Müasir oxucu dünənkinə nisbətən daha təcrübəli və daha səriştəlidir. Fikrimizcə, məsələ ondadır ki, indiki əyləcələr okenında çabalayanların çox az bir qismi kitab haqqında düşünür. Günbəgün sayı azalan bu oxucular isə bir növ intellektuallar təbəqəsi əmələ gətirərək özlərinə layiqli münasibət tələb edirlər.

Bax, əvvəllər, yadınızdadırsa, tapa bildiyimiz istənilən kitab bizi qane edirdi. Dümanı verirlər – götürürdük, Qorkini – oxuyurduq. İndi isə kitabları saysız əlamətlərinə görə seçirlər: əsərin özü - əlbəttə, ilk növbədə bu gəlir, ancaq mətbəə keyfiyyəti, nəşriyyat, rəssam işi və əsas məsələ - tanınmış tərcüməçi də çox böyük önəm kəsb edir.

Bütün bunlar onu göstərir ki, nəhayət, biz dərk etdik ki, sehrli xarici ədəbiyyat dünyası bizim üçün yalnız möcüzəvi qələm sahibi olan yazarların deyil, həm də istedadlı tərcüməçilərin sayəsində əlçatandır. Yaxşı tərcüməçi yaxşı qələmə sahib olmaqla yanaşı, həm də nadir, universal və ensiklopedik biliyə malik olmalı, dilin incəliklərini dərindən bilməli, üslub və forma fərdiliyini duymalıdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, tərcüməçi dünya ədəbiyyatı nümunələrinə tamam başqa, yeni bir həyat bəxş edir və bu həyatın məsuliyyəti tamamilə onun çiyinlərindədir.

Tarix boyunca görkəmli ədiblər müstəqil yaradıcılıqla yanaşı, həm də tərcüməçiliklə məşğul olublar: Məhəmməd Füzuli, Abbas Səhhət, Səməd Vurğun, Pasternak, Marşak, Axmatova və b. Bəzən də tarixin müxtəlif dönəmlərində, ən müxtəlif siyasi rejimlərdə taleyin hökmü ilə ən yaxşı nasir və şairlər zaman-zaman öz yaradıcılıq imkanlarını məhz tərcümədə gerçəkləşdirməyə məcbur olublar. Bu işdə ideoloji nəzarətdən xilas yolu tapıb, bəzən isə sadəcə çörək pulu qazanıblar.

Yaradıcı həmişə yaradıcıdır və o, növbəti dahiyanə bədii tərcümə yaradarkən poetik sözə, obraza və orijinalın mədəni mənbələrinə qarşı çox həssas olmalıdır. Şekspiri və Höteni Pasternak kimi tərcümə edə bilmək, şəxsi həyatın dramasını və ruhi çırpıntıların paklığını onun kimi verə bilmək üçün Pasternakın həyatını yaşamaq lazımdır, hələ onun istedadına sahib olmaqdan heç danışmıram. Marşak xarici poeziyanın obrazlarını rus dilində yüksək səviyyədə dilləndirə bilmək kimi nadir bir istedada malik idi. Onun Robert Börns və Şekspirdən etdiyi tərcümələri əsrarəngiz sərbəst poetik gözəlliyi ilə elə təəssürat yaradır ki, sanki Börns özü məhz rus dilində yazıb.

Doğrudur, iyirminci yüzillikdə tərcümədə "hərfi tərcümə" deyilən bir axın var idi. Ancaq bu tendensiya çox yaşamadı. Dörd dildə sərbəst danışan və çoxlu sayda gözəl poetik tərcümələr müəllifi olan Yevgeni Yevtuşenko bu barədə çox yaxşı deyib:

- Sərbəst tərcümə qorxulu deyil. Əgər sevirsənsə, heç nə qorxulu deyil, ancaq əgər ahəngi öldürsən, bu, bütün fikirləri təhrif edər.

- Özünü xırdaçılıqlarla çətinə salma! Daha çox ahəng, musiqi və sərbəstlik! Mən yalnız bir şeirə inanıram. Sadəcə, tərcüməyə inanmıram.

Yaxşı tərcümə və yaxşı tərcüməçi necə olmalıdır?

Tərcüməçilər heç də özlərini müəllifdən sonra ikincili funksiya daşıyan sadə ədəbi qullar hesab etmirlər, əksinə onlar bəzən özlərini hətta həmmüəllif də deyil, ədəbi əsərin qazandığı uğurun birbaşa müəllifi sayırlar.

Görün, misalçün, Servantes və Markesi amerikalılar üçün kəşf edən Edit Qrossman nə yazır: "Tərcüməçilərdə iti üslub hissiyyatı olmalıdır, həm də hər iki dildə. O, sözün oxucuya emosional təsirini daha da genişləndirməli və effekli etməlidir. Tərcüməçi yalnız dili deyil, zamanı, sosial auranı da hiss etməli, oxucuya müəyyən şəraiti və əhvali-ruhiyyəni təqdim etməlidir… Öz körpəsini - əsərini dünyaya gətirən müəllifdən fərqli olaraq tərcüməçi bədii nümunəyə oxucu kimi baxmaq və onun oxucuya necə təsir edəcəyini duymaq imkanına malikdir.

Təcüməçinin ən böyük nailiyyəti odur ki, oxucu müəllifin məhz onun (oxucunun) doğma dilində yazdığını, hətta düşündüyünü hiss etsin. Yəni hünər ondadır ki, oxucu əsərin tərcümə olduğunu "bilməsin".

Və sonda

Hər il Ameikada təqdim edilən Best Translated Book Awards mükafatı ədəbi əsərlərin ən yaxşı tərcüməçisinə verilir. Analoji mükafat – "Master" mükafatı 2006-cı ildən Rusiyada da verilir. Bəs bizdə necə?..