Pərviz Cəbrayıl: "Mən "it gəldi, örkən apardı" tipli mətnləri şer saymıram"

Pərviz Cəbrayıl üzdə olan aktual yazarlardandır. Publisistik yazıları ilə mətbuatda müntəzəm çıxış edən və hamının yaxşı tanıdığı Pərviz bəyi mən də neçə illərdir yaxşı tanıyıram. Özü də bu, onunla ilk müsahibəm deyil.

"Virtualaz.org" üçün müsahibə almaq məqsədilə zəng edəndə tərəddüd eləmədən razılıq verdi. Məşhur romanına işarə edərək "mən "Yad dildə" danışmağa öyrəşmişəm" dedi .

Milli Kitab Mükafatının qalibi ilə söhbətimiz əsasən ədəbiyyat barədə olacaqdı...

- Pərviz bəy, nə vaxt başa düşdünüz ki, yazmaya bilməzsiniz?

- Məndən kiçik bacım şeir yazırdı. Mən də əl gəzdirirdim. Nəticədə ortaya əslində yeni şeir çıxırdı. "İstəsəm, mən də yazaram" - deyirdim. Ancaq yazmırdım. Bir gün əmim oğlu Mübarizin mənsur şeirlər yazdığını eşitdim. Ona qədər elə bilirdim ki, şair anadan alnına "şair-yazıçı" sözü yazılmış halda doğulur. Bu xəbərdən sonra bildim ki, elə deyilmiş. Bir gecə yazmağa başladım. İşığı yandırmağa qorxdum, pəncərədən düşən Ay işığında yazdım. Ona görə də ədəbiyyatın işıq olduğuna inanıram. İşığın yox vaxtı sən aləmə zərrəcə, bir qığılcım qədər də işıq verə bilərsənsə, yazmamağa haqqın yoxdur.

- Maraqlıdır, o gecə nə yazdınız?

- Elə həmin Mübarizin həyatından roman yazmağa başladım. O romanı hələ də yazıram. Mübariz məndən iki yaş böyükdür, eyni zamanda da mənim balamdır.

- Yazarkən oxucu barədə düşünürsən, yoxsa...?

- Yazarkən yalnız yazı haqda düşünmək olar. Oxucu haqda fikirlər isə adamda yazıya qədər formalaşmış olur. Daha doğrusu, yazar bilavasitə oxucu haqda düşünmür, ancaq öz əsərinin, deyək ki, romanın quruluşunu bəzən illərlə fikirləşirsənsə, tələblərin öhdəsindən gəlməyə, ən uğurlu variantı seçməyə çalışırsansa, deməli, elə oxucunu düşünürsən. Mən oxucunu düşünmək deyəndə bunu anlayıram. "Yoxsa filan oxucu buna nə deyər, filan tənqidçi necə yanaşar" kimi sorularla başını yükləsən, öncədən məğlubsan. Oxucuya sənin öz işinə məsuliyyətlə yanaşman lazımdır ki, səndən razı qala bilsin. Hə, bu mənada hər bir yazarın borcudur oxucunu düşünmək.

- Sizin şeirlərinizin bir çoxunda fikir yarımçıq kəsilir. Bunu sonacan deyilməmiş fikirlərin yerinin doldurulmasını oxucunun öhdəsinə buraxmaq kimi başa düşmək olarmı?

- Dediyim kimi, yazar oxucunu düşünürsə, onda bütün hallarda oxucunu düşündürməyi də bacarmalıdır. "İt gəldi, örkən apardı" tipli mətnləri şer saymıram. Mən nəsrimdə bu yanaşmaya daha çox üstünlük verirəm. Yəni romanı oxucu ilə şərikinə tamamlamaq. Şerlərimə isə ayrı-ayrılıqda yox, küll halında yanaşıram. Bütün şerlərim əslində bircə mətndir. Oxudunsa, gərək ardıcıllıqla hamısını oxuyasan. Elə roman kimi. Ordan-burdan olmaz.

- Onda sizin şeirlərə mənzum roman demək olar?

- Bu, sənin ağlına gəldisə, demək, olar.

- Ədəbi dəblərə uymadan insan psixologiyasının dolanbaclarından bu qədər baş çıxarmaq sizin şair kimi uğurunuzdur onda. Şeirlərinizdə nəzarəti həmişə əldə saxlaya bilirsinizmi?

- Haqqımda "baş çıxara bilən" təəssüratı varsa, buna sevindim. Heç olmasa mətnin həndəvərində xoşbəxtiksə, nə gözəl. Nəzarət məsələsinə gələndə isə bəziləri bunu qüsur saysa da mən elə düşünmürəm. Şer də, nəsr də, ümumiyyətlə, bütün sənət növləri konkret baza tələbləri olan sahədir, deməli, həm də elmdir. Yazar bu tələblərin üstündə interpretasiya və ya improvizə etməkdə azaddır. Ancaq nəzarəti əldə saxlayanda da, nəzarəti itirəndə də, yenə hamısı yazarın iradəsi və ideyası əsasında baş verməlidir. Heç nəyə xidmət eləməyən hər hansı dahiyanə cümləni belə yazmaq, mətnə soxmaq olmaz. Ədəbiyyat aforizmlər toplusu deyil ki. İstənilən mətn hansısa fikri ifadə etmək üçündür. Bu fikrə qulluq etməyən bir söz belə işlətmək düz deyil. Nəzarət də, nəzarətsizlik də nəyə görəsə olmalıdır. Əks halda bədii mətndən söhbət gedə bilməz.

- "Yazmaq - etiraz etməkdir" fikrinə münasibətiniz necədir?

- Bu fikir kimə məxsusdur - bilmirəm. Ancaq onunla tam olaraq razı deyiləm. Ola bilsin, yazmağın bir adı da etiraz etməkdir. Ancaq yazı da Tanrı kimidir - min bir adı var.

- Yazar və ateist...

- Umaram, mənim dini görüşlərimi soruşmursan.

- Əlbəttə...

- Mənə görə, yazarın inanc sisteminin mətnə birbaşa dəxli yoxdur. Yazar yaradandır. Mikroyaradan. Bütün hallarda o, kimin var, kimin yox saydığı qüvvəni yamsılayır. Onu özündə üzə çıxarır və demək, Yaradan kimi ən azı yaradarkən bütün yaratdıqlarına bir gözlə baxmalıdır. Ancaq insanların alın yazısı, bir taleyi, bir ömür yolu olduğu kimi personajların da öz yolu olur. Bu yol yazıçının açıq müdaxiləsi olmadan, ancaq ideyanın açılması üçün müxtəlif tale və xarakterlərdə mövcud olur, qələbə çalır və ya yenilir. Mən dinə inanmaya bilərəm, ancaq əsərimdə birbaşa "bütün dinlər puç və əfsanədir" deyə bilmərəm. Yazıçının borcu göstərməkdir. Elə göstərmək ki, oxucu özü müstəqil şəkildə düşünə bilsin. Deyək ki, yazar bir diktatorla bir inqilabçının faciəsini, hisslərini, baxışlarını, bütün yaxşı və pis yanlarını eyni sevgi ilə göstərməlidir. Bir dindarla bir ateisti də eyni dərəcədə. İnsan doğulandan nə ateist, nə teist olur. Bu sifətlər sonradan qazanılma olduğuna görə yazar hər personajına onun sıfır halından yanaşmalıdır. Qərar vermək oxucunun işidir.

- Ədəbiyyatımızdakı dəstəbazlıq barədə soruşmaq istərdim. Bu qruplaşmalar kimə qulluq edir?

- Qruplaşmalara qoşulmasam da orada pis heç nə görmürəm. Demək, onları nə isə birləşdirir ki, qruplaşırlar da. Kimə qulluq eləmək məsələsi də dərin söhbətdir. Hakimiyyətə qulluq edən var, öz çıxarlarına, ideyasına, hansısa ədəbi axına və s. qulluq edənlər var. Təki arada ədəbiyyat yaddan çıxmasın. Ancaq nə qədər ki ölkədə bu siyasi reallıq var, yazarların peşəkarlığa gedən yolunun üstündə iri bir daş var. Belə olduqca nə ədəbiyyatın inkişafından danışmaq olar, nə də ardıcıl şəkildə yaxşı yaza biləcək hansısa bir yazardan.

- Azərbaycan Yazıçılar Birliyində bir müddət qalmaqallar yaşandı. Sizin münasibətinizi bilmək istərdik...

- AYB Azərbaycanda sovetizmin, kolxoz quruluşunun son yadigarıdır. O quruma muzey kimi yanaşmaq daha doğru olardı. Ancaq bu, heç də o demək deyil ki, orada istedadlı adamlar yoxdur. Var, həm də necə! Sadəcə nəyəsə görə ilişib qalıblar orada, ya da bunu heç hiss etmirlər ki, onlar AYB-çidir. Onlar öz ömrünü və yaradıcılığını yaşayırlar. Ancaq bu gün gedib AYB-yə üzv olanları mən bir şeylə müqayisə edirəm. O çağların adamları yaxşı xatırlayır ki, sovetin son dəbdəbəli avtomobili öncə "QAZ-24", sonra isə onun təkmilləşmiş forması "QAZ-31" oldu. O maşınlarda ancaq varlılar, vəzifə sahibləri gəzərdi. O əlçatmaz hiss hələ də adamların içində qalıb. Bu gün dünənin traktorçusunun oğlu əlinə para düşən kimi gedib hansısa xarici maşın yox, o "Volqa"lardan alır və özünü o zamanlar həsəd apardığı katiblərin yerində hiss edir. Yəni bax, bu arzuma çatdım. AYB də öz çağının "QAZ-24"ü idi. Mən bütün hallarda ya ictimai nəqliyyata, ya da xarici avtomobilə üstünlük verirəm. Oradakı qalmaqallarsa təbiidir, o qurum ya haçansa tam ləğv ediləcək, ya da şəklini dəyişib sıradan bir ədəbi birlik olacaq. Hansısa ədəbi baxışlar sistemi olmayan bir qurumu hansı məntiqlə ədəbi birlik adlandırmaq olar? Qoy oxucular qərar versin.

- Bəs AYB və Azad Yazarlar Ocağı üzvləri öz aralarında nə dərəcədə səmimidir?

- Bir hərf fərqi olan bu qurumların səmimiyyət məsələsi ilə nə ilgisinin olduğu mənə çatmır. Hər biri öz işindədir. AYO-nun heç olmasa bir neçə üzvünün ictimai aktivliyi var, ziyalılıq sərgiləyirlər. Bir də ki, mən onların daxili işinə qarışmıram.

- Milli Kitab Mükafatının qalibi olmusunuz. Ədəbi müsabiqələrə münasibətiniz necədir?

- Müsabiqələrin xeyirdən başqa bir zərəri yoxdur hələ ki. Bu işdə əməyi keçən hər kəsə "sağ ol" deyirəm. MKM-ə, "Azadlıq" radiosuna, "Nəsimi"yə daha böyük uğurlar diləyirəm.