Deyirlər ki, qoçu sözü Bakıya məxsusdur. Əslində də belədir. Qoçuluq Bakıda meydana çıxıb və Bakıda yayılıb. Bu sözün etimologiyası indiyədək araşdırılıb, müəyyən edilməyib. Ancaq arada bir rəvayət gəzir ki, guya nə vaxtsa Bakıya kənardan qolu güclü Qoçu adlı bir gənc gəlir və şəhərdə hamını incitməyə başlayır.

Axar.az Ölkə.Az-a istinadən məşhur Bakı qoçuları və milyonçu Musa Nağıyevin oğurlanması haqda yazını təqdim edir.

Qoçuluq ictimai bir hadisə kimi keçən əsrin ortalarında Bakıda neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı yaranır və yayılmağa başlayır. Mətbuat səhifələrində də qoçu sözünə biz həmin vaxtdan təsadüf edirik. İri neft sahibkarları özlərini və əmlaklarını qorumaq üçün ətrafına silahlı adamlar toplayırdılar. Neft sənayesi inkişaf etdikcə belə adamlara ehtiyac daha da artırdı. Hər bir neft firmasının, hər bir milyonçunun öz qoçu dəstəsi vardı.

Neftxudaların pulu ilə varlanmış qoçular sonralar özləri müstəqil qüvvəyə çevrilmişdilər. Qoçular onun-bunun sifarişi ilə adam öldurür, küçələrdə adamların şərəfinə toxunur, pul qazanmaq məqsədilə varlı adamları oğurlayırdılar. Xüsusilə qadınlar qoçuların qorxusundan küçəyə çıxa bilməzdilər. Onlara söz atmaq bir kənara qalsın, hətta qadının geydiyi dikdaban çəkmə qoçunun xoşuna gəlmədikdə, küçənin ortasında onu saxlatdırır, dikdaban çəkmənin yerinə ona nələyin geydirərdilər. Bakı qoçuları öz hərəkətlərində iki şeyə arxayın idilər: biri muzdla xidmət etdiyi milyonçu və ya varlıya, ikincisi belindəki mauzerə. Mauzer qoçunun gücü və vahiməsi idi, onun əlindən alındımı, aciz və məzlum bir məxluqa çevrilirdi.

Məşhur qoçular

Qoçuların bəziləri təbiətlərinə görə çox qorxaq idilər. Hətta elələri vardı ki, polisin fit səsini eşidən kimi girməyə deşik axtarırdılar. Bununla belə içərilərində qəddar və yırtıcıları da çox idi. Bu baxımdan Bakı qoçularını mövqe və çəkilərinə görə iki qrupa bölmək olardı. Birinci qrup qoçular həm varlı və həmdə hədsiz qəddar idilər. Belələrinə məşhur qoçu Nəcəfqulunu, Teymur bəy Aşurbəyovu, Kəblə Abdulla Zərbəliyevi, Kəblə Hacı Balanı, Ağa Kərimi, novxanılı Məşədi Hacı oğlunu, kürdxanılı Adili, Türbəti, Malbaş Yusifi və başqalarını göstərmək olar. Bunlar bəzən boş bir şeyin üstündə günün günorta vaxtı şəhərin küçələrində atışmağa başlardılar.
Qoçu Nəcəfqulu və Teymur bəy Aşurbəyovun münaqişəsi

Məsələn, belə bir atışma 1918-ci il yanvarın 15-də qoçu Nəcəfqulu ilə Teymur bəy Aşurbəyov arasında baş verir. Qorodovoylar qorxularından özlərini bilməməzliyə qoyub, daldey küçələrə çəkilirlər. Atışma yalnız Aşurbəyov sinəsindən yaralanandan sonra kəsilir. Küçələrdə isə neçə nəfərin qana bulanmış meyiti qalır.

Qoçu Məşədi Hacı oğlu

Novxanılı qoçu Məşədi Hacı oğlu da günün günorta vaxtı şəhərin adlı-sanlı ruhani atası Axund Molla Ruhullanın mənzilinə girərək, onu namaz qıldığı yerdə öldürmüşdü. Bu hadisə 1912-ci il yanvar ayında baş verir və bütün şəhər əhlini ayağa qaldırır.

Qoçu Kəblə Hacı Bala

Qoçu Kəblə Hacı Bala da çoxlu nahaq qan tökmüşdü. Şəhərin bir neçə yerində onun dükan və kontoru vardı. Kontorlarından biri indiki "Kukla teatrı"nın qabağındakı dükanlardan birində yerləşirdi. Bu kontor şəhər əhli arasında "Adam öldürmə kontoru" adı ilə məşhur idi. İntiqam almaq istəyənlər buraya gəlir, istədikləri adamı pulla Kəblə Hacı Bala və onun adamları vasitəsilə qətlə yetirirdilər.

Adam oğurluğu

Adam oğurlamaq qoçular arasında xüsusilə dəb düşmüşdü. Pula ehtiyac hiss etdikləri zaman şəhərin varlılarını və ya onların övladlarını tez-tez oğurlayır, külli miqdarda pul aldıqdan sonra onları buraxırdılar.

Milyonçu Musa Nağıyevin oğurlanması

Hətta milyonçu Musa Nağıyev də iki dəfə oğurlanmışdı. Onun oğurlanması təsadüfi deyildi. Nağıyev xəsis olduğu üçün qoçu saxlamazdı. Qoçular da bundan xəbərdar idilər. Buna görə də fürsət axtarıb, onu oğurlayırdılar. Nağıyevi ikinci dəfə oğurlayanlar Stalinin adamları idi. Partiya xəzinəsi boşaldığı üçün bolşeviklər belə bir tədbirə əl atmışdılar. Məmməd Əmin Rəsulzadə "Stalinlə ixtilal xatirələri" kitabında bu əhvalatdan danışaraq, yazırdı: "...quldur dəstələri (qoçular nəzərdə tutulur) zənginləri təhdid edərək, para çəkir, bəzilərini çalıb-çapır, aldıqları girov pulun müqabilində buraxır, çox zaman böyük firmalara göndərdikləri təhdid məktubları ilə bunları xəraca bağlayırdılar. Bakının məşhur milyonerlərindən Musa Nağıyev bir ara tutulmuş, verdiyi böyük miqdarda bir nicat puluna müqabil hürriyyətinə qovuşmuşdu. Hali-fəaliyyətdə bulunan bu quldur dəstələri arasında bolşevik partiyası hesabına çalışan bir dəstənin də mövcudiyyətindən bəhs olunurdu. Bu çetənin başında isə Erivan meydanının qəhrəmanı (bu hadisə məşhurdur) şəxsən Kobanın (Stalin nəzərdə tutulur) bulunduğu sonradan bilinmişdi".

Qoçular iki dəfə Ağa Musanı oğurlayıb öldürməklə hədələmişlər. Birinci dəfə faytona basaraq gözlərini bağlayıb aradan çıxarırlar, gizli mənzilə gətirib on min manat tələb edirlər. Ağa Musa özünü itirməyib deyir: "Min manat verə bilərəm, bir qəpik də artıq yox". Ölümlə təhdid ediləndə halını pozmadan deyir: "Atam-atam, öldürün. Bir mini də ala bilməzsiz, o da əlinizdən çıxar". Üç gün girov saxlayıb, yedirdib-içirdib, kart oynamışdılarsa da, boynuna min manatdan artıq qoya bilməmişdilər. İkinci dəfə isə 1908-ci ilin dekabrın axırlarında, yeni il ərəfəsində oğurlamışdılar. Özü danışırdı:

"İkindi vaxtı Baba Səməndəroğlu ilə fayton tutub yollandıq Bağırov bağının qabağındakı evə. Faytondan düşüb girdik binaya (şübhəsiz fayton kirəsini Baba versin deyə tez düşüb). Baba qaldı faytonçunun haqqını verməyə. Pillələrlə qalxırdım ki, birdən heç bilmirəm hardan, dörd nəfər kişi əllərində tapança, ikisi yuxarıdan, ikisi də həyətdən paradnıya qalxan pilləkənlərdən mənə yaxınlaşdılar. Görünür darvaza altından güdürmüşlər. Hökm elədilər ki, sus! Cınqırını çıxartsan özüvü ölmüş bil. Düş qabağa, qayıt dala! Nə əl-qol açmaq, nə də dinmək mümkün idi. Dörd tapança mənə tuşlanıb, nitqim kəsilib, dilim lal olmuşdu. Düşdüm pilləkənin yarısından qabaqlarına. Baba faytonçu ilə hesabı çürüdüb gəldi içəri, onu da qatdılar mənə. Çıxdıq küçəyə yaxından ötən faytonu saxlayıb bizi mindirdilər, iki nəfər də oturdu, böyür tərəflərdə, tapança əllərində hazır, biz qaldıq ortada. Yerdəki iki nəfər də fayton tutub oturdular. Düşdük yola Bolşoy Morskoya (Bülbül küçəsinə) tərəf. Böyrümüzdə oturanlar əllərindəki tapança ilə bizi təhdid edib xəbərdar etdilər ki, səs-küy salıb adamları, polisi köməyə çağırsanız, özünüzü ölmüş bilin. Faytonumuz qabaqda, o birisi dalda, tələsmədən, aramla, elə bil seyr-səfaya, gəzməyə çıxmışıq. Bolşoy Morskoydan Tarqovı (Nizami) küçəsinə burulduq, gəlib Qolubyatinskiyə (Nigar Rəfibəyli) döndük və bu qayda ilə Vorontsov (Əzizbəyov) küçəsinə çatdıq. Yol boyu tanışlar səkilərdən mənə salam verirdilər, mən də başımı tərpədib gülə-gülə salamlaşırdım. Elə bil heç nə olmayıb, hər şey öz qaydasındadır. Şübhə oyadası heç bir hərəkət, söz ola bilməzdi. "Fantaziya" hamamının qabağında faytonlar dayandı. Dörd nəfər təzə, naməlum kişi də bizə qoşuldu. Öz aralarında xeyli danışandan sonra faytonları buraxıb yola saldılar. Bir qədər piyada getdik. Babanı buraxdılar və təhdidlə tapşırdılar ki, düz evə get. Xeyli piyada yeridik. Dayanıb təzədən fayton saxladılar. Mindik. Şamaxı yolunu (C. Cabbarlı küçəsi) dalda qoyub darısqal küçələrlə, dolaşıq dalanlarla hərlənə-hərlənə gəlib çıxdıq Balaxanı şosesinə. Keçdik Keşlənin yanındakı "İzvozçi" slabodkaya.

Belə dolanıb hərlənməkdə məqsəd izi itirmək idi; duyuq düşüb təqibə başlasalar, gəlib onları tapa bilməsinlər. Məni ikindi vaxtı qaçırmışdılar, divan-dərə isə iki saatdan sonra əhvalatdan xəbərdar olur. Babanı nə qədər dindirirlər heç nə başa sala bilmir, çünki gəlmə adam idi, özü şəhər küçələrini, məhəllələrini tanımırdı. Polismeystr polis məmurlarını, məxfi polisi ayağa qaldırır. Xeyli kazak səfərbər edirlər. Əlli nəfər atlı qaradovoy da onlara qoşulur. Axtarışa polismeystr özü başçılıq edirdi. Çünki Hacı Zeynalabdin telefon etmişdi. Məni saldılar çayçıxanaya, oturtdular qaynayan iki samovarın dalında, başladılar çay içməyə, şor-qoğal yeməyə, zarafat etməyə. Kim isə xəbər gətirdi ki, "İzvozçi" slabodkanı və Keşləni polislərlə kazaklar mühasirəyə alıblar. Həriflər bu xəbəri heç veclərinə də almadılar, çay içə-içə başladılar kart oynamağa. Qabağımda çay, bayıra baxıb görürəm ki, atlı kazaklar, girdovoylar bu yandan o yana at çapır, vurnuxurlar. Məni oğurlayanlar səkkiz nəfər idi. Üzü açıq, niqab-zad geyməmişdilər. İkisi müsəlman, ikisi erməni, ikisi rus, ikisi də gürcü idi. Başçıları, güdəboy gürcü balası qarabəniz, suyuşirin adam idi. Çox az danışırdı. Müsəlmanca bilirdi. Xoşrəftar, xoş-məcaz... Amma köpəyoğlu çox zəhmli idi. Gözlərinə, üzünə dik baxmaq olmurdu. Mənə baxıb arabir eyhamla astadan gülə-gülə deyirdi: "Ağa Musa, yeyək, içək, kef eləyək, allah bilir sabaha kim qala, kim ölə...".

Heç tələsmirdilər. Günün günortaçağı çapğınçılıq edir, heç kəsi saymırdılar. Birdən gürcü balası qalxdı: "Uşaqlar, - dedi, - durun gedək!" Çıxdıq həyətə, əyləşdik faytona. Bizimki qabaqda, gürcü balası oturan fayton dalda, düşdük yola. Kazaklar uzaqda idilər. Torpaq yoldan ötəndə bir okolodoçni ilə bir qaradovoy qabağımıza çıxdılar, ayaq saxladılar. Gürcü balası yanakı çevrilib baxdı, hər ikisi başlarını aşağı salıb getdilər. Qaranlıq düşürdü..." Musa Nağıyev əhvalatı bura qədər danışırdı. Elə ki, soruşurdular: Ağa Musa, sonra nə oldu? Mənalı bir əda ilə deyirdi: "sonra nə olduğunu sonra danışacağam". Ağızdan-ağıza gəzirdi ki, Musa Nağıyevi azad etmək üçün çapavulçularla Musanın baş işləri müdiri arasında xeyli danışıq gedib, hətta Hacı Zeynalabdin Tağıyev də miyançılıqda iştirak edib. Deyilənlərə görə, onu 100.000 manat alandan sonra azad ediblər.
1909-cu ilin aprel ayında "Bakinets" qəzeti xronika şöbəsində elan etmişdi ki, Bakı şəhər rəisinin keçmiş müavini, indi Batum vilayətinin hərbi qubernatorunun müavini polkovnik T. P. Şubinskinin Musa Nağıyevin oğurlanmasında barmağı olub, ona görə də Bakıdan tez köçüb Batumda işə düzəlib. Hətta iddia edirdilər ki, Musa Nağıyevdən alınmış məbləğdən Şubinskinin payına 26 000 manat düşüb. Digər məqalə təxminən bu məzmunda idi: "Camaat arasında sabiq Bakı şəhər rəisi müavini, hazırda Batum vilayətinin hərbi qubernatoru müavini polkovnik P. P. Şubinskinin həbs edilib dustağa salınması barədə geniş şayiə yayılmaqdadır. Nəql edirlər ki, Qafqaz canişini polkovnik Şubinskini hüzuruna çağırıb şəxsən onun ordenlərini çıxarıb, ötən il Musa Nağıyevin oğurlanmasında iştirak etdiyi barədə təqsirnamə əsasında qazamata saldırıb". Anbaan artan şayiə şişib min bir rəngə boyanır, fantastik xarakter alırdı, bu sensasiyalı şayiələri hətta "gözlərilə görən" şəxslər peyda oldu. Onlar şübhə edənləri inandırırdılar. Saatbasaat böyüyən söhbət o yerə çatır ki, guya oğurlanmış xəsis milyonçu Musa Nağıyevi qorodonaçalstvo (şəhər rəisliyi idarəsi) zirzəmisində gizlədibmişlər... Sonralar Musa Nağıyev nəql edirmiş ki, doğrudan da gecə vaxtı gözlərini bağlayıb faytonda şəhərdə çox hərlədəndən sonra onu aparıb zirzəmiyə salıblar. "Bu zirzəmi xalça ilə döşənib, üç-dörd otaqdan ibarət, mətbəx, rahatxana, əl-üz yuyulan yer, avropa mebelləri... Tez-tez qramofon çaldırır, qumar oynayır, zarafat edirdilər. Növbənöv ləziz yemək-içmək xirtdəkdən idi". Xülasə, 100.000 manat alandan sonra Musa Nağıyevi günün günortaçağı gətirib salıblar Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evinə.

Musa Nağıyev bolşeviklər tərəfindən oğurlanmasını özü üçün ləkə və şərəfsizlik hesab edirdi. Buna görə özünün işlər müdiri Fətulla bəy Rüstəmbəyova dönə-dönə tapşırarmış ki, duma bu əhvalatdan xəbər tutmamalıdır.

Nobel qardaşları və qoçular

Nobel qardaşları neft şirkəti də qoçuların köməyindən istifadə edirdi. Bunu M.Ə.Rəsulzadə yuxarıda adını çəkdiyimiz kitabında da təsdiq edirdi: "...polisin acizliyini görən bəzi firmalar təhlükəsizliyini verdikləri dolğunca maaş müqabilində Bakının "qoçu" deyə məşhur olan qoçaqlarına əmanət etmişdilər. O cümlədən, məşhur petrol şirkəti Nobel bu məqsədlə H.M.-yev deyilən birisilə bağlaşmışdı". "Nobel qardaşları" firmasını buna məcbur edən qoçulardan aldıqları hədələyici məktublar idi. M.Ə.Rəsulzadə bu hadisəni daha geniş təsvir edir: "Bolşevik partiyasının qolu ilə adı çəkilən firmanın neft alan şöbəsinə bir məktub gəlir. Məktub 50.000 rublənin müəyyən gün və saatda gələcək yoldaşlara təslim edilmək üzrə hazırlanmasını tələb edirdi. Firmanın müdirləri H.M.-yevi çağırır və ondan təyin olunan saatda qoçularla qarşılanmasını xahiş edir. H.M. bir neçə qoçusu ilə birlikdə gözləyir. Təyin olunan saatda iki yoldaşı ilə Koba, yəni Stalin peyda olur. Qorxu təlqin edən sərt bir baxışla H.M.-ni süzən Koba ona ismi ilə xitab edərək deyir: - Hə, biz adi bir oğru-quldur deyilik. Kapitalizmə qarşı vuruşan bir işçi partiyasıyıq. Hədəfimiz Rusiya çarlığıdır. Biz işçilər bir zülmün altındayıqsa, siz müsəlmanlar iki zülmün altındasınız. Başqasının xüsusi mənfəətini qorumaq üçün bizə qarşı silah çəkmək, canınızı mənasız yerə hədər etməkdir. Halbuki bizim aldığımız paralar hürriyyət üçün sərf olunur. Bir millət olaraq, sizin hürriyyətiniz də bunun içindədir.
Bundan sonra H.M.-yevin müqaviməti qırılır və həmən arkadaşlarına dönərək: - Biz pəs, - deyir".

Qoçu Nəcəfqulu

Qoçu Nəcəfqulunun adı Bakıda dillər əzbəri idi. Onun törətdiyi cinayətlər də daha dəhşətli idi. Şəhərdə hamının canına vahimə salmışdı. Küçədə onun rastına çıxan adamlar dərhal yollarını dəyişərdilər. Ondan ötrü ismət və həya boş sözlərdir. Başqasının arvadına gözü düşərkən elə o gecə ərinin axırına çıxardı. Nəcəfqulu sözün əsl mənasında cəllad idi. Bakının tarixində bir çox qanlı hadisələr onun əli ilə törədilmişdi. Yalnız Sovet hakimiyyətinin ilk günlərində Əli Bayramovun qətlini araşdıran məhkəmənin hökmü ilə güllələnmişdi.

Qoçu Ağa Kərim

Şəhərin Şamaxı yolu üstündə olan məhəllələr isə qoçu Ağa Kərimin ixtiyarında idi. Xüsusilə Kömür meydanı onun daimi məskəni idi. Kəndlərdən buraya satmaq üçün meyvə və başqa mallar gətirən arabaçıların Ağa Kərimin icazəsi olmadan bazara girməyə ixtiyarları yox idi. Gərək əvvəlcədən Ağa Kərimdən icazə alaydılar. İcazə də kəndlilərə çox baha otururdu. Əgər birisi Ağa Kərimdən icazəsiz bazarda bir şey satardısa, Ağa Kərim onun başına elə bir oyun açardı ki, kəndli bazara gətirdiyi şeylərdən nəinki məhrum olar, hətta təhqir edilib, döyülərdi də. Kömür meydanına gələn arabaların çoxu Qubadan olardı. Buna görə də Ağa Kərimin təhqir və söyüşlərinə daha çox dözən qubalılar idi. Ağa Kərimdən başqa onun iki qardaşı da Kömür meydanında "allahlıq" edərdilər. Onların burada çayxanaları vardı. Əslində isə hər şeylə məşğul olardılar.

Qoçuların geyimi

Bu qrupdan olan Bakı qoçuları həmişə səliqə ilə geyinərdilər. Əyinlərində atlas köynək, yaxud ağ kraxmallı köynək, zərbaftadan jilet, üstündən bahalı parçadan don və ya kostyum olardı. Başlarına drabi papaq qoyar, ayaqlarında jıqjıq uzunboğaz çəkmə və ya yanları rezinli şiblit olardı. Yanlarında da həmişə mauzer gəzdirərdilər. İkinci qrup qoçular isə daha çox icraçı idilər. Bunlar adlı-sanlı qoçuların həndəvərində dolaşan buyruq qulları idilər. Bazar bütün günü belə qoçularla qaynaşardı. Başlarına çal papaq qoyar, ayaqlarına bir qayda olaraq, uzunboğaz çəkmə geyər, şalvarlarının balaqlarını da çəkmənin içinə salardılar. Bellərinə pencəyin altından gümüş belbağı bağlardılar. Bığları da həmişə yağlı və burumburum olardı.

Partiya və təşkilatların qoçularla əlaqəsi

O dövrdə Bakıda yaranmış bir sıra mürtəce partiya və təşkilatlar qoçuların xidmətindən çox istifadə edirdilər. Məsələn, 1905-ci ildə "İttifaq" müsəlman mürtəce partiyası öz mövcudiyyət və ləyaqətini qorumaq üçün qoçu Ağa Kərimlə əlaqə qurmuşdu. Silahlı qoçu ilə belə yaxınlıq və ittifaq "İttifaq"ı nəzərdən salmış və nəhayət 1906-cı ildə tamamilə dağılması ilə nəticələnmişdi. Çar inzibati idarələri ayrı-ayrı inqilabçılar barədə cəza tədbirləri düşünərkən qoçuları da işə cəlb edirdilər. Onların fikrincə, inqilabçıları ələ keçirmək üçün yerli qoçulardan istifadə etmək rəsmi polis məmurlarından istifadə etməkdən daha əlverişlidir. Məsələn, Əli Bayramovun həbs edilib, öldürülməsində qoçu - baş kəsən Əjdər Əminovun böyük köməyi olmuşdu. O qəddar polisin göstərişi ilə qoçu Hüseyn Qədiroğlu ilə birlikdə Əli Bayramovun başını kəsib, cəsədini gizlətmişdilər. Adi vaxtlarda isə qoçuların polisi görən gözləri yox idi. Hər ikisi birbirindən çəkinərdi. Qoçular atışdığı zaman qorodovoylar öz postlarından uzaqlaşardılar ki, guya görmürlər. Ya da özlərini bilərəkdən görməməzliyə qoyardılar. Qoçular da əllərindən bir xəta çıxdığı zaman qorodovoyun bir fiti kifayət idi ki, dabanlarına tüpürüb qaçsınlar.

Qoçuların sürgünü

1910-1912-ci illərdə şəhərdə qoçuların törətdiyi cinayətlər həddini aşmışdı. Bunun qarşısını almaq məqsədilə şəhər qradonaçalniki (qalabəyi) podpolkovnik P.İ. Martınov bir sıra ciddi tədbirlər hazırlamışdı. Bu işdə "Hidayət" cəmiyyəti də yaxından ona köməyə qoşulmuşdu. "Hidayət" şəhərdə azğınlıq edən qoçuların siyahısını tutub Martınova təqdim edir və onların şəhərdən sürgün edilmələrinə çalışırdılar. Axund Molla Ruhullanı qətlə yetirmiş qoçu Məşədi Hacı oğlu da elə bu zaman sürgün edilmişdi.

Qoçular qoçusu Murtuza Muxtarov

Lakin bu milyonçular içərisində yalnız Murtuza Muxtarov qoçuların qənimi idi. Bəlkə buna görə idi ki, camaat onu Qoçular qoçusu adlandırırdı. Onun bir qoçunun başına açdığı oyun bütün qoçular üçün həmişəlik dərs olmuşdu.

Əslən Məhəmmədili kəndindən olan Əltürbət adlı gənc bir qoçu peyda olur və Bakıda at oynatmağa başlayır. Bu qansız gənclə ən adlı-sanlı qoçular belə qarşılaşmaq istəmirdi. Günün günorta çağında küçədə qarşısına çıxan hər hansı bir ziyalının, yaxud tacirin papağını başından götürdən, özündən zəif qoçuların mauzerini əlindən aldıran bu qoçu o qədər harınlaşır ki, günlərin birində Murtuza Muxtarova girişmək qərarına gəlir. Bir nəfəri göndərib milyonçudan bac istəyir. Kabinetinə girən bığıburma gəncin məqsədini eşidən milyonçu qətiyyən halını pozmur. Əvvəlcə Əltürbənin kim olduğunu, onun adını eşitmədiyini söyləyir. Gələn adam "Əltürbə qoçubaşıdır" deyə dilləndikdə isə "Hə, nə olar. Ancaq bir şərtim var: get, qoy Əltürbət özü gəlsin. Həm tanış olarıq, həm də pulları özünə verərəm" deyib onu yola salır. Səhəri gün deyilən vaxtda Əltürbə iki mauzeri üst-üstə belinə bağlayıb, xüsusi zövqlə geyinərək gəlir. Zarafat deyildi, o boyda milyonçuyla tanış olacaqdılar. Murtuza Muxtarov yenə iş otağında nəsə məşğul olarkən qapı açılır. Gələnin kimliyini təxmin etsə də:

- Kimsən a bala? - deyə ucadan səslənir.

Gələn adam qoçu Əltürbət olduğunu söyləyir. Milyonçu elə adam tanımadığını deyəndə qoçu özünü dartıb dünən adamlarından birini bac almaq üçün göndərdiyini və bu günə vəd olunduğunu bildirir. Bu cavabı eşidən milyonçu yenə də çox sakit tərzdə:

- Hə, deməli bac almağa gəlmisən? Lap yaxşı. Zəhmət olmasa, gəl, götür, bax, buradadır - deyə bir addımlığındakı daxılı göstərir.

Qoçu Əltürbə şəstlə göstərilən yerə irəliləyərək daxıla tərəf əyilmək istəyəndə Murtuza Muxtarov oturduğu yerdəcə ona bir yumruq ilişdirir. Əltürbət gözlənilməz zərbədən səntirləyərək iki-üç addım arxaya tullanır, özünə gəlməyə imkan tapmamış milyonçu onun çiyinlərindən yapışaraq düz pilləkənin başınacan sürütləyir. Orada elə bir təpik vurur ki, qoçu bir də pilləkənin ayağında bənd alır. Burada da ona göz açmağa imkan verməyən Murtuza Muxtarov başının üstünü alıb qəzəblə "Mən qoçular qoçusuyam! Sən kimsən ki, indi gəlib məndən bac istəyirsən? Cəhənnəm ol, gözüm səni görməsin", - deyir. Qoçu Əltürbət iki mauzerdən heç olmasa birinə də əl atmağa imkan tapa bilməmişdi. Eləcə, suyu süzülə-süzülə qapıdan çıxır.

Elə həmin gün Murtuza Muxtarov lazım olan adamlara göstəriş verir ki, səhərəcən Əltürbət adlı adam Bakı şəhərində olmamalıdır.

… Əltürbət elə o gecə yoxa çıxandır. Bu günədək də onu gördüm deyən tapılmır.

Bakı qoçuları erməni-müsəlman davasında

Əlbəttə, qoçuluq Bakının ictimai həyatında qara bir ləkə idi. Lakin bununla belə qoçuların üzərinə mürtəce bir qüvvə kimi tamam xətt çəkmək də düzgün olmazdı. Ağır faciəli günlərdə qoçular həmişə xalqın köməyinə çatmışdılar. Məsələn, 1904 və 1918-ci illərdə erməni-müsəlman qırğınında qoçuların fəaliyyətini qeyd etməmək mümkün deyil. 1918-ci ildə erməni daşnaklarının Erməni kəndindən şəhərə hücum edəcəklərini eşidən kimi qoçular bir sədd kimi onların qabağını kəsmişdilər. Ya da ermənilər Bakının cənub kəndlərinə basqın edəndə qoçular Bülbülə kəndinin böyründəki gölün ətrafını əhatə edərək, onları Mərdəkan, Binə və Qala kəndlərinə buraxmamışdılar. Bu döyüşdə Bakı kəndlərinin qoçularından da bir çoxu fədakarlıqla həlak olmuş, lakin düşməni bir addım da irəli buraxmamışdılar. Qoçuların içərisində ehtiyacı olan adamlara əl tutan, onlara pənah gətirənləri, ədalətsizlikdən qoruyan qoçuların da olduğunu qeyd etməmək insafdan olmazdı.

Məsələn, Maştağalı Qoçu Nəcəfqulu öz vəsaiti hesabın silah alıb camaata paylayır və müdafiə dəstələri yaradırdı. Onun bu igidliyi Nuru Paşa tərəfindən ordenlə mükafatlandırılır. Azərbaycanlılara qarşı qəddarlıq edən erməniləri tutan Qoçu Nəcəfqulu onları hamamın qazanxanasında diri-diri yandırır. Qadınların namusuna toxunan iki erməni isə diri-diri divara hörülür.

Nəcəfqulunun adamları son gülləsinə qədər vuruşmalı, sonra isə xəncərlə əks-hücuma keçməli idilər. Amma buna ehtiyac qalmır. Çünki onun çoxdankı rəqibi Qoçu Teymur bəy Aşurbəyov xeyli patron göndərir.

Kürdəxanılı qoçu Məşədi Adil də mart hadisələrində igidlik göstərib. O, dostları ilə birlikdə Biləcəri-Xocahəsən yolunun üstündə səngərlər qazır və Andronikin, Amazapın qoşunlarına qarşı döyüşür.

Məşədi Adil də 15 sentyabra, yəni Osmanlı ordusu gələnə qədər Bakını ermənilərdən qoruyur. Qoçu Nuri Paşaya öz atını hədiyyə edir və türklər tərəfindən Paşa titulu ilə mükafatlandırılır.

Dağlı Musa da ermənilərə qarşı vuruşduğu üçün Nuri paşa tərəfindən yüzbaşı rütbəsinə layiq görülür. 1920-ci ildə Türkiyəyə dəvət edilir və Ənvər Paşa tərəfindən minbaşı rütbəsi ilə təltif edilir.

Eyni zamanda, Nargin adasında əsir tutulan türk əsgərlərini də pulla alıb azad buraxırmış. Dağlı Musa 1934-cü ildə Türkiyədən qayıdanda həbs edilir. 1956-cı ildə Bakıda vəfat edir.