"Yağmurun qonaqları" rubrikasının bu dəfəki qonağı yazıçı Seyran Səxavətdir. Söhbətin belə maraqlı və əhatəli alınacağını gözləsək də, yazarımızın da razı qalacağını, yorulmayacağını, əksinə, bu söhbətdən məmnun olacağını gözləmirdik. Sevindik ki, qonağımızı yormadıq...

Bizim səbr kasamızın altı deşikdir

- Mən sizinlə təxminən iki həftə bundan qabaq danışanda dediniz ki, Bakıya gəlmirəm. Səhv etmirəmsə, Mərdəkanda yaşayırsız? Yoxsa Bakını sevmirsiniz?

- Bilirsiniz, böyük şəhərlər adamlar kimidir. Mən də Bakıya elə bir adam kimi baxıram. Artıq o məni çoxdan bezdirib. Eqoistlik çıxmasın, daha çox o məni bezdirib, ya mən onu, bilmirəm... Amma hər halda o daha çox bezdirər. Çünki onun şansı, imkanları daha genişdir. 1962-ci ildə Bakıya gəlmişəm, bir- iki il İrana tərcüməçi kimi ezam olunmuşam. 4 ili çıxsaq, 1962-ci ildən bu günə qədər Bakıda yaşamışam. Bilirəm, dünyanın bütün şəhərləri inkişaf edir, qurulur. Tərsinə qurulan da var, düzünə də... Amma mənim gördüyüm Bakı demək olar ki, yoxdur.

- Bakı tərsinə qurulandı, yoxsa düzünə?

- Şəhərsalma var, onlarla da işləmişəm. O başqa bir mövzudur. İstəsəniz ona da toxunarıq...

Biz yad kişiləri öz yataq otağımıza alırıq

- İnşaat yönünü bir tərəfə qoyaq, mənəvi cəhətdən necə qurulur?

- Hə, elə mənəvi cəhətdən danışmaq istərdim. O mən gördüyüm Bakı, o xoşbəxt adamlar yoxdur. Ümumiyyətlə, paytaxt nədir? - millətin Ali Baş Komandan kimi gördüyü məkan... İstəsək də, istəməsək də paytaxta baxıb düzlənirik və o zamanların paytaxtı çox gözəl idi. O böyük-kiçiyi olan paytaxtdıydı. Adam yaxın bildiyi, doğma bildiyi evə qonaq gedər. Yəni ki, orda onun üçün heç bir problem yoxdur. İndiki Bakıda nə piyada yolu var, nə maşın yolu, nə də ümumiyyətlə, sözün böyük mənasında adam yolu var. Mən bu şəhəri niyə sevməliyəm?! Bakı ilə mənimki tutmur. Bakı məni yola vermir. İçəri şəhər dağıldı. Universitetdə oxuyan zaman mən İçəri şəhərdə kirayədə yaşamışam. Mənə görə, Azərbaycanın paytaxtı Bakı, Bakının paytaxtısa İçəri şəhərdi... İçəri şəhər Azərbaycan xalqının yataq otağıdır. Biz yad kişiləri öz yataq otağımıza alırıq.

Mən gəncləri qınayıram yenə...

- Mən sizin qədər yaşamamışam Bakıda... Sizin gördüyünüz o Bakını görməmişəm. Amma mən də Bakını sevə bilmirəm. Üzr istəyirəm, harınlamış bir halı var... Mənə görə, şəhərlər də canlıdırlar. Onların da insana verdiyi bir hava var, ora daxil olan kimi bunu hiss edirsən. Məsələn, yaxında Kiyevdə oldum. Kiyev köhnədir, tikilməyib, olduğu kimi durur. Amma şəhərin bir ruhu var. Bakının ruhuna sanki təcavüz olunub.

- İndi məsələn, gənclərin çoxu deyir ki, ağsaqqal nədir, bu, kimə lazımdır? Amma o Bakıda hər kəsə yer vardı, hamı orda rahat idi, kimsə də digərinə "sən lazım deyilsən" demirdi. Mən demirəm tikilməsin, qurulmasın, yox... Amma o özək qalmalı idı.

- Deyəsən gənclərdən narazısınız?! Niyə?

- Narazıyam, çünki onlara böyük imkanlar açılıb, amma imkanlarından çox-çox iddialıdırlar... Hər yerə və hər kəsə daş atırlar.

- Bəlkə onlar sizə dağıdıcı görünür? Amma gəlin, bir şeyi də etiraf edək ki, gənclər bir az ortada, kimsəsiz qalıb. "Ağ saqqallıların" çoxu sözü deyir, amma birinci o sözündən özü qaçır və bütün bunlar da gənclərin gözü qarşısında olur. Onlar da bunu ağsaqqallara şamil edirlər. Sizcə, gəncləri qınamağa dəyər, yoxsa, sözünə sahib olmayıb ağsaqqallığı gözdən salanları?!

- Mən gəncləri qınayıram yenə... Ağsaqqal deyəndə, vicdanlı, həqiqəti deyən, heç vaxt yalan danışmayan adam nəzərdə tutulur. Burda yaşdan söhbət getmir. Ona görə də gənclər bu elementar məntiqi özləri üçün açıb aydınlaşdırmırlar. Ağıl yaşda deyil axı, başdadır.

- Amma bizdə hər saqqalı ağ olanda da ağsaqqallıq iddiası var axı...

- Ola bilər, amma hər kəsə də ağsaqqallıq statusu yükləmək lazım deyil.

Qoy o nə qədər fikirləşir-fikirləşsin. Məgər tək problem budur? Elə problem var ki, onun üstünə getmək lazımdı, elə problem də var ki, o zaman istəyir, vaxt istəyir. Birdən görürsən, Azərbaycan ədəbiyyatında mövqe, yer uğrunda, elm adamları, cavanlar arasında, yaşlılar arasında, yaşlılarla cavanlar arasında elə savaş gedir ki... Məncə, bu, gülməli, havayı zəhmət çəkilən, mənasız idiotizmdi. Bütün bunlardan qorunmaq istəyirsənsə, özünə arxayınsansa, yazı-pozunla məşğul ol... Məsələn, indiki cavanların bir çoxu müxtəlif istiqamətlərdə, marşrutlarda, qrafiklərdə daş atanlardı. Mən tərəfə ömrümdə bir daş atmayıblar, söhbət ondan getmir. Mən onları çox istəyirəm, həmişə də müdafiə eləmişəm. Ümumiyyətlə, nə cür səslənir-səslənsin, hər şeyi zamanın üstünə yıxmaq olmaz, zəmanədəndi-filandı kimi. Zaman nədir? Mücərrəd, bizim uydurduğumuz bir şey, insanlar da şeytanın köməkliyi ilə bütün günahlarını tökürlər o yazıq zamanın üstünə... Bəşəriyyət yaranandan bu zaman söhbəti var, guya günah zamandadır, insan nə etsin?

Öz qiyamətim mini qiyamətlər şəklində

- İnsan daşlamağa həmişə kimisə, nəyisə tapır...

- Təbii, günahını üzərinə qoymağa nəsə axtarır. Biz bu zaman deyilən şeyi vaxt çərçivəsindən çıxarıb bir anbara çevirmişik. Nə günahımız var, yığırıq bu anbara... Bir gün bu anbar partlaya bilər və qəlpələri hamıya, hamıya dəyə bilər – lap yuxarıdan tutmuş, ta uşaq bağçalarına qədər...

- Gəlin, bir anlığa təsəvvür edək ki, bu anbar bizim yer kürəmizdir. İndi bilirsiniz də, alimlər hesablayıblar ki, yer kürəsi mənfi enerji ilə yüklənib. Yer kürəsinin ətrafında bir mənfi enerji yığılıb. Bu da insanların əməllərinin nəticəsidir. Yeri gəlmişkən, siz Allaha inanırsınız?

- Bəli, çox...

- Yəqin, qiyamət gününə də inanırsınız?

- Hə, ancaq mənə təqdim olunan şəkildə yox! Heç o qiyamət gününə ehtiyac da yoxdur. Elə qiyamət bu gün eləmək olar. Ən böyük qiyamət gələcəkdə təşkil olunacaq qiyamətdən daha dəhşətlidir. Səmimiyyətimə inanın, kiminsə haqsız yerə qəlbini qırmısansa, özün də bunu dərk etmisənsə, o, gələcəkdə təşkil olunan ümumbəşəri qiyamətdən daha dəhşətlidir. O qiyamətlə mənim işim yoxdur, heç ondan qorxmuram da... Mən öz qiyamətimi mini qiyamətlər şəklində içimdə yaşamış adamam. Ona görə də mən o təşkil olunacaq qiyamətdə olmayacağam.

- İnsan bilir ki, əbədi deyil, ölümlüdür. Amma hər kəs bu dünyadan elə dördəlli yapışıb ki, sanki ölməyəcək. Ölüm həyatın ən böyük gerçəyidir. Niyə insan ən böyük həqiqəti unudur? Niyə dünyanın varidatından, dəbdəbəsindən bu qədər bərk yapışıb? Bunları əldə etmək üçün o içindəki mini qiyamətləri belə görməzdən gəlir?

- Mən küçədə, şəhərdə, toyda, başqa məkanlarda müxtəlif vaxtlarda yanımdan körpə uşaq keçəndə reaksiyasız buraxmıram. Məsələn, göz vururam, onun yaşda ona uyğun hərəkət edirəm, hətta balaca qəşəngdirsə, onu bir çimdikləyirəm.

İnsan da kəpənək kimidir

- Bəlkə içinizdəki uşaqlığın üzə çıxmasına imkan verirsiniz?

- Bəlkə də, həmin anda onlar boyda oluram. Uşaqların heç nəyə iddiası yoxdur. Hətta müharibə zamanı deyirlər ki, dinc uşaqları da bombaladılar. Halbuki başqa yaşdan olan insanları da öldürürlər. Amma həmişə uşaqları önə çəkiblər. Ona görə ki, bu uşaqdı, meydana təzə gəlib. Bu meydan da olsun dünya... Hələ ki, heç bir imkanı yoxdur günah etməyə, kirlənmə getməyib. İnsan da kəpənək kimidir... Yeri gəlmişkən, harada kəpənək çoxdursa, bil ki, ora təmiz yerdi... Hə, elə ki, o körpə başlayır böyüməyə, yavaş-yavaş kirlənir. Yeddi yaşında məktəbdə görür ki, yoldaşının qəşəng qələmi var, tənəffüsə çıxan kimi götürüb o qələmi sındırır.

- Artıq insan olmağa başlayır da...

- Elədir, başlayır insan olmağa, artıq proses başlayır. Bu bütün insanlara aiddir. Amma fərq də var. Bir var qələmi sındırıb "yaxşı etdim" deyən, bir də var onun ömür boyu peşmançılığını çəkən... Tutaq ki, birinci qələm sındıran yüzlərlə sındırırsa, ikinci qələm sındıran bəlkə də ikisini sındırır. Bəlkə də onun ikisində də haqlıdır?! Son dərəcədə mürəkkəb bir şeydi...

Mənim "Yəhudi əlifbası" adlı romanım var. O roman belə başlayır,

sanki məhkəmə qurulub, qiymət verilir hər şeyə... Bu qərara gəlinir ki, bəşəriyyət haqqında həbs-qəti imkan tədbiri seçilsin və ikinci hissə başlayır.

- Hər kəs insanlıqdan narazıdır. Sanki biz güzgüdə özümüzə baxırmış kimi söyürük: "bu millət belədir, bu millətdən bir şey çıxmayacaq"... Amma "bu millət" dediyimiz elə bizik, mən, o, bir sözlə, deyinənlər. Taksiyə oturursan danışır, avtobusa, metroya minirsən danışır. Amma o avtobusdakı, metrodakıdır millət... Demək, özü-özündən narazıdır, amma özünü düzəltməyə qətiyyən cəhd göstərmir. Özünə həbs-qəti imkan tədbirinin seçilməsinə imkan yaradır. Hər kəs "bu millətdən heç nə olmaz" deyir. Məncə, sözün də enerjisi var və o bizə qayıdır.

- Hörmətli Zümrüd xanım, elə bil, sizə deyilib ki, bir müsahibədə bütün problemlərdən danışaq. Bu özü böyük bir mövzudur. Bu haqda keçən əsrin əvvəllərində Üzeyir bəy, Cəlil Məmmədquluzadə, M.Ə. Sabir danışıb.

Bəla ordadır ki, biz oxumuruq, bizim təhsil sistemimiz bərbaddır. Təsəvvür edin ki, bir kəndi yığıblar uçuq-sökük bir arabaya, kənardan necə görünür, bax, bizim təhsilimizin vəziyyəti elədir.

- Seyran müəllim, Qarabağ haqqında əsərlərin yazılmasının əleyhinəsiniz, niyə? Yoxsa Qarabağ mövzusuna aid lirizm sizi də yordu? Ya da qorxursunuz ki, Qarabağ məsələsi də ədəbiyyata sığışıb qalacaq?

- Mən düşünürəm ki, Qarabağ artıq ədəbiyyatın mövzusu deyil. Məsələn, "26-lar"da (metronun Sahil stansiyası) qatar dayananda Qarabağ şikəstəsindən kiçik bir parçanı ifa edirlər, hətta bu mənə təsir edir. Artıq Qarabağ mövzusu mədəniyyət, incəsənət mövzusu olmaqdan çıxıb. İndi söz Ali Baş Komandan tərəfindən deyilməlidir.

- Məsələn, bizim Qarabağdan başqa da böyük dərdimiz var - Güney dərdimiz. Parçalanmış bir ölkəyik. Amma bizim birləşmək kimi milli hədəfimiz yoxdur. Bütövlüklə bir Azərbaycan idealı varmı? Toplumda belə bir ideal yoxdur. Ancaq ədəbiyyatda qalıb.

- Mən yazar dostlarıma da qadağa eləmişəm bunu, öz aramızda təbii... Artıq neçə illərdir mən bunu deyirəm, Qarabağ haqqında Müdafiə Nazirliyinin sözü deyilməlidir. Ədəbiyyatın həll edəcəyi məsələ deyil bu... Tutaq ki, Zümrüd xanım sabah bir roman yazsın, çox sevilsin o əsər, amma bu məsələni həll edəcəkmi?!

Bizim səbir kasamızın altı deşikdir

- Biz o qədər hər şeyi lirikaya sığışdırırıq, bütün dərdlərimizi, qəmimizi şeirə, romanlara yükləyirik ki, sanki ürəyimizi bununla boşaldırıq. Təsəvvür edin ki, qaynayan qazan var, əgər qapaq möhkəm bağlanıbsa, buxar gec-tez partlayış verəcək. Biz də o qapağı bir az kənara itələyib buxarı buraxırıq ki, cəmiyyətdə təlatüm baş verməsin.

- Bir az qəliz məsələdir bu... Xalq arasında bir deyim var, səbir kasası... Bax bizim səbir kasamızın altı deşikdir, ona görə bizim səbrimiz daşmır. Qədim filosoflardan biri belə deyir,- adı yadımdan çıxıb,- "mülkiyyəti olmayanın, vətəni olmaz"... Çox ağıllı bir fikirdir. Ümumiyyətlə, bizdə sahiblik hissi, vətənə yiyə çıxmaq cəhdi zəifdir. Çünki savadlı deyilik.

- Vətənə sahib olmaq savadla bağlı ola bilər?

- Sahiblik hissi bizdə olduğu kimi, ora da, bura da mənim olmamalıdır. Vətən, bağ, dağ da mənim... Savadlı, normal, vicdanlı sahiblik hissi olmalıdır. Sahiblik hissi çox möhtəşəm bir hissdir. Tutaq ki, mən evimin sahibiyəm, kimin nə işinə qalıb mənim evimə toxunmağa...

- Amma ölkəyə evimiz kimi sahiblik edə bilmədik biz?

- Birinci, evimizi sevməliyik, sonra qonşuları, kəndimizi, rayonumuzu, paytaxtımızı, sonra ölkəmizi... Bizim nəfəsimizsə evdən çıxıb qonşunu sevənə kimi çatır, sonra nəfəsimiz başlayır daralmağa, bu da savadsızlıqdan irəli gəlir.