Axar.az filologiya elmləri doktoru, professor Tərlan Quliyevin "Ədəbiyyat tariximizin ilk sufi qəhrəmanı" adlı yazısını təqdim edir:

Yazılı ədəbiyyat tariximizin başında duran, məğzi, mahiyyəti, əsas nüvəsi eramızın VII əsrinin sonlarına yaxın formalaşıb qurtaran, lakin bu zamana qədər, eyni zamanda, bu zamandan sonra bir neçə dəfə yazıya alınan, üzü köçürülən, redaktəyə məruz qalan "Dədə Qorqud kitabı"nda əks olunan xüsusiyyətlərdən biri də dini məsələlərdir. Dastanda Dədə Qorqud haqqında, eyni zamanda, "Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək" və "Qanlı qoca oğlu Qanturalı" boylarında islam dini ilə bağlı elə məsələlər vardır ki, onlar islam dininin daha dərin qatlarıyla bağlıdır. Məsələn, biz Dədə Qorqud haqqında müqəddimədə və "Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək" boyunda oxuyuruq:

"Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyundan Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı. Oğuzın ol kişi təmam bilicisi idi, - nə diyərsə, olurdı. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala anın könlinə ilham edərdi..." "Dədəyi qoa-qoa Dəli Qarçar on yelək yer aşurdı. Dədə Qorqudun ardından Dəli Qarçar irdi. Dədənin anısı anıtdı, tənriyə sıqındı. İsmi-əzəm oqıdı. Dəli Qarçar qılıcın alinə aldı. Yuqarısından öygə ilə həmlə qıldı. Dəli bəg dilədi ki, Dədəyi dəpərə çala. Dədə Qorqut ayıtdı: "Çalırsan, əlün qurısun!" – dedi. Həq təalanın əmrilə Dəli Qarçarın əli yuqaruda asılu qaldı. Zira Dədə Qorqut vilayət issi idi, diləgi qəbul oldı. Dəli Qarçar aydır: "Mədəd, aman, əlaman! Tənrinin birliginə yoqdır güman! Sən mənim əlümi sağaldı gör, tənrinin buyruğilə, peyğəmbərin qövlilə qız qarındaşı Beyrəgə verəyin!" – dedi. Üç kərrə ağzından iqrar eylədi. Günahına tövbə eylədi. Dədə Qorqut dua eylədi. Dəlinin əli həq əmrilə sapasağ oldı".

"Dədə Qorqud kitabı"ndan nümunə gətirdiyimiz bu parçada Dədə Qorqudun şəxsiyyəti ilə bağlı üç məsələ diqqəti cəlb edir:

1. Haqq-taalanın onun könlünə ilham etməsi

2. Dədə Qorqudun ismi-əzəm oxuması

3. Dədə Qorqudun vilayət issi-sahibi olması.

Məlumdur ki, Dədə Qorqudun şəxsiyyəti haqqında, onun ata, dədə, övliya, şaman olması barədə çox yazılıb. Lakin qorqudşünaslıqda onun bu üç xüsusiyyəti barədə az söz deyilib. Belə ki, məşhur türk tədqiqatçısı Orxan Şaiq Gökyay "Dədə Qorqud kitab"ına həsr etdiyi fundamental araşdırmasında istər Dədə Qorqudun şəxsiyyəti haqqında dediyi fikirlərdə, istərsə də dastanda olan islami ünsürlərdən bəhs edərkən, Dədə Qorquda ilham verilməsi və onun vilayət issi-sahibi olması barədə danışmayıb, ancaq və ancaq ismi-əzəm haqqında bəhs edib. "Dədə Qorqud kitab"ının gözəl tədqiqatçılarından biri olan mərhum Bəhlul Abdulla isə "Kitabi-Dədə Qorqud"un poetikası" adlı əsərində dastandakı dini məsələlərə geniş yer ayırsa da, ilham məsələsindən ümumiyyətlə danışmayıb, Dədə Qorqudun ismi-əzəm oxuması və vilayət issi olması barədə qısa bir cümlə deyib keçib. Bizim isə Dədə Qorqudun şəxsiyyəti ilə bağlı nəzərə çatdırmaq istədiyimiz bu üç məsələ Dədə Qorqud surətinin, Dədə Qorqud şəxsiyyətinin öyrənilməsilə bağlı çox mühüm xüsusiyyətlər olub, onun islam dini baxımından da çox önəmli şəxsiyyət olduğunu ortaya qoyur. Bu xüsusiyyətlər, eyni zamanda, Dədə Qorqudun, hətta belə demək mümkünsə, haradasa sufi bir qəhrəman olduğunu, onun özündə sufilərə məxsus xüsusiyyətlər daşıdığını da bəlli edir. Beləliklə, məsələni çox uzatmadan, birinci təqdim olunan ilham məsələsinə münasibət bildirərkən, onu demək olar ki, mənbələrdə ilham feyz yolu ilə insanın qəlbinə çatdırılan bilgi, Allah-taalanın birbaşa və yaxud da mələk vasitəsilə insan qəlbinə təlqin etdiyi müsbət hisslərdir. İlham, eyni zamanda, insanın qəlbində birdən meydana çıxan, maddi mənbəyi məlum olmayan məlumatlardır. Bəzi sufi alimlərinə görə, ilham ağıldan kənar verilən xəbərlərin, hisslərin, duyğuların, bilgilərin mənbəyidir. İlk sufilərə görə ilham, eyni zamanda, təkcə maddi məlumatların deyil, həm də dini, ilahi, mistik məlumatların da mənbəyi ola bilər. Bir qrup alim isə əqli məlumatların düşüncə nəticəsində insan qəlbinə ilahi ilham yolu ilə verilə biləcəyinin mümkünlüyünü də qəbul edir. Bu yöndən, nəzəri bilgilərin də ilham yolu ilə meydana çıxa biləcəyi güman edilir. Bir sıra alimlər isə bəzi xüsusi şəxslərdə ilhamın ayrıca bir məlumat mənbəyi olduğu fikrini də ortaya qoyurlar. Bu görüşləri bölüşən sufilərə görə, ilham Allah-taala tərəfindən birbaşa və yaxud da mələk vasitəsilə insan qəlbinə çatdırılan ən doğru məlumatlardır. Buna görə də insanlara bilmədiklərini öyrədəcəyini vəd etdiyi və Məhəmməd Peyğəmbərdən (s.a.s) sonra vəhy qapısı bağlandığı üçün, Allah-taala bu məlumatları insanlara ilham vasitəsilə ötürür (İslam ensiklopediyası).

Qeyd etdiyimiz kimi, dastanda islam dini ilə bağlı Dədə Qorqudun şəxsiyyətinə aid olan xüsusiyyətlərdən biri də onun vilayət issi – sahibi olmasıdır. Məlumdur ki, Haqqa gedən yolda hər bir arif, sufi şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət mərhələlərindən keçir. Bu mərhələlərin hər birinin isə onlarla mənzili vardır. Belə mənzillərdən biri də vilayət mənzilidir. Yenə də məsələni çox uzatmadan demək olar ki, sufi-irfani təliminə görə, vilayət, insan qəlbinin bütövlükdə haqqın nuru ilə dolması, salikin özünü fani bilməsi, zahiri aləmin heç bir təsirinə məruz qalmaması halıdır. Vilayət bütün həqiqətləri əhatə edən anlamdır. O, haqqa yaxınlıq və haqq sevgisi ilə bağlıdır (Nəsib Göyüşov).

İsmi-əzəmə gəldikdə isə onu demək olar ki, dini ədəbiyyatın verdiyi məlumata görə, ismi-əzəm Allah-taalanın ən böyük adlarından biridir. Lakin bu ad gizlidir. Nə Allah-taalanın özü, nə də Məhəmməd Peyğəmbər (s.a.s.) bu ad barədə açıq-aşkar bir söz deməmiş, lakin onun haqqında müəyyən işarələr etmişlər. Məsələn, bir rəvayətə görə Peyğəmbər salavatullah, ismi-əzəmin müqəddəs Qurani-Kərimin "Bəqərə", "Ali-İmran" və bir rəvayətə görə isə "Ta Ha" surələrində mövcud olan "Allahu la ilahə illa huvəl həyyul qəyyum" cümləsindən ibarət olduğunu söyləyib. Yəni başqa sözlə desək, alimlərə görə, ismi-əzəm bəlkə də Allah-taalanın bu cümlədə olan "Həyy" və "Qəyyum" adlarıdır. Bəzi rəvayətlərdə isə ismi-əzəmin "İxlas" surəsinə bənzədiyi də söylənilir. Həzrəti Ayişədən gələn rəvayətə görə isə, ismi-əzəm Allah-taalanın "Ya Allah", "Ya Rəhman", "Ya Rəhim" "Ya Rəbb" və s. adlarından biridir. Bəziləri isə "Ya Lətif", "Ya Vəhhab" kimi Allah-taalanın 99 adının içində olan bu adlarından birinin də ismi-əzəm olduğunu söyləyirlər. Ümumi qənaətə görə isə, bütövlükdə ismi-əzəm dua deyil, Allah-taalanın adlarından biridir. Sadəcə olaraq, ismi-əzəmlə edilən dua Allah dərgahında daha tez qəbul olunur. Peyğəmbər salavatullah da bu dua ilə bağlı aşağıdakı fikri söyləyib: "Allah-taala ismi-əzəmi anaraq ondan müəyyən şey tələb edənin tələbini yerinə yetirir. İsmi-əzəmlə dua edildikdə, duanı qəbul edir" (İslam ensiklopediyası). Beləliklə, dediklərimizi ümumiləşdirsək, bu qənaətə gələ bilərik ki, ismi-əzəm dua olmasa da, hər-halda Allah-taalaya edilən hər bir duada Allah-taalanın bir neçə adının çəkildiyini nəzərə alsaq, ismi-əzəmin də həmin adlardan biri olduğunu güman etmək olar. Eyni zamanda, ismi-əzəmin də məhz həmin dua zamanı xatırlanacağını qəbul etsək, şərti şəkildə ismi-əzəm duasının olduğunu da müəyyən mənada qəbul etmək olar.

Bütün bu deyilənləri araşdırdıqdan sonra isə bir daha Dədə Qorqud şəxsiyyətinə qayıtdıqda onun övliya, ata, dədə olmaqla bərabər, eyni zamanda, hörmətli, izzətli bir islam nümayəndəsi və hətta əgər belə demək mümkünsə, sufiləşməyə doğru gedən bir qəhrəman, obraz olduğunu da söyləyə bilərik. Çünki Allah-taala hər bəndəsinə qeybdən dürlü xəbərlər söyləmək səlahiyyəti verməz, könlünə ilham etməz, dualarını qəbul etməz, onu vilayət sahibi saymaz. Lakin Allah-taala Dədə Qorquda bu xüsusiyyətlərin hamısını verib. Allah-taala həm onun könlünə ilham edir, vilayət sahibi sayır, həm də dualarını qəbul edir. Eyni zamanda, "Qam Börənin oğlu Bamsı Beyrək" boyunda Allah taalanın Dədə Qorquda inayəti – qayğısı, köməyi, hüsnü rəğbəti olduğu da məlum olur. Belə ki, Dədə Qorqud Dəli Qarçarın yanından elçilikdən qayıtdıqdan sonra Baybörə bəy ondan Dəli Qarçardan qızı alıb-almadığını soruşduqda, Dədə Qorqud: " Allahın inayəti, ərənlərin himməti oldu; qızı aldım" söyləyir. Bu isə o deməkdir ki, Dədə Qorqud Oğuzda ata, dədə kimi nə qədər böyük hörmətə malikdirsə, eyni zamanda, islam dininin nümayəndəsi olmaq etibarilə də o qədər yüksək, ali məqamlara malikdir, sufidir. Bu mənada, Dədə Qorqud təkcə qədim türk inanclarının deyil, eyni zamanda, islam dininin də dərin qatlarına əsaslı şəkildə bələddir. Onun təkcə elə ismi-əzəm oxuması və eyni zamanda, onu dua adlandırmaması, onun həm bu dua ilə bağlı və həm də, ümumiyyətlə islamla əlaqəli bütün məsələləri mükəmməl şəkildə bildiyini nümayiş etdirir. Beləliklə, gördüyümüz kimi, dastanı düzüb-qoşan, yazıya alan müəllif, katib "Dədə Qorqud kitabı"nda islama zahirən üst qatda bir qədər illüstrativ şəkildə yanaşsa da, əslində Dədə Qorqud şəxsiyyətində islamla əlaqədar qeyd olunan bu üç məsələ ilə bağlı çox dərin məsələlərə toxunur. Bütün bu məsələlər isə katibin, müəllifin Dədə Qorquda vermək istədiyi islami xüsusiyyətlərin üst qatlarda deyil, əsərin alt qatlarında, kodlar şəklində olduğunu sübuta yetirir. Və belə görünür ki, müəllif və yaxud da katib əslində, Dədə Qorqudun islamla bağlı olduğunu bir o qədər də nəzərə çarpdırmaq istəməyib, lakin əsəri islam mühitində düzüb-qoşduğu və yaxud da yazıya aldığı üçün islami xüsusiyyətlərdən vaz keçə bilmədiyi anda, həmçinin Dədə Qorqudu ürəkdən islamla bağlamaq istədiyi zaman, Dədə Qorqud obrazına islami xüsusiyyətlər əlavə edib, lakin bunu qısa, amma əsaslı şəkildə edib. Beləliklə, Dədə Qorquda aid islamla bağlı bu xüsusiyyətlərin haradasa sufiliklə də bağlı olduğunu qəbul etsək, onda "Dədə Qorqud kitabı"nda sufiliyin ilk növbədə Dədə Qorqud obrazından keçdiyini və dastanda bu obrazın bu istiqamətdə ilk addım olduğunu da inamla söyləmək olar. Lakin "Dədə Qorqud kitabı"nda sufiliyin əlamətlərini özündə bariz şəkildə daşıyan elə qəhrəman vardır ki, "Dədə Qorqud kitabı" yazılı ədəbiyyat tariximizin başında durduğundan, həmin qəhrəmanın xüsusiyyətlərini öyrənməklə də biz, ədəbiyyat tariximizin ilk sufi qəhrəmanının kim olduğunu da öyrənmiş oluruq.

Beləliklə, "Dədə Qorqud kitabı"nda mövcud olan 12 boya nəzər saldıqda, qeyd etdiyimiz kimi, bütün məğzi, cövhəri dinlə bağlı olan "Duxa qoca oğlu Dəli Domrul" boyunu çıxdıqdan sonra, islamla daha çox bağlı olan boyun "Qanlı qoca oğlu Qanturalı" boyu olduğunu görürük. Məsələ burasındadır ki, bu boy ilk növbədə dini terminlərin, dini ifadələrin bolluğu ilə də seçilir və bu dini terminlər, ifadələr eyni zamanda, daha çox boyun əsas qəhrəmanı olan Qanturalının dilindən söylənilir. Məsələn, Qanturalı kafərin sərhəddinə çatdıqda "Həq təala inayət eyləsə, Üç canvəri öldürsəm", daha sonra, kafərlə görüşdükdə isə "Tənri buyurığilə, peyğəmbər qövlilə, Qızunı almağa gəlmişəm!", - deyir. Maraqlısı budur ki, Qanturalını görən Selcan xatun da "Həq təala atamın könlinə rəhmət eləsə, kəbin kəsüb məni ol yigidə versə" söyləyir. Daha sonra, hər dəfə meydana buğa ilə, aslanla, buğra ilə döyüşməyə girən Qanturalı adı görklü Məhəmmədə salavat gətirir. Üçüncü dəfə buğra ilə döyüşə girən Qanturalıya yenə də tanrı tərəfindən inayət olunur. Buğra ilə döyüşə girərkən, Qanturalı: "Yaradan qadir tənriyə sığundım. Bir buğradan dönəyinmi? İnşaallah, bunun dəxi başın kəsəyim", - deyir. Qanturalı buğanı yıxdıqdan sonra isə, hətta, Təkur da : "Vallah, bu yigidi gözüm gördi, könlüm sevdi", -söyləyir. Nəticədə isə Qanturalı : "Həq təala yol verdi, vardım. Ol üç canvəri öldürdüm", - deyir. Sonda Qanturalının üstünə yağı gələrkən, Selcan xatun Qanturalını oyatdıqda, Qanturalı: "Amənna və Səddəqna! Məqsudumız həq təala dərgahında hasil oldı", - söyləyir. Və bundan sonra o, "arı sudan abdəst alır. Ağ alnını yerə qoyur. İki rükət namaz qılıb, atına minir. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətirir". Və yenə də sonda atası Qanturalı ilə görüşərkən, Allaha şükürlər eyləyir.

(Ardı var)