"Cəbhə xətti" layhəmizin bugünkü qonağı Fəzail İsmayıl oğlu Qasımovdur. 1964-cü ildə Bakıda dünyaya gəlib. 1983-1985-ci illərdə Sovet ordusunda xidmət edib. 1992-ci ilin mart ayında könüllü olaraq Birinci Qarabağ döyüşlərinə qatılıb. Ailəlidir. Heç bir yerdə işləmir.

Orda bir kənd vardı...

- Fəzail bəy, ilk döyüşünüz hansı istiqamətdə olub? Xatirələrinizi bizimlə paylaşarsınızmı?

- İlk döyüşümüz çox dəhşətli olub. İndi də xatırlayanda tüklərim biz-biz olur. Bu döyüşə plansız girmişdik. Qabaqda bizim kəndlər görünürdü. Biz sadəcə postlar qurub kəndləri izləyirdik. Kəndlər yanırdı. Orda Şirland adlı bir kənd vardı. Gedib ordakı bir fermada özümüzə mövqe tutduq. Bu yerdən İsa bulağı da görünürdü. Bu mövqeyimiz dağlıq idi. Dağın hər iki tərəfində OMON-un uşaqları idi, biz ortada idik. Daha əvvəl orada atışma olmuşdu OMON-dan 30 nəfər mühasirəyə düşmüşdü. Kəsəsi, ilk döyüşümüz bu yerdə oldu.

Erməni snayperi Jannanın "Niva"sı

Gecə idi. Durbinlə baxıb gördüm ki, canlı texnika gəlir. Ermənilər bizə hücuma hazırlaşırdılar. O vaxt da erməni tərəfdən bu hücumda kobra adlandırdıqları adamyeyənə bənzəyən muzdlular iştirak edirdi. Hamıya xəbər etdim ki, erməni güclü texnika ilə üstümüzə gəlir. Hətta ermənilərin snayperi Jannanın "Niva"sını gördüyümü də dedim, heç kim mənə əhəmiyyət vermədi. Səhər oldu. Hamı posta çıxdı. Bizdə Ceyhun adlı ağdamlı bir oğlan vardı. Dağın başına çıxıb birdən həyəcanla dedi: "Kobralar gəlir". Elə bunu demişdi ki, erməni minamyot atəşinə başladı. Elşəni minamyot tutdu, tikə-tikə elədi... bağırsaqları, damarları görünürdü... İlahi, bu, dəhşətli səhnə idi. Biz arxadan kömək isdədik. İnanın, elə atəşə tutmuşdular ki, heç nə görə bilmirdik. Sanki başımıza yağış yağırdı. Dediyim bu Ceyhun da ağır yaralandı, sonra da yoxa çıxdı. Yanımda Pənah vardı, o da yaralandı. Sonra erməni sakitləşib, yenidən atmağa başladı. 4 yaralımız, bir şəhidimiz oldu. 24 nəfər idik.

24 nəfərdən bir-iki nəfər qalmışdı

Şuşa şəhərində ikimərtəbəli evlər vardı. Ora yerləşib yaralılar üçün xəstəxana kimi bir şey də düzəltdik. Bizə xəbər gəldi ki, əməliyyat var, ora getməliyik. Mən bir döyüşçü dostumla kəndləri gəzməyə getdim. Qayıdanda gördük ki, 24 nəfərdən bir-iki nəfər qalıb. Soruşduq "bəs, uşaqlar hanı?" Dedilər ki, bir "Ural" maşını gəlib onları əməliyyata apardı. Elə olub ki, bunlar gediblər getməsinə, amma erməni bunlara imkan verməyib maşından düşsünlər. Mühasirəyə salıb, məhv ediblər. Bizim kəşfiyyat bölüyü həmin uşaqların dalınca getdi. Xəbər gəldi ki, döyüşçümüzün birini snayperlə düz alnından vurublar. Qalanları da vurulub və yoxa çıxıblar. Cəmi 4 nəfəri gətirdilər, palçığın içindəydilər.

Gül yox, bəzəkli güllə

Bir dəfə də belə oldu. Şuşanın Qala təpəsindəyik. Komandirimiz yaralanıb, uşaqların çoxunu qırıblar, biz də yetim kimi ortalıqda qalmışıq. Bir yer tapıb yerləşdik. Rəhmətlik Rövşən Cavadov da ora gəldi. Bizə bəzi silahlardan verdilər. Ordan da Laçına gəldik, yanımızda Rövşən Cavadov, Çingiz Mustafayev. May ayının 15-i idi. Gözləyirdik ki, erməni gəlsin, qıraq. Qarşıda da rəhmətlik Salatın Əskərovanın şəhid olduğu körpü vardı. Bu körpünü partlatmışıq ki, onların texnikası gəlsə, keçə bilməsin, piyada gəlsinlər. Gecə oldu, qalxdıq posta. Vahid adlı döyüşçü dostumuzla söhbət edəndə səs, rusca söyüşlər eşitdim. Vahiddən soruşdum, dedi eşitməyib. Nə başınızı ağrıdım, saat 6 oldu, postu dəyşmək vaxtı idi və bizi əvəz edəcək əsgərlərdən bir xəbər gəlmədi. Uşaqlara deyib, aşağı düşdüm ki, görüm niyə gəlmirlər. Yanımdakıların hamısı şəhər uşaqlarıydı - nə dağa qalxa bilirlər, nə haranısa tanıyırlar. Kəsəsi, aşağı düşüb gördüm ki, uşaqlar topa şəklində qayanın dibindədilər. Səsləndim, heç kim cavab vermədi. Qışqırdım ki, axı posta qalxmalısınız, qorxumdan yanlarına da gedə bilmirəm ki, bəlkə bunları öldürüb altlarına da qumbara qoyublar. Yaxınlaşsam partlayar, mən də məhv olaram. Bu əsnada biri səsini çıxardı. Mən bir az özümə gəldim. Tez hamı qalxıb silahını aldı ki, posta qalxsın. Elə təzəcə tərpənmişdik ki, inanın, bir atəş başladı... bunu sözlə demək mümkün deyil. Bombalar dağa-dəryə dəyir, torpaq başımıza tökülür. Bir yekə daş vardı, 80 nəfər o daşın arxasında gizləndik. Silahımı götürdüm, bunlara dedim ki, siz yavaş-yavaş çıxın, mən sizi qoruyacam. Düşündüm ki, erməniyə atım, fikirlərin yayındırım, bunlar da çıxsınlar. Başımı qaldıra da bilmirəm, hara gəldi atıram. Uşaqlar ordan çıxdılar yaralananlar da oldu. Hava dumanlı idi. Yuxarı çıxan uşaqlar üstdən atır, mən aşağıdan. Mühasirədə olan uşaqlardan bəziləri erməniyə əsir düşməsinlər dəyə, özlərini partlatdılar. Qalanları da yaralanıb qaldılar orda, çıxara bilmədik. Bir təhər sürünüb çıxdım ordan. Bir mingəçevirli uşaq da var idi. Silahı yanında, qorxusundan yerə uzanmışdı. Nə qədər deyirəm qalx, qalxmır, qorxur. Yanımızdakı uşaqlardan birinin də eynəyi itmişdi deyə, heç yeri görmürdü. Girinc qalmışdım. Nəhayət, bunları da bir təhər özümlə gətirdim Güləbird kəndinə.

Arif adlı bir komandirə dedim ki, orda özünü partladanlar, yaralananlar var, gedək onları çıxaraq. İnanın, özüm suyun içindəydim, çünki mühasirədən çıxanda məcbur çayın içindən keçmişdik. Bu komandir mənə dedi ki, sən titrəyirsən, əvvəlcə get əsgərlərlə yemək ye, üstünü qurut, sonra gedərik. Əsgərlərin yanına gəlib gördüm ki, burda polis dəstəsi də var. Baş verənləri onlara da dedim. Mənlə razılaşdılar, qayıtdıq atışma olan yerə. Amma yolda başqa batalyonun uşaqları bizi ora getməyə qoymadılar. Dedilər ki, erməni artıq oraları tamamən alıb, getsəniz sizi qıracaqlar. Gedə bilmədik. Polislərdən ayrılıb yenidən Şuşada olan batalyona qayıtmaq istədim, amma mən pis gündəydim deyə, dedilər silahını təhvil ver, get müalicə al, sonra qayıdarsan. Getmək istəmədim. Dedim ki, "filənkəs qaçıb getdi" deyəcəklər. Bizimlə çiyin-çiyinə döyüşən uşaqlardan biri dedi ki, getməsən, meningit olub öləcəm. Silahımı təhvil verdim. Amma gedə bilmirdim evə, çünki yanımızda qadın döyüşçülər vardı. Onlar kişi kimi döyüşürdülər. Adam bəzən utanırdı belə şeyləri görəndə. Onlardan Sevda, Növrəstə, Vəhşi Mərziyə, Nərminə yadımda qalanlardır. Onlar ən ağır döyüşlərdə bizim yaralıları daşıyırdılar. Biz bayramlarda onlara gül yox, bəzəkli güllə hədiyyə edirdik.

Yerlini tapıb itirmək

Vahid adında biri vardı. O, Şuşada radist olmuşdu. "Vasmoy" uşağı idi. Çox yaxşı oğlan idi. Bir dəfə gecə növbəsinə ikimiz düşdük. Söhbət əsnasında öyrəndim ki, o, uşaqlığımı keçirdiyim Yardımlı rayonunun Üləs kəndindəndir. Vahidlə bir kənddə böyüdüyümü öyrənəndən bir neçə saat sonra onu itirdim. Biz onu da, o biri şəhidləri, yaralıları da çıxara bilmədik. Bax, bu, dəhşətli xatirədir.

İndiyə kimi atamın evində yaşayıram

Bir günümüz də belə oldu. Laçında səhər saatları idi. Atışma başladı. Bizimkilər də iki cavan erməni tutaraq başların kəsib bizə gətirdilər. Bir-iki təpik vurub, atdıq o yana. Bizdə elə həyatından bezən uşaqlar var idi ki, az qalırdılar özlərini vursunlar. Onlar çox şeylər görmüşdülər. Komandirimiz aramızdan gedəndən sonra hərə bir yana dağıldı, iki-üç nəfər qalmışdıq. Adımız heç bir dəftərdə yox idi. Mən əvvəl Füzuliyə gəldim. 10 gün sonra evə qayıtdım. İşsiz-gücsüz süründüm. 40 yaşımda ailə qurmuşam. 45 manat təqaüd alıram. İndiyə kimi atamın evində yaşayıram. Oğlumun qulağı eşitmir, əlildi. Onun müalicəsi üçün 30 min istəyirlər. Biz 17 nəfər 85 kvadratmetrlik evdə yaşayırıq. Qardaşım 3 uşağıyla, bacım ailəsiylə; bütün bacı-qardaşlar uşaqlarımızla bu cürə yaşayırıq. Ev növbəsinə durmuşam, 800 –cü adamam. Heç bir qazanc yerim yoxdur. Keçmiş döyüşçülərlə arada görüşürəm. Onu da deyim ki, bu gün də Ali Baş Komandan əmr versə, gedib yenə döyüşərəm...