast gəlinir. Ancaq bu müəlliflər də öz məlumatlarını xalq arasında yayılmış əfsanə və rəvayətlər əsasında yazdıqlarına görə Novruz barədə onların söylədikləri də mifoloji səciyyə daşıyır.
Məsələn, Əbu Reyhan Biruni yazır: “Bir fars alimi deyir ki, bu günün “Novruz” adlandırılmasının səbəbi budur ki, Cəmşid şah olandan sonra muğların dinini yenidən bərpa etdi və bu hadisənin baş verdiyi günü insanlar “Novruz” (“Yeni gün”) adlandırmışlar... Bəziləri isə deyirlər ki, Cəmşid müxtəlif yerlərə səyahət etməyi xoşlayırdı. O, Azərbaycana getmək istəyəndə qızıl taxta oturdu və insanlar onu öz çiyinlərində apardılar. Günəş şüaları Cəmşidin üzərinə düşəndə insanlar onu görüb, heyran oldular və həmin günü bayram elan etdilər”.
Cəmşidlə bağlı bu əfsanə Novruz barədə yazan sonrakı müəlliflərin əsərlərində də təkrar olunur. Biruni həmçinin yazır ki, Novruz bayramına əvvəllər “Hörmüzd” (“Ahura Məzda” adının qısa formasıdır) bayramı deyilirmiş.
“Avesta”da “Novruz” adına rast gəlinmir. Strabon (e.ə. 64-cü il – b.e. 24-cü ili) isə özünün məşhur “Coğrafiya” əsərində bu bayramı Turan ərazisində keçirilən atəşpərəstlik bayramı kimi səciyyələndirir: “Ən qədim zamanlardan bu günə qədər İkiçayarasında (Amu-Dərya və Sır-Dərya çayları arasında - K.H.) yerli sakinlər bu gündə atəşkədələrə toplanırlar. Bu, ən mötəbər bayramdır və bayram vaxtı satıcılar öz mağazalarını bağlayır, sənətkarlar öz işlərini dayandırır, hamı şənlənir, atəşin toxunduğu yemək və içkilərlə bir-birini qonaq edirlər”.
Strabon öz əsərində İranla bağlı da məlumatlar verir. Ancaq o, bu bayramın İranda da qeyd edilməsi barədə heç nə yazmır. Bu isə, aşağıda görəcəyimiz kimi, onunla bağlıdır ki, o zamana qədər və ondan üç əsr sonra da bu bayram İranda keçirilmirdi. Bəs bayram İranda nə zaman və necə yayılmışdır?
Günəş kultu ilə bağlı olan və yerdəki atəşi Günəşin təcəssümü hesab edən bu bayram hələ Zərdüştün dövründən əvvəl də Turanda mövcud olmuşdur. Turan anlayışı isə o zaman təkcə Orta Asiyanı deyil, Cənubi Sibiri də ehtiva edirdi. Burada Altay, Ural və hind-Avropa dillərində danışan çoxlu xalq və tayfa yaşayırdı. Ancaq e.ə. VII-IV əsrlərdə burada aparıcı rol saklara məxsus idi. Sak tayfa birlikləri içərisində isə hegemonluq turlara mənsub olmuşdur. Onlar turu (“Avesta”da bu sözün qədim forması “tura” şəklində yazılıbdır), yəni vəhşi çöl buğasını özlərinin totemik əcdadı hesab edirdilər. Ancaq bu əcdad kultu sonralar baş tanrı statusuna qədər yüksəlmişdir. “Turan” (turlar) adının özü də bu əcdad kultundan törəmişdir. Turanla bağlı çoxlu adlar Cənubi Sibirdə indi də saxlanılmaqdadır. Məsələn, Tuva respublikasının şimal-qərb hissəsində Turan çölü, Turan çayı və Turan şəhəri vardır. Firdovsinin məlumatına əsasən Turanın paytaxtı Kən-xa (Kən qalası) adlanırdı. Krasnoyarsk vilayətinin cənubunda Kən çölü, Kən çayı və Kansk şəhəri yerləşir. “Avesta”da Zərdüştün vətəninin coğrafiyası haqqında danışılan hissələrdə adı çəkilən çay, dağ və göl adlarının çoxuna da burada rast gəlmək mümkündür. Arxeoloji məlumatlar da göstərir ki, bu ərazilər e.ə. VII-IV əsrlərdə sak mədəniyyətinin ən güclü mərkəzlərindən biri olubdur.
A.İ.Martınov “Arxeologiya” adlı kitabında yazır: “Skif dövründə Avrasiya çöllərində yerli kultlarla yanaşı qədim əsaslara söykənən ümumi skif-Sibir kultları da formalaşmışdır: əcdad, heyvan, Günəş, bitki kultları, bir qədər sonra, e.ə. VI əsrdən isə od (atəş) kultu. Onlar dünya, kainat, xeyir və şər ideyalarının mübarizəsi, Günəşin ilahiləşdirilməsi kimi təsəvvürləri əks etdirirdilər”.
Zərdüştün özü də etnik mənşə baxımından sak idi. O, öz həmyerlilərinin dini inanclarında islahatlar aparmaq istəyirdi. Həmyerliləri isə Zərdüştü əcdadların etiqadına müxalif çıxmış bir adam kimi Cənubi Sibirdən qovurlar. On il ərzində sərgərdan halda gəzdikdən sonra o, indiki Əfqanıstan ərazisinə gəlir. O zaman fars Həxamənişi dövlətinin buradakı canişini Viştapsa (I Daranın atası) onun təlimini qəbul edir. Dara atasının qəbul etdiyi dini bütün İranda yaymaq istəyir, ancaq yeni din yalnız saray çərçivəsində qəbul edilir. Xalq isə özünün bütpərəst Mitra (Mehr) dininə sadiq qalır. I Daranın ölümündən sonra isə zərdüştilik saray mühitindən də silinir. O zaman Azərbaycan muğları fars işğalına qarşı iki dəfə üsyan qaldırdığına görə I Dara onların dinini qadağan etmişdi. Zərdüştün təlimini Azərbaycanda təbliğ etmək üçün Dara Zərdüştün yaxın köməkçilərindən olan Cəmaspanı (daha sonrakı mənbələrdə Cəmşid adlanır) Azərbaycana göndərir və buradakı muğlar zərdüştiliyi qəbul etməyə razılaşırlar. Farslar özləri isə bu təlimi təqribən min il sonra – Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) qəbul etməyə məcbur olurlar. Çünki Sasanilərin düşməni olan qonşu Bizansda xristian dini artıq rəsmi dövlət dini kimi qəbul edilmişdi və bu din İranda da yayılırdı. İran xristianları isə daima özlərinin Bizansdakı din qardaşlarına kömək edir və onların xeyrinə casusluqla məşğul olurdular. Ona görə də sasanilər də “kitabı” olan başqa bir dini qəbul etmək qərarına gəldilər. Ancaq bu zaman farslar özlərinin qədim Mitra dininin ayinlərini də “Avesta”ya daxil etdilər.
Zərdüştiliyin yaranış təliminə əsasən xeyir tanrısı Ahura Məzda dünyanı yeddi ünsürdən ibarət yaratmışdır: səma, su, torpaq, bitki, buğa, insan və atəş. Şər tanrısı Əhrimən isə Ahura Məzdanın yaratdığı işıqlı dünyanı məhv etmək istəyir. Bu ünsürləri qorumaq üçün Ahura Məzda altı qoruyucu mələk də yaradır, atəşin qoruyucusu isə özü olur.
Zərdüştün təlimində il iki fəsildən – yay və qış fəsillərindən ibarət idi. Yay 21 mart tarixindən payız gecə-gündüz bərabərliyinə (22 sentyabr) qədər davam edirdi. 22 sentyabrdan növbəti Novruza qədər isə qış hesab edilirdi. Zərdüştün təliminə əsasən, yay xeyir qüvvələrin, qış isə şər qüvvələrin üstünlüyü ilə keçirdi. 21 dekabrdan (qış gündönümündən, yəni ən uzun gecə olan Yəlda gecəsindən) şər qüvvələr daha da azğınlaşmağa başlayırlar. Soyuqdan, xəstəliklərdən və aclıqdan əziyyət çəkən insanlar fevralın ortalarından başlayaraq hər çərşənbə günü bir qoruyucu mələyə və öz əcdadlarının ruhlarına müraciət edərək, onları köməyə çağırırlar. Nəhayət, axır çərşənbə axşamı mələklər və ruhlar “gəlib çıxırlar”. Onları yaxşı qarşılamaq üçün bir neçə gün əvvəldən evlər, həyətlər təmizlənir və bayram sovqatları hazırlanır. Axşam qaranlıq düşəndə evlərin damlarında və hündür yerlərdə tonqal qalayıb, tonqalların üstündən tullanırlar ki, ruhlar öz evlərini və qohumlarını tanıyıb, evlərinə tez çatsınlar. Ruhlar “gəlib çıxandan” sonra isə qonaqlıq başlanır. Ruhlar da qapı və bacalardan torba atırlar ki, onların yemək paylarını da versinlər. Səhəri gündən isə xeyir və şər qüvvələr arasında mübarizə başlanır və bu mübarizəni əks etdirən müxtəlif tamaşalar təşkil edilirdi (“Kosa və keçəl” və s.). Nəhayət, 21 mart tarixində xeyir qüvvələr qalib gəlirlər və həmin gün bayram edilir.
Bütün bu sistemi qədim turanlıların varislərindən olan çuvaşların Tura bayramında da görmək mümkündür. Çuvaşlar xristian dinini xeyli gec, yəni 18-ci əsrin ortalarında qəbul etdiklərinə görə qədim bütpərəst inanc və adətləri onlarda güclü şəkildə saxlanılıbdır. Hətta indi də xristianlığı qəbul etməyərək, öz qədim əcdadlarının adət-ənənələrini davam etdirən çoxlu çuvaş kəndləri vardır.
A.A.Volkova Tura bayramı haqqında belə yazır: “Çuvaşların bayramları sırasında Günəşə, Tura tanrısına və əcdadlara qurbankəsmə bayramı xüsusi yer tutur. Bu bayram mart ayında keçirilir və bir neçə gün davam edir. Çuvaşlar oda, suya, Günəşə, torpağa ehtiram göstərir və baş tanrı Silt Tura başda olmaqla xeyir tanrılarına və ruhlarına inanırdılar”.
Vaxtilə Turan ərazisində yaşamış bir sıra digər xalqların (şorslar, başqurdlar, evenklər və b.) qədim təqvimində də mart ayının ortalarından aprel ayının ortalarına qədər olan müddətə “Turan ayı” deyilir. Qədim çuvaş inanclarına əsasən, dünyanı Tura tanrısı yaradıbdır və xeyir qüvvələrə də o başçılıq edir. Çuvaşların da əsas bayramlarının hamısı astronomik hadisələrlə (yazda və payızda gecə-gündüz bərabərlikləri, ən uzun gecə, ən uzun gündüz və s.) bağlıdır. Onların qədim təqvimində də il iki fəslə – yay və qış fəsillərinə bölünür. Bizdə Axır çərşənbədən əvvəl evlər, həyətlər və ölmüş qohumların qəbirləri sahmana salındığı, “qara bayram” keçirildiyi kimi, çuvaşlar da mart ayının 14-dən 20-nə qədər olan günlərdə ölmüş qohumlarının qəbirlərini ziyarət edir, qəbir üstündə şam yandırır, əcdadların ruhuna qurbanlar kəsir, martın 21-ni isə yeni ilin başlanğıcı hesab edirlər. 21 mart gününü çuvaşlar “Mən-kün” (“Böyük gün”) adlandırırlar və bu gündən başlanan bayram 10 gün davam edir. İnsanlar yaxın adamlarının evlərinə qonaq gedir, bir-birlərinə hədiyyələr bağışlayır və Tura tanrısının şərəfinə müxtəlif mərasimlər keçirirlər. Sonda şər qüvvələrin qovulması ilə bayram başa çatır (bu barədə ətraflı bax: Чувашские праздники и обряды, http://www.chgign.ru>public12...).
Bütün bu deyilənlər göstərir ki, Novruz bayramının mahiyyəti və əsas mərasimləri Zərdüştün təlimindən əvvəl də qədim Turanda mövcud olmuşdur. Ancaq o zaman bu mərasimlər “Tura bayramı” adı altında keçirilirmiş. Zərdüşt isə bu bayrama “Ahura Məzda” adı vermiş, daha sonralar xalq dilində bu iki söz birləşərək, “Hörmüzd” forması almışdır. İslamın qəbulundan sonra isə digər dinə mənsub olan “Hörmüzd” (“Ahura Məzda”) adı dəyişdirilərək, “Novruz” (“Yeni gün”) adı ilə əvəz edilmişdir.
Kamil Hüseynoğlu,
Filologiya elmləri doktoru, professor
