Şuşaya səfərin nəticələri əsasında yazdığım bu oçerki mən keçmiş haqqında xatirələri gələcək üçün vəzifələrlə heyrətamiz şəkildə birləşdirməyi bacaran Prezident İlham Əliyevin çıxışlarının təsiri ilə “Gələcək haqqında ... xatirələr” adlandırdım.

Əvvəli burada

Müharibənin başa çatması ilə ölkəmiz zəfər eyforiyasına uymadı, onun üçün yeni adi iş günləri başladı. Müharibədən sonra elə ilk günlərdən məlum oldu ki, Prezident İlham Əliyev bu günlərə artıq çoxdan hazırlaşmışdı. Qələbədən dərhal sonra ictimaiyyət Qarabağın dirçəldilməsi üzrə möhtəşəm planlar barədə məlumatlandırıldı və eyni zamanda, praktik iş başlandı. İşğaldan azad olunan şəhərlərin inkişafı üzrə baş planlar hazırlanır, yeni hava limanları, geniş avtomobil yolları, elektrik yarımstansiyaları və elektrik ötürmə xətləri şəbəkəsi tikilir, “ağıllı şəhər” və “ağıllı kənd” konsepsiyası əsasında yaşayış məntəqələri yaradılır, dağıdılmış mədəniyyət abidələri və məbədlər bərpa edilir.

...Avtobusumuz Zəfər yolu ilə hərəkəti davam etdirir. Yol boyunca çoxsaylı tikintilər görürük. Lakin Füzuli aeroportunun, avtomobil yollarının tikintisi, elektrik ötürücü xətlər üçün dirəklərin quraşdırılması xüsusilə güclü təsir bağışlayır.

Uzaqda artıq məşhur Şuşa qayaları görünməyə başlayır. Qəhrəman Azərbaycan döyüşçüləri demək olar ki, ölümə meydan oxuyaraq, ölümün gözünün içinə düz baxaraq, həmin qayalara dırmaşaraq, Şuşa şəhərini, sözün əsl mənasında, əlbəyaxa döyüşdə azad ediblər. Biz hər bir azərbaycanlı üçün müqəddəs olan bu şəhərin azad edilməsi naminə canından keçən şücaətli əsgərlərimizin xatirəsini anmaqdan ötrü sürücüdən sürəti azaltmasını xahiş edirik. Allah onlara rəhmət eləsin...

Erməni hərbi analitiklər İkinci Qarabağ müharibəsinin yekunlarını araşdıraraq, tez-tez vurğulamağa çalışırlar ki, Azərbaycan Ordusu pilotsuz uçuş aparatları (PUA) sayəsində qalib gəlib. Əlbəttə, pilotsuz uçuş aparatlarının rolunu inkar etmək olmaz. Lakin erməni analitiklər o barədə danışmırlar ki, ermənilər PUA-nın tətbiq edilmədiyi Şuşada niyə uduzublar, azərbaycanlılar odlu silahdan məhdud istifadə etdikləri bir vaxtda şəhər erməni hərbi texnikası ilə, o cümlədən tanklarla və təpədən-dırnağadək silahlanmış çox sayda işğalçılarla dolu idi. Müasir müharibələrdə müasir silahların rolunu inkar etmək ağılsızlıqdır, lakin əgər bu müasir silahlar ədalətli müharibə aparan Azərbaycanla bağlı olduğu kimi, döyüşçülərin yüksək mənəvi-psixoloji keyfiyyətləri və özlərinin haqlı olduğunu dərk etməklə möhkəmləndirilməzsə, o halda metal yığını olaraq qalacaq.

...Tezliklə biz işğaldan azad olunan Şuşaya, çox əziyyətlər görmüş Şuşaya çatacağıq. Şəhərə yaxınlaşdıqca mən onun tarixinin faciəli səhifələrini yada salırdım.

Dəfələrlə hücumlara məruz qalan Şuşa şəhərinin əsası 1752-ci ildə Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən qoyulub.

1795-ci ildə Şuşa Qacar sülaləsindən olan Ağa Məhəmməd şah tərəfindən ələ keçirilib. Şuşanın Qacarın əsarətində qalması iki il davam edib, 1797-ci ildə saray əhli tərəfindən sui-qəsd nəticəsində Ağa Məhəmməd şahın ölümündən sonra şəhər azad edilib.

1805-ci ildə Gəncə xanlığının məhv edilməsindən sonra və Kürəkçay müqaviləsinin imzalanması nəticəsində bütün Qarabağ xanlığı kimi Şuşa da Rusiya imperiyasının hakimiyyəti altına keçib. Tezliklə Qarabağ hökmdarı İbrahimxəlil xan rusiyalı zabit Lisaneviç tərəfindən qətlə yetirilir. 20 ildən sonra Lisaneviç Ömər adlı qumuq (azərbaycanlılara qohum olan Şimali Qafqaz xalqı) tərəfindən güllələnir. Qarabağ xanlığının zəbt olunmasına rəhbərlik edən və Gəncə xanlığının qanında əli olan general Sisianov 1806-cı ildə Bakının Qala qapılarının yaxınlığında Bakı xanlığı sülaləsinin təmsilçisi İbrahim bəy tərəfindən öldürülür.

1920-ci il martın 23-nə keçən gecə, Novruz bayramı qeyd olunduğu vaxt erməni silahlı dəstələri XI Qızıl ordu qoşunlarının yaxın vaxtlarda Azərbaycana hücum edəcəyi xəbərindən istifadə edərək Şuşa, Əsgəran və Xankəndidə yerləşən Azərbaycan qarnizonlarına qəflətən soxulublar. Məqsəd həm bu şəhərləri zəbt etmək, həm də Azərbaycan ordusunu ölkənin sərhədlərini qorumaqdan yayındırmaq idi. Azərbaycanın hərbi nazirliyi tələsik şəkildə qoşunları Bakıdan Qarabağa göndərməyə və ölkənin şimal sərhədlərini boş qoymağa məcbur oldu. Ermənilərin qısamüddətli uğuruna baxmayaraq, zəbt edilmiş bütün əraziləri general Həbib Səlimovun, Qarabağ və Zəngəzurun general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun səyi ilə azad etmək mümkün oldu. Şuşa, Xankəndi, Əsgəran birinci, ikinci və üçüncü Azərbaycan respublikalarının tərkibində qaldı.

1992-ci il mayın 8-də erməni qoşunları Şuşanı işğal etdilər. Hər bir azərbaycanlı üçün müqəddəs olan bu şəhər düz 28 il yarım erməni əsirliyində qaldı. Lakin düşmən nə qədər çalışsa da, Şuşanın əzmini qıra, onu fəth edə, ona xas olan Azərbaycan ruhunu məhv edə, buradan Azərbaycan mədəniyyətinin izlərini silə bilmədi.

2020-ci il noyabrın 8-də Azərbaycan Ordusu Şuşanı işğaldan azad etdi. Məhz həmin günlərdə Prezident və Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev hər bir azərbaycanlı üçün müqəddəs enerjili, Azərbaycanın çoxəsrlik tarix salnaməsinə daxil edilməyə layiq olan sözləri dilə gətirdi: “Əziz Şuşa, sən azadsan! Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq! Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik! Şuşa bizimdir! Qarabağ bizimdir! Qarabağ Azərbaycandır!”

...28 avqust 2021-ci il. Biz artıq Şuşadayıq... Şuşa bizi gözləyirdi, biz isə 28 ildən artıq bir müddətdə qəlbimizdə Şuşa həsrəti ilə yaşamışıq. Biz 28 il ədalətsizliyin şahidi olaraq, tez-tez qəzəb və həyəcanla BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqının iclas salonlarından, dünyanın aparıcı ölkələrinin yüksəkvəzifəli şəxslərinin kabinetlərindən Şuşanın və bütün Qarabağ regionunun taleyinə baxırdıq. Budur, çoxdan gözlənilən yenidən qovuşma baş verdi. Şuşanın gözlədiyi əsl sahibləri gəlib çıxdı.

Biz, əvvəlcə, şəhərə sanki yuxudaymışıq kimi daxil oluruq, yalnız tədricən xəyal reallığa çevrilir... Bəli, biz Şuşadayıq, 2020-ci il noyabrın 8-də müzəffər Azərbaycan Ordusunun azad etdiyi şəhərdə.

Bu il yanvarın 14-dən başlayaraq, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin işğaldan azad edilmiş Şuşaya ilk səfərindən sonra şəhərin bərpasına start verilib. Mayın 7-də Prezident Şuşanı Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edib. Ötən müddətdə burada artıq orijinal memarlıq üslubunda yeni məscidin təməli qoyulub, “Xarıbülbül” musiqi festivalı keçirilib, sərgi salonları açılıb. Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Vaqif Poeziya Günləri ərəfəsində Şuşada otel və konfrans mərkəzinin, yeni yaşayış kompleksinin təməlini qoyub, böyük xanəndə Bülbülün ev-muzeyinin, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin abidəsinin, həmçinin Molla Pənah Vaqifin büstünün bərpadan sonra açılışını edib, Üzeyir Hacıbəylinin ev-muzeyində aparılan işlərlə tanış olublar. Şuşanın və onun ətrafının bərpasına aid olan 200-dən çox memarlıq və mədəni irs obyektinin siyahısı elan olunub. Azərbaycan mədəniyyətinin incilərinin bərpasında əsas rol ölkənin Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevaya məxsusdur.

... Poeziya bayramının iştirakçıları Cıdır düzünü müqəddəs ocaq kimi ziyarət edir, daha sonra hər bir azərbaycanlının qəlbinə əziz olan yerləri – Mehmandarovların, Əhməd Ağaoğlunun, Sadıqcanın, Nəvvabın və digərlərinin evlərini axtarmaq üçün ayrılırlar. Bütün bu abidələr və görməli yerlər erməni vandalizminə məruz qalıb, lakin onlar Şuşanın və bütün Qarabağın dirçəldilməsi üzrə irimiqyaslı işlər çərçivəsində hökmən bərpa olunacaq. Vilayət Quliyevlə mən Polad Bülbüloğlunun lütfkar dəvətini qəbul edərək, Bülbülün çox gözəl bərpa olunmuş ev-muzeyi ilə tanış olduq.

29 avqust. Vaqif Poeziya Günlərinin açılışına gedirik. Tədbir dahi şair və dövlət xadiminin məqbərəsinin qarşısında təşkil olunacaq. Erməni vandalları tərəfindən talan edilən və dağıdılan məqbərənin əks olunduğu fotoşəkilləri həyəcanla yada salıram. Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondunun səyləri nəticəsində çox qısa müddətdə bərpa edilmiş, demək olar yenidən hazırlanmış əzəmətli abidə qürur doğurur. Sözsüz ki, Vaqifin məqbərəsinin bərpası Azərbaycanın mədəni irsinin yorulmaz himayədarı Mehriban xanımın ən əhəmiyyətli xeyriyyəçilik işlərinin sırasına aid edilməlidir.

Çox keçmədən Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva gəlirlər. Bayram başlanır... İlk olaraq, 39 il bundan əvvəl Vaqifin məqbərəsinin və Poeziya Günlərinin açılışı münasibətilə keçirilən təntənəli mərasimdə iştirak etmiş, o vaxt diplomat olmağa hazırlaşan 20 yaşlı tələbə olmuş şəxs çıxış edir. Heydər Əliyevdən vətənpərvərlik, müdriklik və qətiyyət dərsi almış bu şəxs 17 il bundan əvvəl xilaskarlıq kimi böyük missiyanı öz üzərinə götürüb və buna nail olaraq, Azərbaycan tarixinin səhifələrinə əbədi daxil olub. Hazırda İlham Əliyev Azərbaycan Prezidenti, Ali Baş Komandan kimi Şuşadan dünyaya bu sözlərlə müraciət edir: “İşğal dövründə bir çoxlarımız - həm keçmiş məcburi köçkünlər, həm bütün Azərbaycan xalqı, o cümlədən də mən dəfələrlə fikirləşirdik ki, dünyada ədalət yoxdur. Çünki ədalət olsaydı, biz bu vəziyyətə düşməzdik. Mən də o cümlədən belə fikirdə idim. Ancaq həyat göstərdi ki, ədalət var, sadəcə, dözümlü olmaq lazımdır, səbirli olmaq lazımdır, ədalətə inanmaq lazımdır və ədalətə nail olmaq üçün çalışmaq lazımdır, hədəfə doğru getmək lazımdır. Ədaləti bərpa etmək üçün fədakarlıq göstərmək lazımdır. Bu gün biz hamımız ürəyimizdə deyirik və açıq deyirik ki, bəli, ədalət var, ədalət bərpa edildi, biz bu gün Şuşadayıq və bundan sonra Şuşada əbədi yaşayacağıq”.

Həsən Həsənov, dövlət xadimi, tarix elmləri doktoru