"Gerçəkləşməyən arzular" layihəsində: Səyyad Aran

Bu dəfə yazıçı Səyyad Aranla görüşüb onun "Gerçəkləşməyən arzular"ına işıq tutmaq istədik. Telefon əlaqəsi saxladıq. Müsahibəyə razılıq versə də, işinin çoxluğundan görüş gününün dəqiqləşdirilməsi üçün vaxt lazım oldu. Beləliklə, ilk zəngdən bir həftə sonra Səyyad müəllimin sədrin birinci müavini olduğu Dini İşlər üzrə Dövlət Komitəsinə yollandım.

Çox səmimi qarşıladı. Çay təklif etdi və razılığımı gözləmədən hər ikimizə süzdü. Doğrusu, bu qonaqpərvərlik, isti münasibəti görüb ağlımdan keçirdim ki, gərək Səyyad müəllimlə "Qəfil qonaq" layihəsində görüşəydim. Simasında olan xoş təbəssümdən əhval-ruhiyyəsi məlum olsa da, yenə də soruşdum:

- Səyyad bəy, necəsiniz, nə var, nə yox?

Ərkyana sualımın cavabı da ərkyana oldu:

- Normal. Şikayətlənməyə əsas yoxdur. İşimiz qaydasında gedir. Mübariz Qurbanlı sədr gəldikdən sonra fəaliyyətimiz daha da axara düşüb. Ciddi şəkildə qarşımızda duran problemlərlə məşğuluq.

- Axırda verəcəyim sualı indi vermək istəyirəm. Əslində, sizinlə ədəbiyyat söhbəti edəcəkdik. Əlaqə saxlayanda belə razılaşdıq.

- Ona da toxunarıq. Qalsın yeni kitabım çıxana.

Valideyinlərimizə rəhmət oxuyurlar

- Mübariz Qurbanlı ilə əvvəllər işləmişdinizmi?

- Mübariz Qurbanlı ilə təxminən yaşıdıq – mən ondan iki yaş böyüyəm. YAP-da 15 il bir yerdə işləmişik. 15 ilin 10 ilini parlamentdə, 5 ilini isə YAP-da yoldaş olmuşuq. 1995-ci ildən ideoloji sahədə çiyin-çiyinəyik. Komitədə də işlərimiz çox yaxşı gedir. Respublikamızın ayrı-ayrı yerlərində keçirdiyimiz dini, mənəvi tədbirlər diqqəti çəkir. Hüzr məclislərində ehsan süfrələrini sadələşdirmişik. İsrafçılığın qarşını almışıq. Və bu işdə xalq bizi dəstəkləyir, valideyinlərimizə rəhmət oxuyurlar.

- İmişli rayonunda kənd orta məktəbində ədəbiyyat müəllimi, rayon mərkəzində məktəb direktorunun müavini və partiya təşkilatının katibi olubsuz. Sonra da rayonun Maarif müdiri işləmisiniz. İki partiya üzvi olmusunuz, Kommunist Partiyası və YAP. Kommunist Partiyası ilə YAP-ı qohum partiya elan etmək doğru olmaz. Siz Kommunist Partiyasının üzvi olaraq ateist idiniz.

- Bir o qədər də yox.

Anan bazardan qayıdanda arxasınca...

- Demək, partiyanı aldatmaq olurmuş...

- Hə. Mənim dinə inamım rayonumuzun məşhur ruhanisi Məşədi Bülbülün adı ilə bağlıdır. O Məşədi Bülbül ki, zamanında Zaqafqaziyanın Şeyxülislamı Əliağa Yasinzadənin müavini olub. Yeniyetmə və gənclik illərimdə onun keçirdiyi hüzr məclislərində iştirak edərkən məntiqinə, hazırcavablığına, dərin savadına heyran qalardım. Nəcəfdə oxumuşdu, köhnə və samballı din xadimi idi. Sonra Molla Ələkbər var idi, eləcə, o da çox hörmətli bir molla idi. Onlara qarşı simpatiya vardı. Məşədi Bülbülə bizim zonada "Maşad Bülbül" deyirdilər. Müsəlman ənənələrinə uyğun olaraq, mənim və məndən kiçik qardaşımın kəbinini Maşad Bülbül kəsib. Bir dəfə ona sataşmaq üçün soruşurlar ki, ay Maşad Bülbül, kəbin nəyə lazımdır? O, sualın hansı məqsədlə verildiyini anlayıb sərt şəkildə cavab verir: "Kəbin olmasa, anan bazardan qayıdanda arxasınca əlli kələ düşər". Ona çox böyük ehtiram vardı. Məclisə gələndə hamı ayağa qalxırdı. Məclisin rəisi kimi onun üçün ayrılmış yerə becid addımlarla keçirdi ki, camaat ayaq üstə çox qalmasın.

Sənin atan eşşək, anan at, özün də...

Yenə də məclislərin birində mənəviyyat və səviyyəcə ondan aşağı olan birisinin yersiz atmacasına belə bir məsəl çəkmişdi: "Arazın qırağında bir qatır, bir dəvə otlayırdı. Dəvə qatıra deyir ki, hava qaralır, yaxşı olar, məndən aralanıb sahibinin evinə gedəsən. Axşam düşür, bu vaxtlar canavarlar Cahar meşəsindən ova çıxırlar. Hücum eləsələr sənə çətin olacaq... Qatır özünü eşitməzliyə vurur. Dəvə bir də qayıdır ki, canavar üstümə cumsa mən özümü Araza toxuyub o taya keçəcəm, amma sən Arazı keçə bilməyib boğulacaqsan. Qatır dəvənin sözünü qəribçiliyə salır. Elə bu vaxt doğrudan da meşədən iki canavar çıxıb bunlara hücum edir. Dəvə özünü vurur Araza. Çayın ortasında güclü sel onu büdrədəndə nərə çəkib, sahilə çıxır. Qatır isə Arazda batır. Son nəfəsdə dəvəyə səslənir ki, sən necə keçdin? Dəvə cavab verir ki, ay bədbəxt, mən dəvəyəm. Atam da dəvədir, anam da, babam da, yeddi arxa dönənim də. Mənim kimliyim bəllidir. Sənin isə atan eşşək, anan at, özün də qatırsan. Sən mənim yolumu gedə bilməzsən.

Onun bir xüsusiyyəti də vardı: əlini gözünün üstünə qoyub məclisi başdan ayağa süzürdü, necə deyərlər, kontingenti müəyyənləşdirirdi. Yəni gələnlərin çoxu kimlərdir – ziyalılar, fəhlələr, kəndlilər, yoxsa ticarətçilər, idarə işçiləri?.. Və onlara uyğun söhbətlər edərdi.

Onun saqqalını qırxmağa cürət etmədilər

- Xalqın sevgisi aydındır, amma o dövrün üsul-idarəsi vardı...

- Düzdür, kommunist partiyası dinə qarşı idi. Xüsusən dini mərasimlər ərəfəsi raykom katibləri tərəfindən mollalara və din xadimlərinə qarşı sərt tədbirlər həyata keçirilirdi: saqqallarını qırxırdılar, müvəqqəti ev dustağı edirdilər... Amma Maşad Bülbülə qarşı o sərt tədbirlər heç vaxt görülmədi. Gözdən pərdə asmaq üçün onu da raykoma çağırırdılar. Amma heç vaxt nə onun saqqalını qırxmağa cürət etdilər, nə də ümumiyyətlə xox gələ bildilər. Əksinə, onunla dini və dünyəvi söhbətlər edir, müəyyən məsələlər barədə məsləhətlər alardılar. Görüntü isə bu idi ki, guya rayonun ən ağır din xadiminə qarşı da profilaktiki tədbir görüldü.

Allah-Allah, unutdum...

- Yaxşı, keçək ədəbiyyata. "Körpü" adlı ilk kitabınız 1983-ci ildə çap olunub. Sonra bu hekayə ilin hekayəsi seçildi.

- Hə, sonra məşhur tənqidçi Akif Hüseynov Yazıçılar İttifaqının plenumunda – ili dəqiq yadımda deyil – 3 hekayəni ilin hekayəsi kimi təqdim etmişdi. Tahir Abbasovun, mənim... – xeyli fikrə gedir. Yaddaşını vərəqləyir, sifətində günahkar təbəssüm dillənir: - Allah-Allah, üçüncü müəllifi unutdum... yox, yadıma düşdü, bir də Məmməd Orucun.

- O hekayəni yazanda siz kənddə yaşayırdız.

- Kənddə yox, rayonda.

- Deyəsən şəhərdə qələminizi dəftərin üstünə qoyub çox saxladız. Bədii kitabınızın sayı 3-dür.

- Yox, dörddür: "Körpü", "Soyuq Günəş ", "Sandıqda qalan muştuluq", bir də 2010-cu ildə İstanbulda "Milenium" yayımları nəşriyyatında çap olunan "Aklanma kağıdı" ("Təmizlik kağızı").

Deputat olarkən kitablarımı dərc etdirməyə utandım

- Siyasi arenada olmanız, iki çağırış deputat seçilməniz və İstanbulda Baş konsul işləməyinizmi mane oldu? Baxmayaraq ki, Səyyad Aran imzası Azərbaycan oxucusu üçün yad deyil, tanınır, amma yenə də soruşuram: niyə az yazdınız?

- Bilirsiz, ömrümün çox hissəni pedaqoji fəaliyyətə, siyasətə və diplomatiyaya həsr etdim. Və buna görə də "məhsuldarlıq" baxımından yaşıdlarımdan irəli çıxa bilmədim. Milli Məclisin deputatı olarkən isə, dərc etdirməyə utandım. Düşündüm ki, deyərlər, deputat olmasından istifadə edir, kitablarını çap etdirir. 10 il nə kitabım, nə də bir yazım çap olundu. Publisistikaya çox yer ayırdım: "Xaosdan sabitliyə", "Üfüqdə Nobel sülh mükafatı görünür", "Xeyrə qənşər bulaqlar", "Haydar Aliyev ve Azerbaycan devlet petrol stratejisi" (2009, İstanbul) və s. Bu kitablar mənim siyasi və diplomatik fəaliyyətim dövründə yazdığım yazılar və məndən alınan intervülərdir. Yalnız 2002-ci ildə Rəşad Məcidin təkidi ilə "Qeybullanın qazancı" adlı hekayəm "525-ci" qəzetdə çap olundu. Sözün düzü, işlərimə görə bitirə bilmədiyim, yarımçıq qalan xeyli povest və romanlarım var. Uyğun vaxt gözləyirəm. Hal-hazırda mənim üçün əsas işimdir, daşıdığım vəzifəmin məsuliyyətidir.

Həftəyə dörd-beş kitab

- Səyyad bəy, yazıçı olmaq həvəsiniz haradan yarandı? Mütaliələr, yoxsa bu elə bir istək idi ki, qarşısını ala bilmədiz?

- Kitabların da təsiri oldu. Mən Ədəbiyyat müəlliminin oğluyam. Atam İmişlinin ilk Ali təhsilli ədəbiyyat müəllimidir. APİ-ni 1949-cu ildə bitirib İmişliyə gedib. Evimizdə gözümü acıb Tolstoyun, Viktor Hüqonun, Teodor Drayzerin, Dostoyevskinin, Rəşad Nuri Güntəkinin və o cumlədən Azərbaycan klassiklərinin və müasir yazıçılarının əsərlərini görmüşəm. Atam məktəbdən gəlib tut ağacının altında qəzet-kitab oxuyardı. Məndə də uşaq vaxtlarımdan kitab oxumağa həvəs yarandı. Rayon kitabxanasının ən fəal üzvlərindən olmuşam. Həftəyə dörd-beş kitab oxuyurdum. "Qılınc və qələm", "Dumanlı Təbriz", "Gələcək gün" kimi romanları bir həftəyə bitirirdim.

Atam həmişə deyirdi ki, çalış, savadlı ol, seçdiyin sahəni mükəmməl bil. Savadsız olsan, səni qarışqa kimi əzəcəklər. Orta məktəbdə hamı bilirdi ki, ədəbiyyatçı olacam. Ədəbiyyat dərslərini heç vaxt dərslikdən oxumurdum. Üç cildlik Azərbaycan ədəbiyyatı kitabından, yazıcılar haqda yazılan monoqrafiyalardan oxuyub danışırdım. Tarixi də çox yaxşı oxumuşam. Müəllimim Əminə Rüstəmova idi. Bütün şagirdlər ondan çəkinirdi, elə müəllimlər də. Onun rəğbətini qazanmışdım. Bir dəfə növbəti dərsdən sonra atama demişdi ki, oğlunun nə gözəl nitqi var. Bu sözü atama bir dəfə botanika müəllimim də demişdi.

O oğlanın şeirləri xoşuma gəlmədi...

- Bəs yaradıcılığa hansı janrda başladız?

- Yaradıcılığa şeirlə başlamışam. Bəxtiyar Vahabzadə 1975-ci ilin mayında İmişliyə gəlmişdi. Rayon Mərkəzi kitabxanasında rayonun yaradıcı gənclərin birləşdiyi "Ümid" ədəbi birliyinin üzvləri ilə görüş keçirildi. Necə oldusa, axırda şeir oxumaq növbəsi mənə düşdü. Oxunan yazılar haqqında yekun sözü söyləyəndə Bəxtiyar müəllim belə dedi: "Axırıncı şeir oxuyan oğlanın şeirləri o qədər də xoşuma gəlmədi". Təbii ki, dərnəkdə cürbəcür insanlar vardı. O cümlədən tənqidlərimdən təngə gələn yazarlar da. Filoloq olduğumdan şeirin qayda-qanunlarını, vəzn, ahəng, qafiyə və sair məsələləri digərlərindən babat bildiyimdən və bir az da müəllimlik damarım tutduğumdan xeyli "düşmən" qazanmışdım. Bir neçə nəfər istehza ilə güldü. Amma Bəxtiyar müəllimin ağzından çıxan ikinci cümlə sanki hamının üstünə soyuq su səpdi: "Ancaq ən çox xoşuma gələn də onun şeirləri oldu. Çünki bu şeirlərdə bir axtarış, yenilik, heç kimə oxşamamaq cəhdi var". Daha bir neçə çox xoş söz dedi. O şeirlərdən biri "Dialoq" idi.

− Görəsən bizdən sonra

Nə qalacag dünyada?

Düşəcəyikmi heç yada?

Yoxsa bizim də ömrümüz

Bir toz kimi qarışacaq havaya?

− Çətin sualdı, qardaş,

Ona cavab tapanacan

Kömək elə,

Bu qarını

Mindirək tramvaya.

Bu şeiri mən haradasa 18-19 yaşımda yazmışdım.

Qizlara hədiyyə verirdik

Rəsul Rzanın pərəstişkarıydım. Onun kitablarını alıb 8 martda qizlara hədiyyə verirdik. İkinci şeirim "Gül ömrü" adlanırdı. Rəsul Rzanının "Mən sənə gül demərəm, gülün omrü az olur" şeirindən təsirlənərək yazmışdım.

Gül ömrü

Mən sənə gül demərəm

Gülün ömrü az olur.

Rəsul Rza

Nə eybi, qoy az olsun,

Ömrüm payız, yaz olsun

Yaşayım iyirmi il,

Otuz il

(dilim-dilim olasan dil!)

Adi olum, sadə olum,

Bayağı olum,

Amma şikəst ömürlərin

dayağı olum.

Kor doğulanların gözü,

Nuru olum

Yetimlərin arxası, qüruru olum.

Hiss edim ki,

Kimsə məni gözləyir,

Kimə isə lazımam.

O zaman bir gül qədər

Yaşamağa razıyam,

Yaşamağa razıyam.

Sonralar bu və başqa şeirlərimi Rəsul Rza da bəyənmişdi. Xırda düzəlişlər edib, onları işləyəndən sonra yenidən yanına gəlməyimi tapşırdı. Sizə söylədiyim bu iki şeirin yanından iki dənə nida işarəsi qoymuşdu.

On səkkiz-on doqquz yaşımda yazdığım şeirdi. Sonrdan nəsrə keçdim. Həyatda, cəmiyyətdə baş verən cürbəcür hadisələr, haqsızlıqlar, vəzifə sahiblərinin balalarının harınlıqları qəlbimə toxunurdu. Və sonradan görürdüm ki, məni incidən, ürəyimi sıxan, kövrəldən əhvalatlar haqda yazıram.

Sözü adama bir dəfə deyərlər

- Rəsul Rzanın yanına necə düşmüşdünüz?

- Məni Rəsul Rzaya Xalq yazıçısı Əli Vəliyev "tapşırmışdı". Qızı mərhum Gültəkin xanımla Şuşadakı sanatoriyada dincəlirdilər. Atam da həmin sanatoriyada istirahətdə idi. Mən də İmişli həmkarlar təşkilatının kolxozçu balaları üçün təşkil etdiyi yay pioner düşərgəsinin pioner baş dəstə rəhbəri kimi Şuşadaydım. Sanatoriyada Əli Vəliyevin yaradıcılığıyla bağlı bir tədbir oldu. Xalq yazıçısının yaradıcılığı ilə bağlı Tofiq Əkbərli məruzə elədi. Mən də çıxış elədim və bəzi fikirlərim Əli Vəliyevin xoşuna gəldi. Artıq atamla tanış idilər. Soruşdu ki, oğlum, yazıb eləmirsən ki? Məndən qabaq atam dilləndi: - Hərdən cızma-qarası olur. – Nə yazırsan, şeir, hekayə? – Şeir, - dedim. – Kimi çox oxuyursan? - Rəsul Rzanı, - dedim. – Qabiliyətin olsa, deyərəm, sənə uğurlu yol yazar. Əlbəttə, ürəyimdən idi. O saat razılaşdım, təşəkkür elədim. Tətildən qayıdanda o zaman Azneft meydanında yerləşən Ensiklopediya İdarəsində böyük və unudulmaz Xalq şairi ilə görüşdüm. Şeirlərimi oxuyub bəzi düzəlişlər elədi. Dedi ki, bunları düzəlt, gətir sənə "uğurlu yol" yazım. Mənə elə gəldi ki, şeirlərim zəif olduğundan bəyənmədi, ona görə də mədəni şəkildə "xoş gəldin" deyir. Sonralar atam Əli Vəliyevlə görüşəndə deyib ki, deyəsən alınmadı Səyyadın şeirləri. Əli Vəliyev Rəsul müəllimdən soruşanda, cavab verib ki, o imişli balası sonra gəlmədi. Atam mənə yenidən onun yanına get desə də, getmədim, utandım, ayıb bildim. "Sözü adama bir dəfə deyərlər də". Bəlkə də o zaman o şeirləri düzəldib aparsaydım, indiyəcən poeziya aləmindəydim.

Çox təəssüf ki...

- Səyyad müəllim, nələri arzuladınız, bu arzulardan hansılar gerçəkləşdi?

- Deyim sizə, özüm də hərdən heyrətə düşürəm. Əvvəlcə hüquqşünas olmaq istəyirdim, sonra jurnalist, axırda qərara gəldim ki, atam kimi ədəbiyyat müəllimi olum. Əvvəl axırıncı arzuma qovuşdum. Siyasətə gəlməmişdən qabaq jurnalist kimi tanındım. Sonra da Bakı Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini 2-ci ali təhsil kimi bitirdim. Arzularını gerçəkləşdirdim. Amma çox təəssüf ki, o arzuları mən gənclik illərində yox, 50 yaşımda gerçəkləşdirə bildim.

- Siz ədəbi taleyinizdən necə, razısız?

- Ədəbi taleyimdən həm razıyam, həm də yox. Yavaş-yavaş yarımçıq bədii əsərlərimi ortaya çıxaracam. Yarımçıq əsərlərim çoxdur, sadəcə, oturub bunları davam eləmək lazımdı. Mövzular obrazlar beynimdədir, di gəl, vaxtım yoxdur. Qışda yaradıcılıq baxımından "məhsuldar" dövrüm olur, özümə qapanıram. Hiss eləyirəm ki, içim dolur və başlayıram yazılarımı yazmağa.

Yazıçı Səyyad Aran daha səmimidir

- Səfərlərdə olanda yol yoldaşı olaraq yazıçı Səyyad Aranı, yoxsa siyasətçi Səyyad Salahlını seçərdiz?

- Yazıçı Səyyad Aranı. O, daha səmimidir. Mən özümlə içimdə yaman çox danışanam. Normal yuxum yoxdur, yüz dəfələrlə olub ki, azan verilənə qədər gözümə yuxu getməyir, yata bilmirəm. Elə hey öz-özümlə danışıram, dağı arana, aranı dağa daşıyıram. Məni bir otaqda bir ay "ağzımı bağlayıb" saxlasınlar, darıxmaram. İçimdəki Səyyad Aranla söhbətim bitmir.

- Səmimi Səyyad Aranla dialoqunuzda olurmu kiminsə qəlbini qırdığınız adamı müzakirə edəsiz?

- Ümumiyyətlə, qəlb qırmaq mənim işim deyil. Kiminsə qəlbini qırmağım, küsdürməyim yadıma gəlmir. Ola bilər ki, iş zamanı tabeliyimdə olan kiməsə məsuliyyətsizliyi ilə əlaqədar, vətən mənafeyinə laqeyd münasibəti ilə bağlı acıqlanaram, deyərəm, nə edirsən, nə iş görürsən, bu nə ikiüzlülükdür və sair. Acığım gəlir kiminsə arxasınca danışmaqdan. Özüm elə eləməmişəm. Başqalarına da rəva görməmişəm. O adamlara, "sözün varsa özü yanımızda olanda danış. Yoxdursa, niyə danışıb məni pis vəziyyətdə qoyursan? Deyirlər ki, sən niyə pis olursan? Deyirəm ki, sən indi danışdığını mən gərək ya təsdiq edəm, ya da sənə acıqlanam, irad bildirəm. Təsdiq etsəm, sənin haqsızlığına şərik olacağam, mən axı o adam haqqında sən düşündüyün kimi düşünmürəm. Etiraz edəndə də sənin xoşuna gəlməyəcək.

- Danışığınızda, hərəkətinizdə kəndin orijinallığı qalıb. Şəhər sizi dəyişməyib həm də...

-Hə, deyəsən dəyişməmişəm...

- Namaz qılırsız?

- Çox təəssüf ki, səhhətim buna yol vermir. Bir neçə dəfə oruc tutmuşam. Amma axıra qədər yox...