"Gerçəkləşməyən arzular" layihəsində:

Axar.az-ın "Gerçəkləşməyən arzular" layihəsinin budəfəki qonağı yazıçı-dramatruq Firuz Mustafadır.

"Nəzərəçarpma" sahəsində fəal görünmürəm

- Firuz bəy, deyəsən yaradıcılığınızda son vaxtlar bir durğunluq var. Ya bu mənə elə gəlir? Axı əvvəllər daha çox kitab, teatr əsərləri, fəlsəfi janrda ədəbi məhsullarınız nəzərə çarpardı.

- Əksinə, mən get-gedə daha çox yazıram. Məmləkətimizdə elə bir teatr yoxdur ki, ora əsər təqdim etməyim. Elə bir ciddi ədəbi qəzet və dərgi redaksiyası, yaxud nəşriyyat yoxdur ki, onun portfelində mənim yazım olmasın. Amma əsərin tamaşaya qoyulması, nəşri təkcə məndən asılı deyil. Bu mənada olsun ki, bir az "nəzərəçarpma" sahəsində fəal görünmürəm.

- İşinizin çox olması, güman ki, yaradıcılığınıza da təsir göstərir.

- Mənim yaradıcılıqdan başqa bir işim yoxdur ki. Olsun ki, bu fikrim bir qədər gurultulu çıxdı. Amma bu həqiqətdir. Mən hər gün işləyirəm. Zəhmət mənim tanrımdır.

"Oxucu sinfi" hələ formalaşmayıb

- Necə düşünürsiz, 15-20 il əvvəlin Firuz Mustafasının oxucusu bu günün Firuz Mustafasının oxucusu kimi qala bildimi?

- Qalanlar da var, qalmayanlar da. Təəssüf edirəm ki, bizdə "oxucu sinfi" hələ formalaşmayıb. Bunun min bir səbəbi var. O səbəbləri isə çox geniş müstəvidə - ictimai, siyasi, mədəni, fəlsəfi, ədəbi, bədii, sosial, əxlaqi, milli, ənənəvi... paradiqma, dünyagörüş, sahə və dəyərlərdə axtarmaq lazım gəlir. Əgər bir millət oxumursa, mütaliə etmirsə, bu, faciədir. Elə sözün bütün mənalarında. Yəni o, faciə girdabındadır və daim faciələrlə üzləşə bilər. Bir sözlə, faciəvi millətə çevrilər.

"Kütləvi" və "lokallaşmış oxucu

- Bəs oxucuların arasında necə, fərq nəzərə çarpır? Bu günün oxucusu ötənlərin oxucusu ilə fikir yoldaşı ola bilirmi?

- Ötənlərdə oxucu kütləvi idi. İndi lokallaşıb. Bu gün oxucuların sayı azalıb. Amma əsərə, yazıçıya tələblər də artıb. O vaxt bəzi yazıçıları hamı oxuyurdu. İndi "hamının" yazıçısı olmaq çətin, bəlkə də mümkün olmayan bir işdir. Onda ədəbiyyat oxucuya bir əldən - ideoloji cəbbəxanadan təqdim olunurdu. İndi isə seçim imkanı genişdir.

- Ədəbiyyatda özünüz üçün müəyyən etdiyiniz bir yer varmı? Arzuladığınız yerdə görə bilirsiz özünüzü?

- Məncə, elə arzu etdiyim yerdəyəm. Hətta deyərdim ki, azsaylı adamlardanam ki, uşaqlıq arzularımın çoxuna çatmışam. Bizim nəsildə çoxlu ziyalılar, alimlər, yazıçılar olub. Mən də onların yolunu davam etdirmək istəmişəm, özü də birdən-birə bir neçəsinin. Bu dediyimdə təbii ki, zarafat notları da var. Amma fakt budur ki, alim olmaq istəyirdim, oldum. Çoxlu elmi-fəlsəfi əsərlərin müəllifiyəm. Pedaqoq olmaq istəyirdim, oldum. Orta məktəbdə şagirdlərə, ali məktəbdə tələbələrə, nəhayət Elmlər Akademiyasında aspirant və doktorantlara dil, ədəbiyyat, dünya ədəbiyyatı tarixi, sonrakı mərhələdə fəlsəfə, sosilogiya, fəlsəfə tarixi, etika, estetika fənlərini tədris etmişəm. Nəhayət, yazıçı olmaq istəyirdim, oldum. Digər janrları demirəm, təkcə dram janrında onlarla pyesin müəllifiyəm.

Arvadını boşamaqla gündəmə gələnlər

- Amma teatrların repertuarında yenə də "köhnələrin" əsəri oynanılır.

- İndi teatrlarda əsər tamaşaya qoymaq müşkül məsələdir. Açığını deyim ki, bunun üçün müəyyən "üstünlüklərə", "səlahiyyətlərə" malik olmalısan. Mənim səhnə əsərlərimə otuzdan çox quruluş verilib. İndi özünüz təsəvvür edin: "adamı", vəzifəsi, səlahiyyəti, maddi imkanı olmayan bir yazıçının bu qədər əsərinin işıq üzü görməsi hansı hesaba başa gələ bilər? Yəqin ki, özünüz də təsdiq edə bilərsiz ki, zəhmət, dözüm və təbii ki, bir də əsəb hesabına... Sualınızın alt qatındakı eyhamı anlayıram. Demək istəyirsiniz ki, bəlkə ürəyində tutduqlarını əldə etməmisən. Yox, elə deyil. Bilənlər bilir, mən hədsiz dərəcədə zəhmətkeş adamam. Yaradıcılıqda ərincəkliyim, tənbəlliyim yoxdur. Amma, etiraf edim ki, elə bir təbliğatım da yoxdur. Düzü, heç indiki dövrdə mövcud olan "təbliğat üsullları" da məni qane etmir. Bu onu söyür, o isə bunu. O bunu tərifləyir, bu isə da onu. Biri gündə bir arvad alıb gündəmə gəlir, bir başqası isə arvadını boşamaqla.

"Əsərlərində" bədən üzvlərini öz adıyla yazanlar…

- Gündəmdə təkcə bununla qalmaq olurmu?

- Yox. Milləti, xalqı söyməklə "xal toplamaq" istəyənlər də var. Hələ siyasi konyuktura ilə məşğul olan ədəbi buqələmunları demirəm. Nə yazıqlar ki, bu "cığırdaşların" ortada bir düz əməlli yazısı da yoxdur. Söyüş söyən, haray-həşir qoparanlar kifayət qədərdir. Bunlardan başqa, "əsərlərində" bütün bədən üzvlərini öz adıyla yazan, ədəbi estetikadan xəbəri olmayanlar da az deyil. Bədən üzvlərinin siyahısının sadalanmasının ədəbiyyatdan çox, anatomiyaya dəxli var. Bu nəsnələr əksər tibbi dərsliklərində daha müfəssəl verilir, özü də geniş şərhlə-filanla. Ədəbiyyat adlı məbədə gəlmək istəyən adamın ən azı ədəbi olmalıdır. Nə yazıqlar ki, son illərdə bu məbədə ayaq basanların çoxu patavasını belə çıxarmağı unudur.

Adama öz müasirləri daha çox badalaq gəlir

- Əgər illərlə imzanız görünməsə ədəbiyyatımız nəyi itirə bilər? Demək istəyirəm ki, yeriniz görünərmi?

- Hər halda teatrlar bu gün Firuz Mustafanın əsərlərinə sıx-sıx, özü də təmənnasız müraciət edirlərsə, mən inanıram ki, gələcəkdə bu tələbat həndəsi silsilə ilə artacaq. Axı bəzən adama öz müasirləri daha çox badalaq gəlir və məchul səbəblər üzündən özünü sənə "düşmən" hesab edir. Ötən əsrdə zarafatla yazmışdım:

Deyrsən, dünyada hər şey hədərdi,

Dost da var, düşmən də... Biz isə qonaq...

Dostlar bu dünyada gəldi-gedərdi,

Düşmən əbədidir, sən işə bir bax.

Yenə deyirəm, zarafatla deyilib. Amma zarafatın da bir ciddi üzü olur.

- Erkən gənclik illərinizdə ədəbiyyata gələndə nəyi arzulamışdız, o arzular gerçəkləşdimi?

- Arzulamışdım ki, kaş yazdıqlarım olduğu kimi nəşr olunsun, ixtisar edilməsin, "qayçılanmasın". Bəli, həmin arzular bu gün reallaşıb. Bu il bir neçə kitabım çap olunub. Onlardan, səhv etmirəmsə, üçü nəsr kitabıdır. "Ölü dildə sevgi" məktubları"nda hekayələrim toplanıb. Həmin kitaba daxil etmək istədiyim bir neçə köhnə yazını nəzərdən keçirərkən heyrətə gəldim: İlahi, mənim sovet dövründə çap olunan, kitablarda gedən o hekayələrimdən nə qədər parçalar "qayçılanıbmış". Bu günəcən qalan makina nüsxələrini təzədən nəzərdən keçirdim. Bir sözlə, kitabı ilkin variantda çap etdirdim. Mən indi təsəvvür edirəm, bizim nə qədər istedadlı yazıçılarımızın təkcə özləri deyil, həm də əsərləri repressiyaya, soyqırımına məruz qalıb.

- Ümumiyyətlə sizin gerçək olmayan arzuların hansıdır? Bu arzuların ardınca düşürsüzmü, yoxsa ağ bayraq qaldırıb, "təslim olmaq" daha asandır.

- Mən uzun illər televiziyada (o zaman bir TV vardı) paralel olaraq bir neçə verilişin aparıcısı olmuşam. Ortayaşlı və yaşlı tamaşaçılar indi də məni görəndə bəzən "İlğım", "İdrak", "Gənclik", "Məzun və iş yeri" adlı elmi, fəlsəfi, ədəbi, populyar verilişlərimi xatırlayır. Mən bir gün başımı qaldırıb gördüm ki, populyaram, az qala hər yerdə tanınıram, amma ortada bir yaddaqalan əsərim yoxdur. Mən televiziyadan, adamın ruhunu soyan bu qorxulu varlığın pəncəsindən zorla ayrıldım. Peşiman deyiləm. Olsun ki, indi mənim şöhrətim yoxdur, yəni təbliğatım kifayət qədər deyil, amma əsərlərim çoxdur. Dediyim odur ki, bəzən adamın adı məşhur olur, ortada isə heç nəyi olmur. Bu saat o qədər "tele-yazıçılar" var ki, üzdən kütlənin tanıdığı adamdır, amma ədəbiyyata bir dəxli yoxdur. Ortada ad var, əsər yoxdur. Onu da deyim ki, bu günkü TV-lər üçün hər hansı meyxanaçı Şekspirdən və Tolstoydan daha maraqlı personadır.

Döyüşkən adam deyiləm

Məndən asılı olanlardan nəsə umduğum yadıma gəlmir, əksinə, onlara kömək etmişəm. Yağışda dərsə gələn ayaqqabısı yırtıq şagirdimə, qışda paltosuz üşüyən tələbələrimə imkanım daxilində kömək etmişəm. Hər halda bütün arzularım olmasa da, əksər arzularım çin olub. Mən özümü dözümlü hesab edirəm, amma etiraf edim ki, döyüşkən adam deyiləm. Ona görə haqqımı taptayanlar, yeyənlər də olub. Biz bu həyatda nələr görmüşük və ya nələr görməmişik?.. Hər halda öz simasını qoruyub saxlamaq müşkül məsələdir. Əsl yazıçı öz sifətini bütün qabarma və çəkilmələrdə qoruyub saxlayan adamdır. Gündə bir maska taxan adamdan nə yazıçı?..

- Yazıçı olmadığınız vaxtlarınızda necə hiss edirsiz özünüzü?

- Yazıçılıq daha çox insan duyğuları, hisssləri ilə bağlı bir prosesdir. Mənim məşğul olduğum digər sahə, yəni fəlsəfə isə idrakla, zəka ilə daha çox bağlıdır. Bir az zarafatla da olsa deyə bilərəm: yazıçı olmayan vaxtlarda filosof oluram.

Bu adamların bir çoxu Morozovdan betər olar

- Sizin ədəbi və həyat təcrübəniz kifayət qədərdir. Niyə yazıçılarımız arasında doğmalıq az müşahidə olunur? Niyə onların biri digərini "topa tutur"?

- Mən də sizin kimi yazı-pozu adamlarını müşahidə edirəm. Bəli, həqiqətən, indi biri-digərini qəbul etməyən, hətta, bir-birini didən qələm əhli çoxdur. Baxıram, müşahidə edirəm: əksəriyyətini gənclər təşkil edən bir qrup yazar, birlikdə gəzir, yeyib-içir, öpüşür, dərdləşir, ağlaşır, sevinir-gülür. Amma bir müddətdən sonra onlar qanlı düşmənə çevrilir, tərs öküzlər kimi vuruşur, ədəbi döyüşlərin müxtəlif "səngərlərindən" bir-birinə yumruq göztərir, söyüş söyür, təhqir edirlər. Hərdən düşünürəm ki, otuzuncu illər təzədən gəlsə, bir-birinin qanına susayan bu adamların bir çoxu Pavlik Morozovdan betər olar. O ki qaldı bunun səbəbinə... Bu məsələyə də məcmu halda yanaşmaq lazımdır: sağlam ədəbi mühitin olmamasından tutmuş ta fərdi tərbiyənin qıtlığına qədər bir çox amilləri sadalamaq olar.

- Sizin arzularınız sizi hara qədər apara bildi? Yeriniz, durumunuz sizi qane edirmi?

- Məncə, artıq bu suala bayaq qismən cavab verdim. İndiki halda onu əlavə edə bilərəm ki, fəlsəfədə imkan və gerçəklik kateqoriyaları var. Yəni bir var imkan, bir də var imkanın gerçəkliyə çevrilməsi. Eləcə də arzunun gerçəkləşməsi bir ömür istəyir. Yəni çox şeyi tarix yerbəyer edir. Çoxlarına məlum olan kiçik bir misal: bir zamanlar məşhur ədib Fadeyev SSRİ Yazıçılar İttifaqının sədri, onun əyləşdiyi binanın dalandarı isə tanınmayan yazıçı Platonov idi. İndi Platonov daha çox çap olunur, daha geniş radiusda tanınır. Mən inanıram ki, ədəbiyyat aləminin bu gün də öz "Platonovları" var. Elə "Fadeyevlər" də az deyil. Bunları da tarix yerbəyer edəcək. Əsl yazıçının tərcümüyi-halı olmalıdır və planlaşdırılması əvvəlcədən mümkün olmayan, hər anı gözlənilməzliklərlə dolu olan bu tərcümeyi-halı yazıçı özü "yazmalıdır". Elə yazıçılar var ki, onların tərcümeyi-halını başqaları "yazır", yəni onlar daim kimlərinsə himayəsində, qəyyumluğunda olur. İstedadlı adam, necə deyərlər, həyatın hər üzünü görəndə həyat haqqında daha tutmlu söz sahibi, bir sözlə, ədəbi avtoritetə çevrilir. Təbii ki, mən gənclərə qayğını inkar etmirəm. Bu qayğını himayədarlıqla səhv salmaq lazım deyil.

Bizə belə "xilaskar" lazım deyil

- Firuz müəllim, necə düşünürsüz, qan–qada içində olan dünyanı nə xilas edə bilər? Dünyanı doğurdamı gözəlliklər xilas edəcək?

- İcazə verin, vaxtilə yazdığım bir essedəki fikirləri təzədən xatırladım, dediklərimi yenə təkrar edim: "Bu ifadə Dostoyevskiyə məxsusdur. O, belə hesab edirdi ki, dünyanı gözəllik xilas edəcək. Amma böyük yazıçının bu hökmü uzun illərdir ki, mübahisə mənbəyinə çevrilib. Bu tezislə bağlı mən dəfələrlə öz fikrimi açıqlamışam. Təbii, bu gün dahi ədibin dediklərini qəbul etməyənlərin, onu "qəribçiliyə salanların" sayi kifayət qədərdir. Meşşanlığın, nadanlığın, bir sözlə, eybəcərliyin hər addımda gözə girdiyi bir cəmiyyətdə, əlbəttə, "ğözəllik" sözü və gözəlliyin özü istehzaya səbəb olmalıdır. Maddi sərvətlərin mənəvi dəyərləri küncə sixdığı bir mühitdə, bəlkə də "gözəllik" haqqında danışmaq xəstə adamın yaydakı qar sevdasına bənzəyir. Olsun. Mən də elə bir qənaətdəyəm ki, dünyanı yalnız gözəllik xilas edə bilər. Amma məsələ burasındadır ki, dünyanı xilas edəcək gözəlliyin özünün də indi xilasa böyük ehtiyacı var. O gözəlliyin xilaskarından birinin adı da ədəbiyyatdır. Bəli, ədəbiyyat gözəlliyi xilas edə bilər. Ona görə də deyə bilərəm: dünyanı gözəllik, gözəlliyi isə ədəbiyyat xilas edəcək". Mənim qənaətim budur ki, dünyanı yalnız gözəllik xilas edə bilər. Bundan başqa hansı güc var ki, biz ona tapınaq? Eybəcərlikmi? Düzü, məni qorxudan odur ki, birdən, həqiqətən, dünyanı eybəcərlik "xilas" etmək "eşqinə düşər". Onda vay bu dünyanın halına. Bizə belə "xilaskar" lazım deyil. Dünyamız yalnız gözəlliyə təslim olmalıdır. Onda gözəllik də dünyaya təslim olar.