(Böyük sənətkar, qüdrətli aktyor Kazım Ziyanın anadan olmasının 120 illiyinə həsr olunur)

Azərbaycan səhnəsinin qüdrətli sənətkarları içində Kazım Ziyanın xüsusi yeri var. Onun səhnədə yaratdığı müxtəlif obrazlar bir sənətkar üçün olduqca səciyyəvidir. Geniş aktyorluq diapazonuna malik olan Kazım Ziya səhnəmizdə tamamilə müxtəlif ruhlu və xasiyyətli rollar oynayıb, bir çox yaddaqalan surətlər yaradıb.

Kazım Cəfər oğlu Kazımzadə (Kazım Ziya) 1896-cı ildə (bəzi mənbələrdə 1894-cü il göstərilir) Ordubad rayonunun Yuxarı Əylisli kəndində bağçı Cəfərin ailəsində dünyaya göz açıb.

Kazımın dünyaya gəlişi Cəfər kişinin böyük sevincinə səbəb olmuşdu. Necə də sevinməyəydi?! Axı Cəfər kişinin doğulmuş oğlan uşaqları həddi-buluğa çatmamış dünyasını dəyişirdi. Yalnız onun qız övladları qalırdı. Cəfər kişi Kazımın yaşaması üçün Allaha dua edər, nəzir paylayar, sonuncu qəpiyini mollalara verərdi.

Ata oğlunu ruhani görmək istəyirdi, ona görə də onu ilk növbədə mollaxanaya və sonra isə mədrəsəyə qoyur. İlk gündən uşağın fenomen yaddaşı müəllimləri heyrətə gətirir. Lakin təhsilinin birinci ili atası dünyasını dəyişir. Onun ölümündən sonra 6 yaşlı Kazımı əmisi Hüseyn himayəsinə götürür. Kazım Ziya mədrəsəni bitirdikdən sonra birillik şəhər məktəbinə daxil olur. Bir müddət sonra əmisinin ailəsi ilə birgə Bakıya köçür. Burada o, İranın xeyriyyəçi tacirlərinin vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərən "İttihad" gimnaziyasına daxil olur. Gimnaziyanın proqramına əsasən burada əcnəbi dillərdən fars, ərəb, fransız, rus dillərini öyrənməyə üstünlük verilirdi. Kazım Ziyanın bu dilləri mükəmməl öyrənməyinə baxmayaraq, şəhərin səsli-küylü həyatı onu ağuşuna çəkirdi. Xeyriyyə axşamlarının birində o ilk dəfə olaraq Azərbaycan aktyor truppasının iştirakı ilə teatr tamaşasına baxır və bundan sonra aktyor olmağı qarşısına məqsəd qoyur.

Kazım Ziya aktyorluq məharətini ilk dəfə olaraq məktəbdə keçirilən "Novruz bayramı" şənliyində göstərməli olur. 25 mart 1914-cü il tarixdə fransız yazıçısı Molyerin Kazım Ziya tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş "Zorən təbib" komediyası Azərbaycanın qüdrətli aktyoru Hüseyn Ərəblinskinin rejissorluğu ilə məktəb səhnəsində tamaşaya qoyulur. Bu tamaşada Kazım Ziyanın yaratdığı rol məktəb və müəllim heyəti tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır. Beləliklə, Kazım Ziyanın səhnəyə ilk gəlişi bu əsərlə olur. Onun uğur qazanmasında Ərəblinskinin az rolu olmur.

Tamaşadan sonra Ərəblinski Kazım Ziyaya kömək edəcəyi təqdirdə onun qarşısına şərt qoyur: yalnız dərsdən sonra səhnəyə çıxmağı ona tövsiyə edir.

Qüdrətli aktyor sözünün üstündə durur və Kazım Ziya 1916-cı ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra "Müsəlman aktyorlarının truppası"na daxil olaraq peşəkar aktyorlarla birgə ilk teatr mövsümünə başlayır.

1917-ci ildə "Bakı Türk aktyorlarının ittifaqı" təşkil olunarkən Kazım Ziya buraya katib seçilir. 1918-ci ildə ilk dəfə olaraq Həştərxana (Astraxan) qastrol səfərinə çıxır və burada N.Nərimanovun yardımı ilə tamaşa və konsertlər verir. Astraxandan Ərəblinski ilə Bakıya qayıtdıqdan sonra "Hacıbəyov qardaşları truppası"na daxil olur və bir müddət sonra truppa ləğv olunur.

Kazım Ziya 1924-cü ildə Naxçıvan Xalq Komissarları Sovetinin dəvəti ilə yeni təşkil olunmuş teatrda rejissor kimi fəaliyyətə başlayır. Lakin burada bir qədər işlədikdən sonra 1925-1937-ci illərdə Azərbaycan Fəhlə-Kəndli teatrının truppasında baş rolların ifaçısı olur.

1937-ci ildə görkəmli sənətkar Kazım Ziya öz yolunu müəyyənləşdirir, yaradıcılığının kamillik dövründə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrına keçir. Kazım Ziyanın burada yaratdığı bədii surətlər silsiləsindən olan zəngin və rəngarəng, son dərəcə realist bir üslubda ifa etdiyi rollar onun qüdrətli aktyor olduğunu bir daha sübut edir...

Repressiyaya məruz qalanlar haqqında kitab üzərində işləyirdim. Milli Təhlükəsizlik Xidməti arxivinin əməkdaşına erməni daşnaklarının, bolşeviklərin qatı düşməni, Nuru Paşanın yavəri olmuş Əhməd Triniçin şəxsi qovluğunun gətirilməsini xahiş etdim. Həmin qovluqda Ə.Triniçin əleyhinə çıxış edənlərdən Kazım Ziyanın ifadəsi fərqli idi. Xalq ar­ti­stinin 13 noy­abr 1935-il­də ver­diyi ifa­də­dən mə­lum olur ki, o, Ə.Tri­niç tə­rə­fin­dən nəinki vəh­şi­lik, öldürmə gör­mə­miş, hətta хa­tır­­l­amır da. Yal­nız 1918-ci ilin mart ha­di­sə­lə­rin­də o, həy­ə­ti­nin dar­va­za­sın­da day­a­narkən Əh­məd Tri­niçin əlin­də mau­zer хal­qa müraciət etdiyinin şahididir:

"Qor­хmayın, qar­daş­lar, türk or­du­su yetişir".

So­nra­lar o, Ə.Tri­ni­çin müsa­vat hö­ku­mə­ti dövrün­də Ba­kı­da "Yar­dım Alayı" za­bi­ti for­ma­sın­da gör­dü­yünü də qeyd edir.

1937-ci ilin əvvəllərində ölkədə gedən repressiyalar teatr tərəfə istiqamət götürür. İlk növbədə teatrımızın qartalı Abbas Mirzə Şərifzadə, bir neçə ay sonra Ülvi Rəcəb həbs edilir. Müstən­tiq­lər DTK-nın qa­­ra­nlıq zir­zə­mi­sin­də ək­sin­qi­la­bı, mil­lət­çi­liyi təb­liğ edən­lər sı­ra­sın­da aktyor­lar­dan Ələ­sg­ər Şərifo­v, Mir­zağa Əli­ye­v, Rza Əf­qan­lı, Nüsrət Fə­tul­lay­e­vlə yanaşı, 1938-ci ildə Tiflisdən Bakıya gələrək Milli Dram Teatrında şöhrətlənmiş Kazım Ziyanın həbsi üçün də "donoslar" hazırlayırdılar. İki qüdrətli sənətkarın həbsindən sonra növbə Kazım Ziyanın idi. Xalq artisti Fatma Qədri Leyla xanım Bədirbəyliyə danışırmış ki, onu, Kazım Ziyanı, Mirzağa Əliyevi ləkələməyə çalışırmışlar. O üzdən gecələr gözünə yuxu getməzmiş. Mirzağa Əliyev gecə zəng vurub soruşarmış: "Necəsən? Hələ gəlməyiblər?" Fatma xanım da deyərmiş: "Yox!" Mirzağa Əliyev qayıdarmış: "Allaha şükür!" Lakin həm Kazım Ziya, həm də Mirzağa Əliyev repressiya məngənəsindən qurtula bilmirlər. K.Ziyanın vaxtilə Ə.Triniç haqqında dediyi xoş sözlərə görə yuxarı dairələrin onu bağışlamaq fikri yox idi.

Məhz buna görə də ona əksinqilabçı, millətçi, üsyançı yarlığı vurulur. 1938-ci ildə Borşev tərəfindən təsdiq olunmuş orderə əsasən, Kazım Ziyanın həbsinə və evində axtarış aparılmasına icazə verilir...

Aktyorun ünvanına atılan iftiralar müsbət həllini tapmır. K.Ziya ölkəni qorxu içində saxlayan "qara maşınların və onu idarə edən qara meşinlilərin" caynağından qurtula bilir. Bir müddət sonra aktyor yenidən səhnəyə qayıdır. Onun Hüseyn Cavidin "İblis", "Şeyx Sənan" əsərlərində (Arif, Dərviş), Səməd Vurğunun "Vaqif", "Xanlar" əsərlərində (Vaqif, Söhbət), Sabit Rəhmanın "Toy" və "Xoşbəxtlər" əsərlərində (Surxay, Usta Segah), Süleyman Sani Axundovun "Eşq və intiqam" əsərində (Piri baba), Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" əsərində (Şeyx Nəsrullah), Cəfər Cabbarlının "Yaşar", "Oqtay Eloğlu" əsərlərində (İmamyar, Xaspolad), Mirzə Fətəli Axundzadənin "Lənkəran xanının vəziri"ində (Mirzə Həbib, Xan), Lermontovun "İki qardaş" əsərində (Mixail Dmitri), Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" əsərində (General Tomson) ifa etdiyi rollar və başqa rolları müvəffəqiyyət qazanmışdı. K.Ziya Bakı kinostudiyasının və "Lenfilm"in istehsal etdiyi "Səbuhi", "Bir ailə", "Sualtı qayıq-T-9", "Fətəli xan" filmlərinə də çəkilir ("Fətəli xan" aktyorun ekranda son işidir). O, Hökümə Qurbanova, Ələsgər Ələkbərov, Lyubov Orlova, Mərziyə Davudova, Mustafa Mərdanov, Boris Çirkin, Leyla Bədirbəyli, Mustafa Mərdanov, Oleq Yakov, Nəcibə Məlikova və başqaları ilə birgə bu filmlərə çəkilmişdi.

K.Ziya eyni zamanda vaxtaşırı tərcümə ilə də məşğul olurdu. L.Tolstoyun "Canlı meyit", H.İbsenin "Cəmiyyət sütunları", V.Sobkonun "İkinci cəbhə arxasında", "Qanlı qala" əsərləri ilə ilk dəfə onun tərcüməsində tanış oluruq.

İncəsənət xadimləri arasında nadir sənətkarlar var ki, onlar əməkdar artist olmadan birbaşa Azərbaycan SSR-nin xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. Həmin nadir sənətkarlardan biri də Kazım Ziya idi. O, 17 iyun 1943-cü il tarixdə əməkdar artist adı almadan birbaşa xalq artisti fəxri adına layiq görülmüşdü. Aktyor həmçinin, 20 aprel 1948-ci ildə Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" tamaşasındakı Tomson roluna görə Stalin mükafatı laureatı adına, 2 iyul 1949-cu ildə isə SSRİ Ali Attestasiya komissiyası tərəfindən dosent elmi dərəcəsinə layiq görülür.

Görkəmli aktyor, istedadlı tərcüməçi, klassiklərimizin əsərlərini ifadəli nitqi ilə tamaşaçılara çatdıraraq qəlbləri fəth edən Kazım Ziya 1960-cı il noyabrın 20-də - 60 yaşında vəfat edir və Fəxri Xiyabanda dəfn olunur.