"BİRUN – ƏNDƏRUN" oyunları (ilkin təcrübə)

(ədəbi-bədii esse)

Vaxt var idi, evlərimizdə bir-birindən kəskin sərhədlə ayrılan iki qisim var idi. Bunların birinin adı Birun, o birinin adı Əndərun idi.

Bunların münasibəti sadəcə gizlin-aşkar münasibətləri deyil. Bəs daha nədir?

Birun hamı üçün idi. Qonaqlar, yaxınlar, uzaqlar ancaq birunun içində hərlənə bilərdilər, onlar birundan o tərəfə, yəni, əndəruna keçə bilməzdilər.

Əndərun isə xas ailə üçün idi. Arvad-uşaq burda biruna həsrət bir halətdə eynən küçədə çadra örtən kimi əndəruna örtülüb ömrünü sürərdi. Evin birunu yaxud küçənin ancaq gözləri açıq çadralısı – təxminən, eyni şeydilər.

Yunan miflərində yerlə göy bir-birindən ayrılan kimi bunlar da nə zamansa bir-birindən ayrılmışdılar. Təkcə ayrılmamışdılar. Hər biri öz məqamında bir imperatorluq yaratmışdı, özünəməxsus mədəniyyət formalaşdırmışdı. Bu, təkcə ədəb və ərkanda özünü göstərmirdi, təhtəlşüurdan (altşüurdan) vurub dil-danışıq qatından keçir, sosial münasibətlərin bu və ya başqa cür formalaşmasına təsir edirdi.

Əgər biz Birun və Əndərunu açar sözlər kimi götürüb ədəbiyyat və mədəniyyət labirintinə girmiş olsaq, hara gəlib çıxarıq, hansı açmazları yeni rakursdan gözdən keçirə bilərik?! Və ən vacib sual: Bu iki açar sözü bir-birinə calasaq, bundan bir Ariadna ipi çıxarmı ki, geri qayıda bilək?!

Bu gün bizə elə gəlir ki, Birun və Əndərun birləşiblər. Sanki onlar ayrı-ayrılıqda bizim həyatımızda yoxdular. Amma bu yalnız ilk baxışda belə görükür. Onlar bu gün də birləşməyiblər.

Doğrudur, bu gün zahirən Birun da, Əndərun da yox kimidir. Həyatımızda bu məqamların birləşdiyi bir məkan var. Amma zehnimizdə, dərin düşüncəmizdə onların yeri yenə də ayrı-ayrıdır. Biz hələ də evimizə ailəyə yaxın olmayan hətta qohum gələndə arvad-uşağı iç otağa, ya da mətbəxə, bir söz, gözlə görükməyən yerə yollayırıq. Bunu bəzən açıq şəkildə, bəzən də gözümüzün işarəsi ilə edirik. Qıraq baxışdan kənar yer (məsələn, bağ yerində bu, arvad-uşağın adətən görünmədiyi bir həyət guşəsi də ola bilər) bugünkü ailənin əndərunudur. Belə yumşamış şəkildə olsa da əndərun bu gün də yaşayır.

Və yaxud biz öz dəruni hislərimizi valideynlərimizdən gizlədirik. Onların, yəni, valideynlərimizin yanında bir sıra etik görünməyən hərəkətlərimiz (söyüş söyməməkdən tutmuş siqaret çəkməməyə qədər) az qala gəncliyin cəngavərlik kodeksinə çevrilir, amma bizim mənəvi aləmimizin birun qatında qalır, əndərun qatına keçmir.

Bir mətndə əsl milli kişi obrazını axtaranda bu adamın öz əzizlərinə bəslədiyi son dərəcə dərin məhəbbət hissinin quru bir şəkildə, dərin bir qatında gizlənməsi bizi məftun edir və biz ədəbiyyatımızın kişi obrazlarından danışanda ilk əvvəl belə xüsusiyyətin sahibindən böyük bir pərəstişlə danışırıq. Mən indi anlamıram. Nə üçün hisslərin belə gizli saxlanması, bu cür kənar gözdən gizlədilməsi müsbət ədəbi priyom kimi təqdir edilməliydi?! Yadıma Vaqif Bayatlının həmişəyaşar misraları düşür: "Çox nahaq deyiblər ağlamaz kişi. Kişi də insandı, könlü-gözü var…" Dərin məhəbbət və bağlantı hislərimizin hətta ən yaxınlarımızdan belə gizlin tutulması "Birun-Əndərun" oyunlarının əlaməti deyilmi?!

Yaxud danışığımızda söhbət ailədən, həyat yoldaşından, uşaqlardan düşəndə bəzi yaşlıların bu gün də hətta qızarması, "ayıb olmasın"la söhbəti davam eləməsi adamlarımızın təfəkküründə hələ də Əndərun adlı və funksiyalı hissənin mövcud olmasına dəlalət etmirmi?

Biz böyüklərin yanında çəkinib siqaret çəkmirik. Onların yanında balaca uşaqlarımızı qucağa almırıq, öpüb tumarlamırıq. Biz öz hislərimizlə yaxın olmayanların arasına sərhəd çəkib o sərhəddi qırmamaq, yıxmamaq üçün əlimizdən gələni edirik. Bu, Əndərun əxlaqının bizimlə oynadığı utancaqlıq oyunu deyilmi?

Bizim bir qəlb evimiz var. Bütün gizlinlərimiz ordadır. Biz hər kəsi qəlb evimizin içinə buraxmanıq. Olsa-olsa evimizin ancaq həndəvərinə buraxarıq. Bu, Əndərunun Biruna bir şıltaqlığı, özünəməxsus oyunu deyilmi?!

Bizim bütün addımlarımız, hərəkət və fəaliyyətimiz, hiss-həyəcanlarımız, düşüncə və duyğularımız bu gün də "Birun-Əndərun" oyunlarının, daha doğrusu, kələfinin içindədir.

Qəlbimiz bu gün də bizim üçün Əndərunun niqabıdır. Beynimiz bir Birun məkanıdır…

Qərblilər elə bilir ki, onlarda Birun-Əndərun yoxdur. Bizə də bu belə gələ bilər. Onlar da yanılırlar, biz də yanılırıq. Sadəcə, bu iki məqam, qərblilərdə başqa mental səviyyədə, yaxud kəsiklərdə yerləşir. Onların öz qədim zamanlarında bu iki ayrı məqam əvvəl kəskin (yunan faciələrini – Esxilin, Sofoklun, Evripidin əsərlərini yada salaq – orda xordan çıxıb personaja dönən əvvəl iki, sonra üç, daha sonra dörd aktyor və onların içindən çıxdıqları xora münasibətləri dəyişməkdə olan Birun və Əndərunu yada salır), sonra yüngül şəkildə, formal olaraq özünü göstərib, daha sonra yavaş-yavaş silinib gedib. Bu üç mərhələ kifayət dərəcə sürətlə baş verib. Qədimdə ümumi dəyərlər daha çox və bir-birinə daha bağlı olub. Bir çox başqa ümumdəyərlər də qeyd eləmək olar. Məsələn, sonradan dinlərin adına çıxılan bir çox etiketləri bu sıradan göstərə bilərik. Bəyəm Qərb üçün, məsələn, qadının başını bağlamaq adəti, məcburiyyəti yox idi? Var idi. Sadəcə, oyulub gedib. Kilsəyə girəndə, qəbir üstünə gələrkən bu adətin dirçəlib canlandığını, onun relikt əlamətlərini (az qala simvollaşmış bir halda) bu gün də görürük.

Sadəcə, "Birun-Əndərun" oyununun Qərbdə calağı tutmayıb. Cücərməyib. Bu oyun Qərbin oyunu ola bilməyib. Şərq isə bu oyunu bu gün də oynamaqdadır. Amma necə?

Kimsə əgər düşünürsə ki, "Birun-Əndərun" oyunları həyatımızın ancaq dini-fəlsəfi, əxlaqi-etik səviyyəsindədir, məncə, yanılır. Bu halın "residivini", perspektivini bədii mətn səviyyəsində də müşahidə eləmək mümkündür. Mətnin də öz "əndərun-birun" oyunları var. Onları çözmədən müəllifin dərin psixolojisini, altşüurunu, deməyib-demək istədiyini bilmək namümkündür. Bunlar isə bəzən müəllifin öz iradəsinin əksinə mətndə sahman tapır və "nə üçün belədi, başqa mümkün cür deyil?" sualına heç müəllifin özü də cavab verə bilmir. Amma oyun və onun əlamətləri göz qabağındadır. Sual edilə bilər. Nə üçün oyun?! Burda oyunluq nə var? Əlbəttə, oyun! Onun üçün oyun ki, mətnin sahmanı burada xüsusi olaraq qurulur.

Mətndə bu oyunun nədən ibarət olduğunu daha əyani şəkildə nəzərə çarpdırmaq üçün bilərəkdən gizlədilmiş, amma mətnin poetikasına "işləyən" məqamları nəzərdən keçirə bilərik. Belə məqamlar çoxdular. Məsələn, götürək, poetik mətndə misranın ən ağlagəlməz yerində özünü göstərən qafiyəni. Qafiyə misranı başqa misraya bağlayan bir vasitədir. Qafiyələr bu baxımda cürbəcür, növbənöv olurlar. Bəzən görürsən ki, onlardan birini əsas qafiyələr cərgəsindən ayırıb misranın içinə soxurlar, bir növ, "gizlədirlər". Harda baş verir bu gizlənmə məqamı?! Misranın da öz əndərun hissəsi olmasın?! Varmış. Əlbəttə ki, misranı gizlədirlər Əndərunda. Misranın əndərunu bu şəkildə üzə çıxarıla bilər. Nəticədə, belə və bunun kimi onlarla başqa poetik sirlərin gizləndiyi məqam bu Əndərun dediyimiz məkanın siluetini, "ətini-canını", dizaynını düzüb-qoşmağa gətirib çıxarır. Yaxud, çıxara bilər. Biz "qara yeşiyin" fəaliyyətini bu yeşiyin içinə müdaxilə edib heç cür öyrənə bilmirik, amma yeşikdən kənara çıxan bəzi fəaliyyətlər onun içindəkini "görməyə" və müəyyən etməyə imkan verə bilər. Eynən Əndərun barədə də Birundakı "vurnuxmalar" və "var-gəllər" vasitəsilə təsəvvür əldə etmək mümkündür.

Biz hal-hazırda bir sistemli yanaşma içindəyik. Əgər cümlənin (eyni zamanda, əlbəttə ki, misranın…) əndərunundan danışa biliriksə, o zaman cümlələr birliyinin də (loru dildə desək, abzasın da) əndərunundan danışa bilirik. O zaman hekayənin də, həmçinin istənilən mətnin də əndərunundan danışa bilərik. Sadəcə, bu anlayışların bizim əvvəlcə əxlaqi, sonra kulturoloji, daha sonra ədəbi-bədii təsəvvürümüzdə özünə nə cürə yer eləməsi düşündürücüdür. Özünə yer elədikcə mövqeyi ilə birlikdə adını, formasını da dəyişir. Ancaq funksiyasını dəyişmir, bəlkə onu qovub-qovub bir qədər də dərində gizləyir. Bir sistem içində olmağımız aşikar…

Nağıllarımız belə başlayır: Biri vardı, biri yoxdu… Əslində isə hər şey, təkcə nağıllar yox, hər şey bundan başlayır. Bu bir universal ikigözlü xurcundur, sonu, ucu-bucağı yoxdur. Sonsuz sayda dünyaları belə öz içində ehtiva edə bilən bir universallıqdır. "Biri vardı" burada bizim yadımıza Birunu salmırmı?! Və "biri yoxdu" da Əndərunu, daim gizlətməyə çalışdığımız (guya olmayan) məkanı yadımıza salmırmı? Mənim yadıma onlar düşdü.

Baxın, məncə, bizim yaddaşımızın da özünəməxsus "Birun-Əndərun" oyunları yox deyil. Biz bəzən Birun hissəyə elə şeyləri çıxarıb Əndərunda elə şeyləri gizlətmişik ki, indi yerbəyer zamanı gələndə mat qalırıq ki, sən bir gör, nə boyda bir zamanın içinə girib yanlış dəyərlər düzəltmişik özümüzçün. Elə Füzulini götürək. Əsrlər oldu ki, onu qəmin, kədərin, əzabın əvəzsiz tərənümçüsü, gözəgörünməz hislərin cilovunu müqtədir qələminin ucunda tutub saxlayan şairlər şairi kimi tanıdıq. Bu isə, sən demə, Birun söhbətindən başqa bir şey deyilmiş.

Hər şair özü yazdığı bir, ya iki misrasının içində olar. Yerdə qalan, necə deyərlər, təfərrüatdır. Füzuli "…Şəbi-hicran, yanar canım…" kimi hətta amansız odlu fəryadın, yaxud pıçıltının içində deyil. O, qəm şairi deyil! Kədər, sitəm, biçarəlik şairi deyil. Füzuli onlarla, yüzlərlə bu qəlibdən olan başqa yazdığı şeirlərin də şairi deyil. Bu şeirlər Füzuli möhtəşəm qəsrinin birunudur. Bəs əsl Füzuli hardadır, yaxud onun misraları harda kənar, naməhrəm gözdən gizlənib?! O qəsrin əndərunu hanı?!

Məcnun doğularkən şair onun adından İlahiyə üz tutub belə söyləyir: "Harda qəm ola, qılma ehmal, lütf eylə, dili-həzinimə sal. Həm ver mənə qəm yemək kəmali, həm aləmi qəmdən eylə xali!.." Füzuli özünün bütün böyüklüyü ilə bu misraların içindədi, bu misraların şairidi. Budur Füzulinin əndərunu! Bu misralarda qəm yoxdur, bir çılğınlıq və nikbinlik var. Dəlisov inam var ki, ona İlahidən təmənna etdiyi, istədiyi qüvvə verilsə, o, aləmi çəkib qəmdən azad edəcəkdir. Budur Füzuli! Budur Füzulinin əndərunu, illər, bəlkə əsrlər boyu kənar gözdən gizlədilən, kənar gözün təsvirinə və təfsirinə gəlməyən məkanı.

Əlbəttə ki, Füzuli bu misraların içindədi. Bu misralardan kərpic kimi onun qəmli qəzəllərini ətrafına sipər eləyib gizləndiyi ruhani məkanı qurulub… Bu misralarla o böyükdür. Çünki bu Füzuli, əslində, Poeziyanın vətəndaşıdır, özü də sıradan vətəndaşı deyil, Poeziyanın İsa peyğəmbəridir. Biz əsl Füzulini onun dünyaya, bəşəriyyətə mesaj kimi göndərdiyi bu misraların içində görürük. Bəlkə də əsl Füzuli bu misraların, bu məhrəm misraların içində mənəvi bir əndərunda olduğu kimi gizlənirdi. O misraların Füzulisi, əndərunu indi-indi tərk edir. Çünki onun dünyası, onu yavaş-yavaş anlamağa çalışır…

Füzuli öz dünyasına uyuşmur. Ona uyğun gəlmir. Füzuli kardioqram şəkillərində olan kimi üfqi xəttin şaquli xətlərlə kəsilmələrindədi. Çünki həyat ordadı. Nə qədər şablon səslənsə də min dəfə deyiləni mən də təkrar edəcəyəm. Amma bir az başqa kontekstdə. Füzuli zəmanəsinə sığmır.

Labirintli ricət. Bu ifadəni o qədər deyiblər ki, şiti-şoru çıxıb. Onu eşidəndə ağız öz-özünə büzülür. "Füzuli zəmanəsinə sığmırmış." Elmi ifadədən çox, "alimanə" ifadədir. Nə üçün sığmır?! Nəyə görə sığmamalıdı?! Bunun axı bir məntiqi əsası olmalıdı. Höte deyirdi ki, Hamlet zəmanəsinə sığmır, çünki o, büllur vazaya əkilən bir palıd ağacı kimidi. Büllur vaz isə zəmanədi. Vaxt gəlir, palıd ağacı böyüyüb vazanı dağıdıb parçalayacaq. Deməli, diqqəti palıd ağacına yox, zəmanəyə vermək lazımdır. Ricətin sonu.

Əslində, Füzulinin ədəbi mühiti ölüdür. Orda qızmar günəş altında beyin deşən istinin içində heç milçək vızıltısı da eşidilmir. Amma bununla yanaşı, Füzuli ədəbi zəmanəsinin ölü olmadığını mövcud şaquli xətlər göstərir. Yəni, Füzulinin özü göstərir. Və bir başqa yöndən baxarsaq, Füzuli ölümün ağuşundadır. Zəmanə diridisə, o isə biz bilirik ki, diridi -- başqa cür ola da bilməzdi -- əgər Zəmanə diridisə, onda əlbəttə ki, Füzuli ölüdür. Xətt ancaq üfqidir, onu heç nə kəsmir. O öz əndərununu oxucusuna ötürüb və mülk aləmini, şəhadət aləmini tərk edib. Əslində, Füzulinin oxucusu şair tərəfindən ona nə ötürüldüyünü heç başa da düşməyib. Başa düşməyibsə Füzuli sükut içində öz vaxtını gözləyir. Və Füzuli indi dirilmək istəyir. Çünki bu gün bu dirilmə üçün onun oxucusu hazırdır. 19-cu əsrdə bu dirilmə baş verə bilərdi. M.F. Axundov buna imkan vermədi.

Kriminal ricət. Rolan Bart mətni dünya kimi qəbul edib müəllifi öldürmüşdü. Təxminən buna bənzər bir şeyi ondan əvvəl Nitşe də etmişdi. O da demişdi ki, Allahı biz öldürmüşük. Daha kimi öldürmək lazımdır ki, Mətnin adekvat anlamının qarşısında maneəyə çevrilməsin? Mətn Birundan Əndəruna, Əndərundan Biruna atılmasın və ya gizlədilməsin?! Zəmanələr sirlərdən azad olsun, çünki sirlər zəmanənin içində ağır bir yükə dönüb anlaşılmaz təbəddülatlara gətirir. İnsan özü-özünü tanımaqdan uzaqlaşır. Onun özünün özü ilə arasında məsafə yaranır. "O və özü!" O özündə, özü onda bir-birinə tanış olmayan qəribə cizgilər, xüsusiyyətlər axtarmağa başlayırlar. Anlaya bilmədikləri nəsnələr tapırlar. Köhnə sirlər açılmadan yeni sirlər yaranır. Çünki bu insanların da bəziləri müəllifdir. Amma onların bəziləri də oxucudur. Müəllif və oxucu arasındakı sirlər zəmanələrinin ən ağır yüküdür. Anlaşılmazlıqların anlaşılana çevrilməsi isə artıq zəmanənin deyil, Zamanın probleminə dönür. Rolan Bart deyir ki, müəllifin ölümü ilə oxucunun doğuluşu eyni anda baş verir. Bir şeyi əlavə etməyi unudur. Müəllif öləndən sonra bu dəfə artıq ruha dönüb oxucunu gözəgörünməz bir məngənədə sıxmaqdadır. Dilin içində azmış və bəlkə də ərimiş müəllif özü də dilin məngənəsindədi. Bu hələ harasıdır?! Dilin özü də məngənədədi. Humboltu xatırlasaq, dil, öz növbəsində, ruhun məngənəsindədi. Çevrə bu şəkildə qapanır. Sürrealist bir mənzərə xatırladım. Laokoon və oğullarının onları öldürmək üçün İlahə Heranın göndərdiyi nəhəng ilanların məngənəsində olduqları o tükürpədici mənzərə!.. Mənzərənin dəhşəti bizi bir anın içində bürüyəcək. Belə isə biz kimik – müəllif, yoxsa oxucu?! Qatil, yoxsa qurban?! Ricətin sonu.

Lirik ricət.

Şəhər hamam içində,

Çeşmə saman içində.

Saman altı gedər su

Köhnə zaman içində.

Hətta belə bir absurd "şeir" parçasında da Birun və Əndərunu ayırmaq mümkündür. Buradakı Əndərun bizi nağıllarımızdakı "saman saman içində…" məqamına aparır. Buradakı Birun isə qatma-qarışıqdı, xaotikdi, əndərunu qoruyub gizlətməklə, özü də xeyli bacaracaqsız şəkildə gizlətməklə məşğuldur. Ricətin sonu.

"Birun və Əndərun" ən verimli rakursunu yaddaş və huşsuzluq müstəvisində tapır. Qədim yunanların Mnemozina dedikləri huş ilahəsi insanın Birundakı fəaliyyətini ehtiva edirsə, onu ən çox düşündürən Leta – huşsuzluq ilahəsi və çayı qaranlığın, xaosun özü idi. İnsanın özündən də xəbərsiz onun huşsuzluğu doldurulurdu, bu huşsuzluq yaddaşdan çıxarılmış lazımsız nəsnələrin məkanına çevrilirdi. Maraqlıdı, "MNEMOZİNA və LETA" – "Birun və Əndərun" istiqamətindən necə göründü?!

Niçşe dəhşətli bir uzaqgörənliklə deyirdi: "Səhra böyüyür". Bu, ilk növbədə, yaddaşın itməsi deməkdir. Burdan birbaşa yol bizim daha yaxşı tanıdığımız müstəviyə – Çingiz Aytmatova gətirir. Onun məşhur "manqurt" ideyasına. Əlaqə göz qabağındadı. Yəni, demək lazımdı ki, "manqurt" ideyası ilə Çingiz Aytmatov ən azı fəlsəfi müstəvidə orijinal deyil. Niçşe bizim kontekstdə Əndərundursa, Çingiz Aytmatov aşkar Birundur.

"Səhra böyüyür" isə çox böyük və qarşısıalınmaz faciədir, daha doğrusu davamlı faciədir, amma əslində, heç dağıntı da deyil. Dağıntı daha asan məsələdi. Haydegger Niçşeni şərh edərkən deyir ki, dağıntı yalnız özündən əvvəlkinin məhvi deməkdir. Səhra isə bununla yanaşı, həm də (!) özündən sonranın, hər şeyin məhvidi. Yaddaşın itməyidi. Mən belə deyərdim: Mnemozinanın Letada batmağıdı.

Nəhayət, "Birun-Əndərun" oyunları bizim şəxsiyyətimizi də iki yerə bölür. Biz öz içimizdə saxlayıb hamıdan gizlədiklərimizi hamıya deyə biləcəklərimizdən qoruya-qoruya qalmışıq.

Mürəkkəb məzmunları sadə mətləblərə gətirmək istedadı nadir əql adamlarında olur. Sadə mətləb özü ilə öz məkanına mürəkkəbliyin hər "əza"sını gətirmir, əsas ştrixlər səviyyəsində məsələni həll edir. Mürəkkəbliyin dolaşıqlığı, labirinti biz görmədiyimiz (bəlkə də dərinliyinə girib anlaya bilmədiyimiz) tərəfdə qalır. Biz gördüyümüz hissə yenə də Birun hissə olur. Diqqətli olmaq lazımdır, fikir qatlarının Birunu və Əndərunu incə, həssas nöqtələrə işarə edir.

Dərindən baxsaq, söz əgər şəxsiyyətin bölünməsindən düşdüsə, "mən"lə "mənsizlik"arasında da Birun-Əndərun münasibətləri var. "Otaqda heç nə yoxdur" əvəzinə "otaqda heç nə var" deyə biliriksə, "məndən o tərəfdə bir mənsizlik var" dəxi deyə bilərik. Niyə də məni Birun, mənsizliyi Əndərun kimi nəzərdə tutmayıb mənə "mən", mənsizliyə "mənsizlik" mahiyyətini verən altşüurumuzun yollarına düşməsək də ona başqa maraqlı bir kontekstdən nəzər salmayaq?!

Düşündürücü ricət. "Otaqda heç nə yoxdur" əvəzinə "Otaqda heç nə var" labirinti bizə nə verir?! Ricətin sonu.

Adi ricət. İnformasiya nədir sualına ən qısa və aydın cavab budur: İnformasiya entropiyanın aradan götürülməsidir. Entropiya xaotik mənzərəyə uyğun gəlir. İnformasiya isə hər hansı deyil, təzə olan xəbərdir. İnformasiya və entropiyanı eyni xəttin görünən və görünməyən tərəflərində duran Birun-Əndərun münasibətləri fonunda daha aydın anlamaq mümkün deyilmi?! Mümkündür. Ricətin sonu.

Birun-Əndərun münasibətlərinin kəskin qarşıdurma mahiyyətini yavaş-yavaş itirib yumşaq qarşıdurma rejiminə, bəzən isə altşüura keçməsində həyatımızda baş verən bir qnoseoloji-psixoloji factor önəmli rol oynayır. Tolerantlıq əxlaqı bizi bürüdükcə həyatımızda "bəlkə" və "ola bilər"lərin rolu çoxalır. Biz Aristotel məntiqinin barrikadasındakı barışmaz tərəfləri sanki artıq sülhə dəvət etmiş kimiyik. Biz artıq bir ölüyə baxıb əgər o tərpənmirsə, anındaca "ölüdür" demirik. Amma axı diri də deyil, ölü də deyil. Aristotel deyir ki, insan ya ölüdür, ya diri. Amma məsələn, başqa bir ağıllı adam (məşhur fizik Fon Neyman) deyir ki, bu adam nə ölü ola bilər, nə də diri ola bilər. Yəni, bu adam komada ola bilər. Yəni, "bu adam bəlkə (ola bilər…) komadadı" yanaşmasının da məntiqi əsası vardır.

Biz yadımıza salsaq salarıq ki, belə bir koma (nə diridi, nə ölü!) vəziyyətinin özünəməxsus təsvirinə, uzaqda yox, elə "Dədə Qorqud" dastanında rast gələ bilirik. "Qanturalı" boyunu nəzərdə tuturam. Döyüşdən əvvəl bizim qəhrəmanı uyqu tutur və o elə möhkəm bir yuxuya gedir ki, Selcan xatun onu heç cür oyada bilmir. Düşmən əskəri artıq yaxınlaşmaqdadır. Müəllif deyir ki, ol zamanlar oğuz igidləri yatanda yeddi gün yeddi gecə yatardılar. Bunun adına küçücük ölüm deyərlərdi. Küçücük ölüm haman "koma" deyilmi?! Fon Neymanın dediklərini qədim Oğuz dastanı öz qəhrəmanını bu cür devlər kimi yuxuya verməklə təsdiqləmirmi?! Və bu məqam "Kitabi – dədə Qorqud"un Əndərun hissəsinin elementi deyilmi? Füzuli ilə bağlı dediklərimi xatırlamaq olar.

"Bəlkə"dən sonrakı həyat çizməsi və "bəlkə"dən əvvəlki həyatın özü… Əlbəttə ki, Birun və Əndərun münasibətləridir. Və əlbəttə ki, "bəlkə"dən sonrakı qisim Əndərun qismi olacaq.

Lirik ricət. Belə bir cümləyə diqqət edək. "Taleyində olan həyatında olmaya bilər". Bu cümləni mən "Vakxanaliya mövsümündə Çalıquşu" adlı hekayəmdə işlətmişəm. Buradakı fikir uzun zamandan bəri danışığımızda, yazımızda sinonim kimi işlədilən "tale" və "həyat" sözlərini, nəhayət ki, bir-birindən ayırır. Şeirimizdə, nəsrimizdə, ümumiyyətlə, bədii mətnlərimizdə "həyatım" dedinsə, ardınca "taleyim", "taleyim" dedinsə, ardınca "həyatım" gəlir. Fərq isə təkcə fəlsəfi dərketmə məqamında deyilmiş. Fərq həm də bədii dərketmə məqamında özünü göstərə bilirmiş. Tale ilə həyat arasında bu cümlə vasitəsilə sanki bir pərdə çəkilir. Onların, əslində, bir-birinin eyni olmadıqları üzə çıxır. Həyatın öz yolu var, taleyin isə öz yolu. Və onlar yenə də Əndərunla Birunu bizə xatırladır. Yenə də Əndərun və Birun hissələr qarşı-qarşıya durmuş kimidir. Tale yad gözdən kənar bir Əndərundusa, həyat hamının gözü qabağında olan bir Birundur. Əndərunda olan Birunda görünməz, Birunda olmaz, ən azından əl-ayağa dolaşmaz. Ricətin sonu.

Düşündürücü ricət. Dilimizdə "mən-lilik" sözünə ehtiyac var. "Süni şəkildə söz yaranmaz" deməyə tələsməyin. Dərinə getsək, yaranar. Amma bu bir tərəf. Mən-lilik sözünə qayıdaq. Mendeleyev cədvəlinin boş yuvacıqları olduğu kimi leksikamızda da boş, amma yeri görünən yuvacıqlar var. İlk baxışda "mən-lilik" "mən" sözünü xatırladır. "Mən" isə hələ "mən-lilik" deyil. Mən-lilik ona görə var ola bilir ki, onun müqabilində "mən-sizlik" var. "Mən-sizlik" öz qaranlıq sakitliyində "mən"in Əndəruna, bir növ qeybə çəkilməsidir. Ricətin sonu.

Bu yaxında "1937az." saytında Məmməd Süleymanovun "Yazmaq və susmaq zamanı" adlı bir məqaləsini oxudum. Müəllif yazmaq zamanını və susmaq zamanını fərqləndirirdi. Hər müəllifin susmaq zamanı və təbii ki, haqqı var. Maraqlıydı. Mənə "Birun-Əndərun" müstəvisində bir az daha dolaşmaq üçün fürsət verdi.

Əlbəttə, mənalı susqunluq mənasız çığırtıdan həmişə yüksəkdə olub. Amma biz, məncə onu da fərqləndirməliyik ki, susqunluğun da bir əndazəsi olmalıdı. Əndazəni keçirsə, susqunluq artıq özü barədə əlavə işarələr ötürməyə başlayır. Bu zaman Əndərun öz meyarlarını işə salır. Bu cür susqunluq Birunu hərəkətə gətirir, ona əlavə yük verir. Birun Əndərunun da boynuna düşəni izhar eləməyə başlayır. Birunun bu cür ambivalent davranışı Əndərunun öz "qazını" (energiyasını) dərinə ötürməsilə nəticələnir. Zaman keçəndən sonra bu halın nağıllardakı gözəllər kimi yuxuya getdiyini görəcəyik. Onların yenə də nə zamansa labüd birləşməsindən sonra isə bu hal özünü "tədricə qoyulmuş mina" kimi aparacaq – hər an partlaya biləcək və sən bu partlayışın məntiqini, bu azdır, adi semantikasını belə tapa bilməzsən.

Fonetik ricət. "Doğru – oğru" sözlərini müqayisə edək. Bircə "d" səsinin artırılması ilə görün necə antaqonist məna dəyişikliyi baş verir. "Oğru" fonetik biçimi və semantikası indiki mənaya malik "oğru" sözünə qədər "əg+ru-əgri" dolanbacından keçib gəlib. "D"öz-özlüyündə, əslində, bir Əndərundur. Hər şey nağıldakı göbələk çətirinin içinə sığışıb, onun içində gizlənib. Bütün yerdə qalan o biri hissə isə Birundur. Ricətin sonu.

Niyazi Mehdi "Cənnət və cəhənnəm mənə qaranlıqdı" (Axar.az saytı) adlı yazısında pozitiv yalanla bağlı deyir ki, ikiüzlü adamların işi keçir. Mənim yadıma yazdığım "Gizli Dədə Qorqud"dan bir məqam düşdü. Qədim Yunan padşahlarından olan Admet, Niyazinin təbirincə desək, əsl ikiüzlüdür, çünki qonaqpərvərlik qaydalarına riayət edərək arvadının ölümünü dostu Herakldan gizlədir və onun üzünə gülürsə də içində əzab çəkir. Buna baxmayaraq, məsələdən duyuq düşən Herakl, nəhayət, həqiqəti öyrənir və bundan sonra Admetin işi düzəlir. "Birüzlü" Herakl Tanatla döyüşür və ölmüş arvadını "ikiüzlü" Admetə qaytarır. İkiüzlü adamın bizim filosof demiş, işi beləcə düzəlir. Çevrə qapanır.

"Admet və Herakl" ikili qarşıdurması öz-özlüyündə həll oluna bilməz. Hökmən kontekst lazımdır. Kontekst isə Birun və Əndərundan ibarət ola bilər.

Eynilə, Sfinks və Təpəgöz kimi. İkisi də eyni kontekstin övladlarıdı.

Orest və Hamlet! Qətilik və süstlük. Eyni kontekst – amma bu dəfə kontekstin coğrafi və mənəvi miqyası önəmlidir. Kontekstin həcmini müəyyənləşdirmək xüsusi həssaslıq istəyir.

Allah Xristosdan insan olanı çıxardı. Ona görə də o deyə bildi: "Mən və Ata -- vəhdətdəyik". Müq. ed., Müqəddəs Rəbiyə deyirdi: "Qəlbimdə Allaha sevgidən başqa bir də Allaha sevgi varımdı." Yenə kontekst… Və yenə Birun-Əndərun…

Sufilik, əslində, müsəlmanlığın hüdudlarını vurub aşmaqdır. Bəlkə də xristianlığa körpüdür. İsa deyir: "Mən və Ata – vəhdətdəyik." Yusif Həllac, ardınca Nəsimi deyir: "Ənəlhəq!" Kontekst çox böyük olsa da hər halda görməmək olmur ki, bu ikisi bir həqiqətin içindədilər.

Həqiqətən də, həqiqət birdir, yerdə qalan təfərrüatdır.