(Una və Selinceri oxuyandan sonra ağlıma gələnlər)

Beqbederin Una və Selinceri

Kitabı oxuyandan sonra dərhal yazı yazmaq istədim. Doğrusu, yazının bu qədər uzun vaxt aparacağını, bu qədər araşdırma tələb edəcəyini heç ağlıma gətirmədim.

"Una və Selincer"in nəşrindən öncə yaxşı ki, Selincerin "9 hekayə" kitabını nəşr etmişdim, İstanbula uçanda təyyarədə oxudum və mənzil başında növbəmi qızıma verdim. Selincerin "Banan balığının ən asan ovlanan günü" adlı hekayəsini xeyli əvvəl oxumuşam, amma təsiri keçib getmişdi, bu dəfə oxuyanda elə bil kimsə başımı tutub bərk-bərk divara çırpdı. Başımdakı zoqqultunu uzun müddət dinləməli oldum. Bu hekayə həcmcə kiçik olsa da, "Balaca şahzadə", "Balaca qara balıq", "Adamlar və siçanlar"la yarışa girəcək bir əsər idi. Bu kitabdan sonra Fitsceraldı oxumağa başladım. "Möhtəşəm Getsbi"ni demirəm, onu əvvəllər oxumuşam, digər əsərlərini isə bundan sonra oxuyacam.

Biz heç vaxt gərəkli kitablar oxumamış, təsirli musiqilər dinləməmişik, tamaşa, teatr, kino nə olduğunu hələ də bilmirik. Biz hələ də kimi və nə üçün oxuyuruq suallarına cavab tapmaqda acizik.

İkinci Dünya müharibəsində Fransa döyüşmədən nasistlərə təslim oldu. Sonra Amerika və Britaniya birlikdə Nasistləri Fransadan qovdular. O zamana qədər dünya böyük yazarlarin ilham mənbəyi olan fransız ədəbiyyatını oxuyurdu. Amma indi fransız ədəbiyyatının əvvəlki nüfuzu yoxdur. Daha Amerika Fransanı əvvəlki kimi oxumur, artıq Britaniya özünü və Amerikanı oxuyur.

Müharibədə qalib, yaxud məğlub olmaq ədəbiyyata tam fərqli formada təsir edir. Bəzən müharibədə uduzanlar ədəbiyyatda qalib olurlar. Əslində, bunlar hamısı bitməyən söhbətlərə aiddir...

***

Beqbederin yeni əsərini təqdim edəndə onun agenti Halina axmaq istehzamı dərhal duyub, "bu çox yaxşı əsərdi" dedi. "Məhəbbət 3 il yaşayır" kimi bayağı bir əsərin müəllifi necə Selincerə müraciət edə bilər?" sualımı o sanki baxışlarımdan oxumuşdu.

Beqbederin "Una və Selincer" kitabı müəllifin Selincerlə görüş cəhdi ilə başlayır, o bilir ki, dağlarda kahin həyatı sürən, dünyaca məşhur yazar heç kəslə görüşmür, amma təsadüflərə çox inanan müəllif bunun əksinə də ümid edir. "Selincer qapını üzümüzə açsa da, çırpsa da hadisə olacaq"sözləriylə yol yoldaşlarına ürək-dirək verir. Beqbederin səfəri uğursuz olur. Selincerlə görüşə bilmir.

Laura üçün oxunan nağıl

Onlar ilk dəfə görüşəndə Una 15, Selincer 20 yaşındaydı (1940). Yaşından tez böyümüşdü Una, artıq dəb diktə edən qızlar sırasındaydı. Onlara dövrün post-flipperləri deyidilər. Şəkilləri "Harpers Bazaar", "Vogue" jurnallarını bəzəyirdi.

Belə qızlar görünüşcə cazibəli, ağıllarına görə isə təhlükəli olurlar. İstədikləri adamı çox tez tələyə salmağı bacarırlar. Selincer tacir oğluydu, yazar olmaq arzusundaydı, öz ağlına güvənir, qızların cəzbindən çəkinmirdi. Unanı gördüyü ilk gün, kəsdiyi ilk kəlmədə muzasını tanıdı. Una O’Nil Yucin O'Nilin birinci arvadından olan qızıdır. Yucin bu adı qızına soyadı ilə ahəngdar olduğuna görə seçsə də, əslində irlandcada "yeganə" mənasını verir. İki yaşı olanda atası onları tərk edib və bütün həyatları boyu cəmi üç dəfə görüşüblər. Son dəfə 14 yaşında atasının villasına nahar yeməyinə dəvət alır və orada qusur.

Unanı hər yerdə atasının məşhur soyadına görə tanıyırdılar, Yucin O'Nil ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almışdı (1936) və Amerikanın ən böyük imzası sayılırdı. O hər kəslə ünsiyyətdən qaçan, qaradinməz və zəhmli idi, fabrik kimi dayanmadan işləyirdi.

Selincer Unanın nəyinə ­– soyadına, gözəlliyinə, yaxud ağlına – vurulduğunu özü də bilmirdi. Hər halda, Unanın görüşünə ikinci dəfə gedəndə Yucin O'Nil bütün dramlarını oxumuşdu. Əvəzində Una ona baxıb, "mən Yucin O'Nilin heç nəyini oxumamışam, onunla heç görüşmürük də!" cavabını vermişdi. Una Fitsceraldı oxuyurdu. "Möhtəşəm Getsbi"dən sonra dərin böhran keçirən Fitsceraldı, Selincerin bənzəmək istədiyi qəhrəmanı seçmişdi. Selincer bu rəğbətini gizlin xəzinə kimi qorusa da, onun açarlarını Unaya dərhal təslim elədi.

Selincer başa düşdü ki, o artıq böyük bir sevginin əsiridir. Yazıçıya lazım olan ilk qidanı tapmışdı. O, sadiq it kimi daim Unanı təqib edir, avara dostlarına qısqanır, bütün vaxtını və diqqətini ona sərf edirdi. Una isə dostlarının çevrəsindən qopa bilmirdi, çünki Selincerdə olan cazibə onu dostlarından ayıracaq həddə deyildi. Selincer qlamur dostlardan bezir, bu dəstədən bir dəfəlik üz döndərir. Lakin Unanı unuda bilmir, əksinə sevgi onu sadiq itdən itaətkar qula çevirir. Unaya məktublar yazır – sevgi etirafı, məzəmmət, ittiham, peşmançılıq. Una bunlara nadir halda cavab verir.

İngilis-Amerikan ordusu Fransanı Almanlardan azad etmək üçün müharibəyə başlayır. Selincer Unaya yazır:

"Sənə olan sevgim məni müharibəyə aparır".

Onu müharibəyə bir faşist əsgəri öldürmək ehtirası yox, Unaya olan sevgisi, Heminqueyə qibtəsi və yazmaq eşqi aparmışdı, amma əvəzində saman çöpü kimi qırılan insan selinin şahidi oldu. Heminqueydən fərqli olaraq müharibədən heç zaman yazmadı. Sonradan Heminquey ondan "müharibədən niyə yazmırsan" soruşanda onu sənin kimi bacarmaram, deyə etiraf edir.

1944-cü il 25 avqustda Normandiyaya çıxarılan 12-ci alayın (3080 nəfər) sağ qalan üçdə bir hissəsi İtaliya qapısından Parisə girdi. 25 yaşlı Selincer elə növbəti gün Ritz otelində yaşayan Heminqueyin görüşünə gedir.

- Heç olmasa burda nə axtardığını bilirsən?

- Xeyr! Amma nəyi itirdiyimi bilirəm.

Rizt otelində iki mükəmməl insan şərab içib ağıllarına gələni danışırlar, amma bu iki cümlə bütün müharibələrə verilən ən böyük qiymətdir. Müharibələrdə insanlıq üçün qazanc yoxdur, yalnız və yalnız itki var.

1944-cü il noyabrın 6-da Amerikan ordusu Hürtgen meşəsinə daxil oldu, 1945-ci il yanvarında ordan çıxdı. 120 min Amerika əsgərindən 33 mini bu meşədə qırıldı. Sağ qalanların arasında əks kəşfiyyatçı Selincer də var idi. Savaşın sonuna qədər 5 metrdən uzaq silah tuşlamağı bacarmayan Selincerin bəxti burada da gətirdi. Normandiyada, Şerburqda, ardınca Paris və Almaniyada olduğu kimi. Artıq ona ölüm yox idi. "Məni silahım yox, sənə yazdığım məktublar, sənə olan sevgim qoruyur", – Selincer Unaya yazırdı.

Beqbeder nədən Selincerə müraciət etdi?

Daim kübar ailələrin, şou aləminin tusovkasında gurultulu bir həyat keçirən adam nədən 65-ci ildən 2001-ci ilə qədər tənhalığın, kahinliyinin qapısını cəmiyyətə tam bağlayan bir yazara üz tutdu? Selincerdə onu cəlb edən, onu səsləyən nə oldu? Amerikada 60 il ard-arda hər il bir milyon kitab satan "Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan" yeganə romanımı? Ya Fitsceralda, Heminqueyə olan rəğbəti, bəlkə Selincerin könüllü olaraq Fransa uğrunda döyüşə qatılması?

Bəlkə, sadəcə Beigbedrin eqosu, çünki bilirdi ki, Selincerlə görüşmək onu dünyəvi maraq yaradan bir xəbər mənbəyinə çevirəcək. "Beqbeder Selincerlə görüşdü", - yalnız bu cümlə onu düşük şou çirkabından əbədi ədəbiyyat müstəvisinə çıxaracaq. Artıq Beqbeder qlamur jurnalların təqdimatlarında, moda sərgilərində, gözəl qızların əyləncəli tədbirlərində deyil, dünyanın ən məşhur zahidi ilə eyni sırada duracaq. Düşünün, bütün xəbər lentlərində Beqbeder və Selincer olan bir foto keçəcək. İnternet axtarışlarında Selincer yazılanda dərhal Beqbeder görünəcək.

Əgər o görüş alınsaydı, əgər birlikdə foto imkanı olsaydı, o necə olardı görən? Təsəvvür edin, ağac qabığı kimi sərt dərili müdrik qoca və çopur sifətini qısa saqqalı örtmüş uzun saçlı Beqbeder. Birinin gözləri dərin çökəklərdən səmaya baxan iki göz bulaq, digərinin isə alma dərən baxışları. Beqbeder xoşbəxtdir, dünyanın axtardığı, heç kimə nəsib olmayan bir görüşü baş tutub, digəri isə üzücü görüşdən can qurtarıb taxta qabda yeyəcəyi şorba barədə düşünür. Onların necə görünməsini təqribən təsəvvür etmək olur, amma onların nədən danışığını heç cür təsəvvür edə bilmirəm...

Selincer Yucin O’Nillə görüşəndə Beqbeder yaşındaydı, 1953-cü il. Şöhrət mehi təzəcə Selincerə tərəf əsməyə başlamışdı. Yucin Selinceri axtarır, romanını oxuyandan sonra redaksiyaya məktub yazıb görüşə dəvət edir. O məmnuniyyətlə qəbul edir, amma görüş haqqında bir daha heç kimlə danışmır.

Yucin O’Nil Şeraton otelində yaşayır. Dünya şöhrətli dramaturqun ağzının tüpürcəyi dayanmaq bilmir, ondan gələn qoxu Selincerin burnunu dalayır. Şöhrətin ləzzəti, dadı çox olur, amma şöhrət heç bir pis qoxunu gizlədə bilmir. Yucin qızından danışır, Selincer İsveç nömrəsini vermək istəyir, o götürmür "Cerom, bəzi xətalar var ki, heç vaxt düzəlmir, biz barışmayacağıq... Mən Una üçün kiməm axı, bu gün, sabah öləcək alçağın biri", - deyə özünü qınayır. "Sənin əsərini oxudum, - söhbətinə davam edir, - gedin Nyu Yorkdan! Kübar cəmiyyətin fitnə-fasadından özünüzü qorumaq üçün gedin".

1953-cü il, noyabrın 27-də Yucin O’Nil mehmanxananın 401-ci otağında ölür. Ölümündən öncə dediyi vida sözü bu olur – "Otel nömrəsində dünyaya gəldim, lənət şeytana, otel nömrəsində ölürəm". Yucin O’Nil 1912-ci il, 24 yaşında intihara cəhd edir, alınmır. 1923-cü ildə qardaşı Ceyms intihar edir. Gənc yaşında Selincer də intihara cəhd etmişdi. Yucin dünyaya gələndə ağrıları azalsın deyə, həkimlər anasına narkotik maddə vurular. Bundan sonra anasının sağalmaz narkoman olmasını Yucin özünə heç cür bağışlamır.

Bu görüşdən sonra Selincer Korniş meşəsinə köçür.

Beqbederin isə varlığı-yoxluğu Selincerə maraqlı deyil, o bu dəvəti min il keçsə belə ağlına gətirə bilməz. Selincerlə uğursuz görüş cəhdi Beqbederə "Una və Selincer"i yazmağa vadar etdi. Bu kitabda Selinceri axtarır, amma onu tapmır, kitab bitir amma hiss edirsən ki, Beqbeder hələ də onu axtarmaqda davam edir. O, Selinceri bir varlıq olaraq deyil, həm də bir xəyal olaraq axtarır, öz taleyinin mənası kimi. Kübar həyatdan ayrılmaq, yeni həyata addım atmaq ümidi ilə. Amma Selincerin cəsarətini özündə tapa bilmir.

Una və Çaplin

Beqbeder bu əsərdə Amerikan ədəbiyyatını, teatrını, ümumilikdə mədəniyyətini yaradan ölməz şəxsiyyətlərdən söz açır. Amma bu ölməz imzaları müxtəlif tellərlə özünə bağlayan ulturagözəl Una var. Beqbeder etiraf etməsə belə, əsər boyu Unaya olan kurtuaz məhəbbəti çəmənə düşən şeh kimi parlayır. Unanın yetkin, mükəmməl birisi olduğunu anlatmağa çalışır. Una bir qızıl mərkəzdir, bu mərkəzdən Una – Yucin , Una-Selincer, Una-Çaplin münasibətlərini incələməklə Unanı Yunan muzası kimi ilahiləşdirir.

***

Selincer müharibədə olanda Una anası ilə Hollivuda köçür, onu gənc aktrisa və məşhur dramaturqun qızı kimi Çaplin ilə tanış edirlər. İlk görüşdə Çaplin qızın onu tənqid edən cəsarətinə, az sonra isə özünə vurulur.

O zaman Çaplinin şöhrəti pik nöqtəyə çatmışdı. Una isə aktrisa olmaq istəyirdi. Çaplinlə görüşəndən sonra fikrini dəyişdi. Başa düşdü ki, daha necə böyük sənətkar olsa da, Çaplini keçə bilməyəcək. Elə ilk görüşdə qəlbində artıq Çaplinin 3-cü arvadı olmağa razılaşmışdı.

Una həyatının mənasını müəyyən edən bir addım atır – Çarli Çaplinə ərə gedir. Bu hadisə iki adam üçün gözlənilməz və son dərəcə güclü zərbə oldu: bütün varlığı və yaradıcılığı ilə Caplinə əks olan Yucin O’Nil və Unaya məktublar yazmaqdan yorulmayan Selincer.

Una Çaplini tam dəyişdi, sənətkar kimi uğursuzluqları başladı, amma ər kimi Unanı xoşbəxt etməyi bacardı. Kişi əsl xoşbəxtliyə bir qadın onu bütün digər qadınlardan uzaqlaşdıranda qovuşur. Çaplin xoşbəxtliyə qovuşdu.

Una ilk vaxtlar atasına valeh idi, onunla görüşmək xəyalları ilə yaşayırdı. Bu sevgi qarşılıq görməyəndə atası kimi məşhur yazıçı olmaq iddiasında olan Selincerə yox, – çünki Selincerin danışıqları quru vədlər və şirin xəyal idi, – atası kimi məşhur, Amerika mədəniyyətində ikinci bir zirvə olan Çaplini seçdi. Çaplin "sən mənə ölməyi, mən sənə yaşamağı öyrədəcəm", - deyəndə, Una əmin idi ki, ölüm deyil, yaşamaqdan və yalnız xoşbəxt ailə kimi yaşamaqdan söhbət gedə bilər.

Dünyada, müharibələr, qırğınlar gedir, yeni geosiyasi mərkəzlər, yeni sərhədlər yaranır, hamı danışırdı, Çaplin isə susurdu, səssiz filmlər yaradırdı.

Çaplinin filmlərinin uğuru səssizliyində idi, danışmağa başlayanda bolşevik damğası ilə susduruldu. Amerikadan deport edildi. O da ilk müsahibəsini Parisdə Ritz otelində verdi, o oteldə vaxtıykən Selincer və Heminqueylə şərab içib ədəbiyyatdan danışırdılar. Paris Hötenin dilində danışan faşistlərdən azad olunan gün.

Beqbeder Çaplini sevmir, onu təlxək adlandırır. Çaplinin böyüklüyünü Unanın seçimində görür. Miskin insanların faciəvi həyatını nəql etmək hesabına zənginləşən yaradıcı insanlar Beqbederi də qəzəbləndirir.

***

"Una və Selincer"i oxuyandan sonra kitabda olan şəkillərdən savayı Una haqqında canlı görüntülər axtardım. Unadan 38 yaş böyük Çaplin həyatının sonunda sağ əlində çəlik, sol əli Unada çəməndə gəzişirlər. Qoca Çaplinin ayaqları sözünə baxmır, Parkın bir tərəfində stul qoyub oturmağa məcbur olur. Çaplin otursa da, Una yanından çəkilmir. Stulda oturan Çaplin müvazinətini qorumaq üçün əlini Oonoya uzadır və onun əlindən yapışır. Bu jestin özündə bir arxayınçılıq və əminlik var idi, insan daim getdiyi yolda yol haqqında düşünmədiyi kimi.

Bu səhnəni görən kimi ağlıma gəldi ki, Una Çarli Çaplinın qoruyucu mələyidir. Beqbeder yazır ki, 1972-ci ildə Çarli Çaplinə verilən Oskar törənini izləyən dünyada elə bir adam tapılmaz ki, həyəcanlanmasın, ağlamasın. Beqbeder haqlıdır. Səhnəni təkrar-təkrar izlədim, çaşqın Çaplin zaldan gələn gur alqışa yalnız iki kəlmə ilə cavab verir. "Siz mükəmmləsiniz!"

Mən Çaplinın həyatının son günlərindəki çəkilişləri axtardım, evində, gəzintidə aparılan çəklişlərə, kəkələyərək verdiyi müsahibələrə baxdım. Çaplin harada vardi, yanında Una. Una Çaplinin yanında gəzən canıydı.

Beqbeder və Laura

"Una və Selincer" əsərinin sonuna çatanda, bu kitabın yazılma səbəbini deyəsən müəyyən etdim. Beqbeder gənc sevgilisi ilə Mediano (İspaniyada Pireney dağlarının ətəyində su altında qalmış kənd) kəndinin minillik evlərini, küçələrini akvariuma çevirmiş gölündə qayıq sürür. Laura üst paltarını çıxarıb suya atılmaq istəyir, çimərlik paltarının üstündə "O`Nil" yazılıb. Beqbeder yazır ki, bu bir təsadüf idi, amma məncə musiqi və əyləncəni cavanlaşma mənbəyi hesab edən bir yazar yəqin ki, "O`Nil" firmasının çimərlik paltarını sevgilisinə hədiyyə ala bilərdi.

Demək, ilk intuisiyam məni yanıltmamışdı. Beqbeder özündən 18 yaş cavan Laura Smetə aşıq olur. Yaş fərqləri böyük olan çütlükləri araşdırır və bütün bunlarla tərəddüd edən Lauraya anlatmağa çalışır ki, tarixdə sənintək yaşayanlar olub. Gələcəkdə də olmağın, Una kimi daim xatırlanmağın mənimlə bağlı verəcəyin qərardan aslıdır. Çarli Çaplinin Unası, Xorxe Luis Borxesinn Maria Kodaması, Vitold Qombroviçin Ritası, Çarlz Bukovskinin Linda Lisi kimi. Kitabın bir hissəsini ahıl yaşlarını cavan qızlarla bayrama çevirən yazarlara ayırıb. Orda əslində Lauraya bütün deyə bildiklərini deyib, hətta Bodlersayağı bir şeir də yazıb. Amma bir şeyi deməyə ürək etməyib – Dostoyevski öləndə cavan arvadının 33 yaşı var idi və həyatının sonuna qədər ərə getmədi, sadəcə, ərinin əsərlərini nəşr etdi. Bunu Lauraya deməyə yəqin cəsarət etmədi Beqbeder.