Dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən olan "Anna Karenina" lokal ölçülərlə nə qədər dəyərlidirsə, müasir dünyamız, insanlarımız üçün də ən kamil və nadir nümunələrdəndir. Bunu əsərə, onun onlayn və ekran variantlarına olan marağın anbaan artması da sübut edir.

Axar.az Britaniyalı yazar və jurnalist, "Qırılmış ürək" romanının müəllifi Ceyms Mikin "Anna Karenina" romanı haqda "Teleqraf" qəzetində çıxan böyük maraq doğurmuş yazısının ingiliscədən tərcüməsini təqdim edir:

Ədəbi fikir gölü

"Anna Karenina"ya böyük romanlar arasında xüsusi status verən nədir? Zahirən düzxətli süjetlə inkişaf etdiyi görünən, sadə üslubda yazılmış, XIX əsrdə rus kənd təsərrüfatı siyasətindən tutmuş çarizmin gətirdiyi bəlalara qədər həyatın hər üzü haqqında məlumat verən, yüksək təbəqəyə məxsus cəmiyyətin kəskin reaksiyasına səbəb olan 900 səhifəlik romantik faciə CM Kotzi, Conatan Franzen, Ofri Uinfri və Tom Stoppard kimi müxtəlif oxucu kütləsinin hörmətini qazanmış adamları "Anna Karenina"nı ssenariləşdirməyə nə vadar edir? Bu kitab modernizm və Hollivud təsirinin bəzi heyranedici məqamlarla üst-üstə düşdüyü ədəbi fikir gölündə üzür.

Bu əsər bildiklərimizdən daha çoxunu verir bizə. Anna Karenina adi müasir roman kimi kiçik ola bilməz. Oxşar şeylər təsvir etmək üçün metaforalar əvəzinə Lev Tolstoy özü üçün dəqiq sözü axtarır. Tək xarakterlər baxımından baş verən hadisələrin solifistik müasir üsulunun əvəzinə Tolstoy xəlvətcə çoxlu xarakterlərə, major və minor obrazlara-tonlara girir. O, hətta bəzi yerlərdə bizə qəhrəmanın itinin belə nə düşündüyünü deyir.

Tolstoy "göstər, demə"yə inanmır, o göstərməyi də deməyi xoşlayır. Yazar kitabın nəql edənidir, formasız, konstruksiyası olmadan hər şeyi bilən səsdir. Orada heç bir birinci şəxs, yaxud dolayı nitq yoxdur. Hətta, biz bir xarakterin yerində özümüzü fikirləşəndə belə, "o fikirləşdi", "o hiss etdi" və "ona görə bu belə göründü" kimi dəbdən düşmüş ifadələrin istifadəsində xarakterin təcrübəsini yenidən hesablayıb ortaya qoyan rəvayəti nəql edəndir.

Üçüncü, anlaşılmaz biri

Tolstoy rəvayəti nəql edənin müstəqilliyinə xüsusi şərait yaradır - rəvayəti nəql edən mövcudluğuna arxayın olmaq üçün xarakterlərə kifayət qədər yaxın olur, ancaq onların hərəkətlərini şübhəsiz ki, mühakimə etmir, onlara kifayət qədər azadlıq verir və bizə onların özləri haqqında bilmədiklərini deyir. Ən güclü keçidləri Tolstoy Annanın və sevgilisi Vronskinin bütün jestləri ilə bir-birinə qarşı hiss etdiklərini büruzə verdikləri vaxt üçüncü iştirakçı - nəql edən - ilə edir, bizə təkcə iki nəfəri deyil, iki nəfər arasında görünməyən, onların hisslərini bizə çatdıran üçüncünü, anlaşılmaz birini təqdim edir.

Hər dəfə Anna Kareninanı yenidən oxuyanda Tolstoyun ön yarğıları və zəifliklərinin onun sənətinin yolunda maneə olmadığını, əksinə yeni bir qat açdığını görürəm və bu heyran olduğum Coys, Bekket və Kelmana kimi Tolstoyun sənətinin də yeni qatını meydana çıxarır.

Şəhərləri güclə təsvir edən

Mən əvvəllər də fikir vermişdim ki, Moskvada və Sankt-Peterburqda çox vaxt keçirən Tolstoy o şəhərləri güclə təsvir edir. Anna Kareninanı yenidən oxuyanda görürəm ki, bu elə tam da düşündüyüm kimidir; urbanist binalar və mənzillər faktiki olaraq görünməzdir, amma kənd yerləri daha zərif və təfsilatlı təsvir edilir.

Tolstoya görə, şəhər statik, süni yerdir. Bu şəhərlərin daimi olduğuna inanmamaq kimi bir şeydir, elə bil hiss edir ki, əgər onları rədd etsə, çıxıb gedəcəklər. Tolstoyun qayğı göstərdiyi şeylərin təxminən hamısı, onun xarakterinin beynindən kənarda baş verən hər cür təzahürü canlı və hərəkətdədir, insan olmayanların - itlərin və atların dünyasında atıb getdiyi insan dünyalarındakı kimi. Heç bir insan hərəkəti lüzumsuz deyil: Annanın gözlərini qıyması, Vronskinin bığlarının ucuna toxunması... Xarakterlər həmişə gülümsəyir, qaşqabağını tökür, qızarır, toxunur, öpür, əyilir, hönkür-hönkür ağlayır və bir-birinin xarakterini açmaq üçün qarşılaşdırılır. Onlar bizə səmimiyyətləri ilə gəlirlər, hərəkətləri ilə özlərini təsvir edirlər, rəqs zalında vals oynayaraq, at sürərək və s.

Ən pis xarakterə dözmək

Tolstoyun əsərləri reallıqlardan, dünyada baş verənlərdən bəhs edir. Çətin ki, bu əsər də uydurma ola, roman və ya film o vaxt xaotik reallığı əks etdirir ki, bir şəxs hərəkət edir və fikirləşir. Şəxsin bir anlıq hərəkəti ilə 10 dəqiqə sonra və ya növbəti gün fikirləşdikləri arasında birbaşa əlaqəsi olmur. Mənim tanıdığım heç bir yazar Tolstoy kimi oxucularına anlaması üçün obrazların xarakterini açmasına imkan vermir. Tolstoyun əsərlərində ən pis obraz da heç vaxt pulla özünü xilas etməz və yaxud ən yaxşı obrazın da əclaflıqlarına dözmək lazım gəlir.

Əsərdə Levin toranlıqda dostu ilə güllə atdığı vaxt Kittinin gəlib hal-əhvalını soruşmağa cəsarət etməsi, sevdiyi, ancaq evlilik təklifinə rədd cavabı verən gənc qadının çox ağır xəstə olduğunu öyrənməsi yetərincə təsirlidir. Bu vaxt əsərin kuliminasiya nöqtəsi yaşanır, o an qadının səsinə iki meşəcüllütü başının üzərindən uçur və Levin quşlara atəş açanda Kittini unudur. "Necə pis oldu?" - deyir və o an yenidən öz-özünə, "Həə, Kitti xəstədir", - deyə fikirləşir. Evə qayıdanda öz-özünə onun xəstəliyinə görə necə şad olduğunu etiraf edir; atəşlər sərrast olub, - deyə fikirləşir.

Bu Levin üçün gözəl hadisə deyil, baxmayaraq ki, Kitti gəlişi ilə quşların uçmasına, Levinin kefinin pozulmasına səbəb olmuşdu, amma sonucda o qadın Levinin həyatını bölüşmək istədiyi qadın idi və yaxında ölə bilərdi. Amma Tolstoy Levini ideal adam kimi deyil, real həyatda olan, görmək istədiyi adam kimi göstərir.

Tolstoy bütün ustalığını Vronskinin uşağını doğandan sonra ağır xəstə yatağında yatan Annanın ayrı yaşadığı quru, sərt dövlət məmuru olan əri Aleksey Karenini və sevgilisi, yaraşıqlı gənc atlı qoşun zabiti Vronsikini üz-üzə gətirəndə ortaya qoyur. Vronski kədərli və utanmış halda əlləri ilə üzünü tutur; Anna üzünü sevdiyinin üzünə tutub əlləri ilə gözünün yaşını silən ərinə əmr eləyir. İki kişi arasında Annanın jestləri danışır. Bir tərəfdə Kareninlə təkbətək döyüşdə mübarizə aparmayıb, indi alçaldılıb təhqir edilməyə məhkum olduğu üçün nifrət edən Vronski var; digər tərəfdə Annanın hörmətini qazanmağa çalışan, bağışlanmaq istəyən Karenin. Vaxt tez keçir, köhnə reallıq geri qayıdır. Anna yaxşılaşır və Karenini bağışlamaq yerinə ona daha çox nifrət edir. Vronski özünə atəş açmaqla şərəfini bərpa edir. Ortada Annanın məhv olmuş taleyi var. Romanda heç bir dönüş nöqtəsi yoxdur, yalnız tək-tək nöqtələr və onlar üzərindən səyahət edən obrazlar var.

Vurulmaq üçün tam hazır olmaq

Roman geniş olsa da, Anna Kareninanın qəlbini tam aça bilməyən bir sirr var. Qəhrəmanın uşaqlığı yoxdur. O, oğul anası, həyat yoldaşı, bacı, dost kimi təsvir edilsə də, keçmişi, gəncliyi yoxdur. Evli olana qədər heç bir keçmişi təsvir olunmayıb. Onun valideynləri ölüb və Anna onları heç vaxt xatırlamır. O, Vronskiyə vurulmaq üçün tam hazırdır.

Təkcə Annanın deyil, başqa xarakterlərin də keçmişi təsvir edilməyib. Levin də elə Tolstoy kimi uşaq yaşlarından yetim qalıb. Vronskinin anası əsərdə hərdən iştirak edir, amma biz onunla əvvəl rastlaşanda Tolstoy bizə "Vronski ailəsi haqqında heç vaxt bilməyib", - demişdi.

Uşaqlardan ancaq arxa planda istifadə olunsa da, kitabda uşaq-valideyn münasibətlərindən çox bəhs edilib: Uşağa sahib olmaq, ya olmamaq, valideynlik və romantik sevgi arasında seçim etmək, uşaqlar həyat barədə soruşanda onlara cavab vermək məsələlərindən əsərdə geniş bəhs edilib.

Anna, Vronski və Levin təxminən 30 yaşlarındadırlar, ancaq Tolstoy onların gənclik dövrlərini xatırlatmır. Onlar müstəqil dayanmaq üçün qadın və kişi kimi böyüməyə məcbur edilirlər. Tolstoy sosial qaydaların hakim olduğu cəmiyyətdə Vronski ("Bir adam qumar borclarını ödəməlidir, amma dərzinin haqqını ödəməyə ehtiyac yoxdur; bir adam kişiyə yalan deməməlidir, amma qadına yalan demək olar") kimi qaydaları pozan, yaxud Anna kimi öz qaydaları ilə yaşayan, Levin kimi bu cür yaşamağa cəhd edən adamların daxili aləmini açmağa çalışır. Tolstoyun fikrincə, onların uşağı ola bilər, amma onlar özləri uşaq ola bilməzlər. Buna baxmayaraq, əsas xarakterlər arasında yenə istisna var: Stiva Oblonski.

Romanın məşhur birinci cümləsinin aid olduğu Oblonski Kareninlərdən deyil: "Bütün xoşbəxt ailələr bir-birinə bənzəyir, hər bədbəxt ailə isə özünə görə bədbəxtdir". Stivanın üzündən Oblonski, Dolli və Stiva da bədbəxtdir. Kitabdakı digər xarakterlər kimi Oblonski də Tolstoy kimi aristokrat təbəqədəndir - vəzifəsi, şəhər və kənd evləri, xidmətçiləri var. Ancaq onlar borca düşüblər və kənd evləri əllərindən alınıb.

Xeyirxah, dindar, beş diri, iki ölü uşaq anası, təvazökar, narahat köhnə Rusiya qayda-qanunları ilə yaşayan Dolli və onun müasir kişi modeli kimi tanınan əri Stiva Oblonski. Stiva köhnə rus adı Stefanın qısaldılmışıdır, lakin mən onu çəhrayı, yaxasının düyməsi açıq köynəkdə heç cür təsəvvür edə bilmirəm. Hamı tərəfindən sevilir, əliaçıq, ünsiyyətcil, eyni zamanda, tamahkar, qadın düşkünü hesab olunur. O keçirdiyi mərasimlərdə qonaqlarına arağın altı növünü təklif edir. Liberal qəzetləri oxuyur, amma liberal olduğu üçün yox, o cür həyat tərzi keçirdiyi üçün. O, asan, rahat dövlət işinə düzəlmək üçün əlaqələrindən istifadə edir, həyat yoldaşının mülkiyyətini dəyər-dəyməzə satır və bütün bunlara layiq olduğunu düşünür. "Hər şeyə rəğmən, qayğıkeş ata və ər olmağına çalışan", - yazar onun haqqında bu sözləri deyir, "o heç vaxt uşaqlarının, həyat yoldaşının varlığının fərqində olmurdu".

Romanda 1870-ci illərdəki Rusiya aristokratiyasından bəhs edilir. Həddindən artıq dəyişiklərə məruz qalan cəmiyyətlərin, qulların, milyonlarla insanın azadlığa buraxıldığı illər... Əsərin əsas qəhrəmanı Anna Kareninanın da çoxlu xidmətçiləri var. Kareninə ərə gələn Annanın qardaşı Stivanın arvadı Dollinin bacısı Levinə ərə gedir. Anna və Vronski də belə tanış olur: onların əmiuşaqları bir-biri ilə evlənir.

Bu, "Romeo və Culyetta" deyil

Ailəsi tərəfindən qoyulan qayda-qanunlara qarşı çıxan, sevgisi uğrunda mübarizə aparan və tragik nəticələrə gətirib çıxaran həyat hekayəsi yazıb Tolstoy. "Anna Karenina" bədbəxt yeniyetmələrdən bəhs edən "Romeo və Culyetta" deyil, bu "qəddar qanunların" bədbəxt etdiyi böyüklərin hekayəsidir.

Tolstoy Anna və Vronskinin yüksək cəmiyyətin yazılmamış qayda-qanunlara qarşı çıxmağına rəğbət bəsləyir. O, bütün bunların fonunda Annanın dillematik xarakterini, cəmiyyətdəki ana kimi rolunu da açır.

Annanın Vronskiyə sevgisi Stiva Oblonski kimi təkcə seksual hisslərdən ibarət deyil, daha ali duyğudur. O bizim eradan daha ötəsinə baxa bilir, harada ki, seksual azadlıqlar mövcuddur, həyat şəraiti daha yaxşıdır. Anna özünü qatarın altına atır. Qadın sevmədiyi adamla evlənir, ona özünü bağışladığı üçün nifrət edir və bütün hissləri ilə səfərbər olub sevdiyi adam isə onu anlamır.

Mən hələ də Tolstoyun sevgi və arzu haqqında konkret olaraq nə hiss etdiklərini dəqiq bilmirəm. O, rəhmin və mənəvi sarsıntıların arasında, həvəsin və özünü aldatmanın, həyat yoldaşını sevməyin və ondan bezməyin arasında qalıb. Onun inamsızlığı Anna Kareninanın - həyat yoldaşının ikili təsvirində əks edilib. Uşağın doğulması ilə korlanan Dolli - kitabın həsr edildiyi arvadı kimi, qəşəng yeniyetmə Kitti - evləndiyi vaxtdakı həyat yoldaşı kimi qadındır. Onlar bir-birinə zidd görünürlər, hərəsi öz dövrünün gerçəyi olub; və Tolstoy, hamı üçün öz vaxtının sahibi, yalnız həqiqətin quludur!