Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti, Ag dənizin üçüncü ən
böyük adası. Bizlərin "Yavru Vətən"i. Bəs, bu Yavru Vətəndən nə
bilirik, onu necə tanıyırıq?
Kıbrısın Azərbaycan üçün maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq,
yeni bir proyektə başlamaq qərarına gəldik. Proyekt çərçivəsində
sizləri Kıbrısın gəzməli, görməli yerlərinə götürəcək, tarixi
abidlərini incələyəcək, tanınmış siyasi xadimlər, elm adamları, iş
adamları ilə tanış edəcəyik.
İlk müsahibim Kıbrısın ikinci cümhurbaşqanı Məhmət Əli Tələtdir.
Onu təsadüfən seçmədim. 2006-cı ildə Kıbrısda yaşamağa başladığımda
o, cumhurbaşqanı idi. Mən Kıbrısı onunla birlikdə tanıdım.
Kıbrıs siyasətinin önəmli siyasi xadimlərindən birini daha
yaxından tanımaq sırası indi sizdə.
Azərbaycanlı ailənin evində qonaq qalırdım
- Müsahibəyə başlamadan öncə Azərbaycanla bağlı çox
gözəl ifadələr işlətdiniz. Mən də təbii olaraq ilk sualımı
Azərbaycanla bağlı vermək istəyirəm. Məhmət Əli Tələt Azərbaycanı
nə qədər tanıyır?
- Azərbaycanı çox yaxşı tanıyıram. Bu günədək, səhv etmirəmsə,
beş dəfə Azərbaycanda olmuşam, müxtəlif tədbirlərdə iştirak
etmişəm. İlk dəfə 1994 və 1995-ci illərdə Təhsil və Mədəniyyət
naziri olaraq səfər etdim. İkinci səfərim Azərbaycanda prezdent
seçkiləri dövrünə təsadüf etdi. Beynəlxalq Demokratiya İnstutunun
təmsilcisi olaraq seçkiləri müşahidə etmək üçün seçilmiş Monitorinq
Qrupunun tərkibində Azərbaycana getdim. Hakimiyyət nümayəndələri və
müxalifət partiyaları ilə çoxsaylı görüşlərdə iştirak etdim.
Qacqınların yerləşdiyi çadır düşərgələrində oldum, onları ziyarət
etdim. Seçkiləri sadəcə paytaxtda deyil, həm də kəndlərdə müşahidə
etmək imkanı mənə xalqın yaşam tərzini daha yaxından incələmək
imkanı verdi. O zaman azərbaycanlı bir ailənin evində qonaq
qalırdım. Evin sahibi coğrafiya müəllimi idi və bizim
sürücülüyümüzü edirdi. Onu çox yaxşı bir insan olaraq xatırlayıram.
Azərbaycan yaşamını yerində gördüm və yaşadım deyə bilərəm. Çox
ilginc təcrübə oldu mənim üçün. Sonra cümhurbaşqanı olaraq yenə
müxtəlif səfərlərim oldu. Türk Dövlətlərinin Bakıda keçirilən
toplantılarına qatıldım. Son olaraq Azərbaycan Diaspor Komitəsinin
dəvətiylə oraya getdim.
- Azərbaycanla bağlı "çox ilginc şeylər yaşadım"
deyimini konkretləşdirə bilərsinizmi?
- İlk getdiyim illərdə, 1996-1998-ci illərdə Azərbaycanda
iqtisadi durum çox pis idi. Sonrakı səfərlərimdə Azərbaycanda böyük
bir inkişaf gördüm. Xüsusilə, son səfərlərimdə bunu insanların
yaşamında hiss etdim. Təbii, Azərbaycan basqa bir dünyadan
kapitalist dünyasına keçdi. Buna görə çox fərqlər var. Anlayış
fərqliliyi, davranış fərqliliyi olması normaldır. Diqqətimi çəkən
məqamlardan birini anlatmaq istəyirəm. Mən müşahidəçi kimi seçki
məntqəsinə girdim, "kimdir sizin başçınız" deyə soruşdum. Biri
çıxdı, özünü təqdim etdi. Ona bəzi şeylər soruşmağa başladım, mənə
"sən kimsən" deyə soruşan olmadı və hesab verməyə başladılar. Bu
mənim diqqətimi çəkdi. İllərcə Sovet hakimiyyətində yaşadıqları
üçün insanlar birdən-birə idarəetmədən azad ola bilməmişdilər və
bir xof var idi. Ancaq onu deyə bilərəm ki, Azərbaycan xalqı çox
istiqanlı xalqdır. Xüsusilə, kənd insanları çox qonaqpərvərdirlər.
Azərbaycanın dolmasını çox sevdim. Bütün yeməklərdə süfrədə mütləq
kiçik dolmaların olması diqqətimi çəkdi. Dadı çox gözəl idi.
- Qaçqın çadırlarında oldunuz . Savaşı yaşayan biri
olaraq nələr hiss etdiniz?
- Bu səfər mənə Qarabağ problemini daha yaxından öyrənməyə vadar
etdi. Biz kibrıslı türklər qaçqınlığın nə olduğu çox yaxşı bilirik.
Onların nə qədər acı yaşadığını təxmin etmək çətin deyil. Cünki
eyni şeyi biz də yaşadıq. 1964 və 1974-cü illər Kibrıs xalqı bənzər
problemlə üz-üzəydi. Buna görə qacqınları anlamaq mənimüçün heç də
çətin deyildi. Təbii ki, çox üzüldüm. İnşallah, qısa zamanda
problem çözülər və o insanlar öz yurdlarına dönərlər.
Kimdir Məhmət Əli Tələt?
- Siz Azərbaycanı necə tanıdığınızı anlatdınız. Bəs,
Azərbaycan xalqı Mehmet Əli Tələti necə tanısın? Kimdir Məhmət Əli
Tələt?
- 1952-ci ildə Girnədə anadan olmuşam. 62 yaşım var. Səxsən
qaçqınlıq həyatı yaşamamışam, ancaq savaş dönəmində çox
çətinliklərlə üzləşdim. Qorxulu günlər keçirdim. Məktəbimizi
bağladıqları üçün Lefkoşaya məktəbə gəlmək zorunda qaldım. Yol uzaq
olduğu üçün aylarla valideynlərimdən ayrı yaşadım. Zaman-zaman
evlərimizi tərk etmək məcburiyyətində qaldıq. Girnə yunanların
nəzarətində olduğu üçün savaşın bütün çətiniklərini gördük. Girnədə
yaşamaq və eyni zamanda özünü güvəndə hiss etmək və sağ qalmaq
çox-çox çətin idi. Hər an hr şey ola bilər qorxusuyla yaşadıq.
Gənclik illərim Türkiyədə kecdi. Ankara Orta Doğu Texnik
Universitetində elektrik mühəndisliyi bölümündə oxudum. 1977-ci
ildə magistiratura təhsilimi tamamladıqdan sonra Kıprısa döndüm.
İlk zamanlar bəzi iş yerlərində çalışdım və sonra öz dükanımı
açdım. Soyuducu, kondisioner cihazlarının təmiri, satışı və
qurulmasıyla məşğul olmağa başladım. 1994-cü ildə Cümhüriyyətçi
Xalq Partiyası seçkilərdə 3-cü partiya oldu və koalisiyan hökumətə
daxil oldu. Məni də 1 yanvar 1994-cü ildə nazir təyin etdilər.
Dükanımı o gecə bağlayaraq, ertəsi gün aktiv siyasətə qatıldım.
Sonra nazir postunda olarkən CXP-nin sədri seçildim. 2003-cü il
seçkilərində partiyamız seçkiləri birinci partiya olaraq
qazandıqdan sonra hökuməti mən qurdum və Baş nazir oldum. 2005-ci
il seckilərində isə cümhurbaşqanı seçildim.
Bizim evə usta nadir hallarda gəlir
- Məhmət Əli Tələt yaxşı ustaydı?
- Çox yaxşı bir ustaydım. Bu gün belə o zamankı müştərilərim
mənim çox yaxşı usta olduğumu söyləyirlər. İndi də təmir işləriylə
məşğul oluram, ancaq evdə. Bizim evə usta nadir hallarda gəlir.
Bildiyim bütün işləri özüm eləyirəm.
- Yaxşı bir usta olan Məhmət Əli Tələt yaxşı bir
cümhürbaşqanı ola bildimi?
- Ən azından pis olmadığımı deyə bilərəm (gülür). Bunu xalq daha
yaxşı bilir, təbii. Ancaq əlimdən gələn hər şeyi elədiyimə
inanıram. Vicdanım rahatdır və gecələri rahat yata bilirəm.
- Kıbrıs xalqı ən zor bir dönəmdə sizi yüksək səslə
cümhurbaşqanı seçdi. Eyni xalq nədən ikinci dönəmdə sizi yüzdə 43
səslə kənarda qoydu?
- O zaman Kıbrıs xalqının bütün istəyi Kıbrıs probleminin çözümü
idi və məndən bunun üçün çalışmağımı, savaşmağımı istəyirdi. Mən
bunun üçün seçildim. Böyük bir həyəcan var idi. Kibrıs xalqı məni
çözümün lideri olaraq görürdü. Ancaq o zaman Kıbrıs Rum tərəfinin
liderləri anlaşmaya yaxın durmadılar. Xalqın ümidləri qırıldı. Xalq
artıq "bu ölkədə çözüm olmaz" deməyə başladı. Belə olunca da
çözümün liderinə ehtiyac qalmadı. Psixoloji olaraq kimsə buna
ehtiyac hiss etmədi. Xalq bezdi və Ulusal Birlik Partiyasının
lideri Dərviş Əroğlu bundan çox gözəl bir şəkildə istifadə edərək
seçildi. Çözümün lideri getdi, çözümsüzlüyün lideri gəldi. Zamanın
tələbi bu idi.
- Bu günlərdə keçmiş Kıbrısın yunan lideri Dimitri
Xristofyas "Tələt olsaydı, sorunu həll edərdik",- dedi. Sizcə,
artıq gec deyildimi?
- Gec idi təbii. Mən o zaman da görüşlərimizdə bunu dilə
gətirdim. Mən getdikdən sonra yerimə gələn cümhurbaşqanı ilə hər
şeyi başdan başlayacaqlarını anlatdım. Ancaq olmadı. İndi belə
acıqlamaların verilməsi normaldır.
Əroğlu heç bir halda o lider deyil
- Dərviş Əroğlu ilə Kıbrıs sorununda bir çözüm olacağına
inanmırsınız...
- Bu günlərdə, açığı, bir çözüm olacağına ümidim yoxdur. Dərviş
Əroğlu acıq və net bir siyasət yürütmür. Bu gün başqa, ertəsi gün
fəqli davranır. Təbii ki, belə olunca bir sonuc gözləmək əbəs
olardı. Ancaq önəmli bir şey söyləmək istəyirəm. Kıbrıs sorununun
həll olunmasına ancaq türk tərəfinin ehtiyacı var. Yunan tərəfinin
buna ehtiyacı yoxdur. Buna görə çox çalışması, yunan tərəfini zorla
problemi həll etməyə vadar etməsi gərəkən bizik. Bunun üçün bütün
missiyanı sorunun çözülməsinə həsr edən, can-başla çalışan bir
liderə ehtiyac var ki, bu gün o lider yoxdur. Əroğlu heç bir halda
o lider deyil. "Bu sorunu çözəcək tək lider mənəm" də demirəm. Belə
bir liderə ehtiyac var və o liderin sorunu çözə biləcəyinə
inanıram. Xalq çözüm istəyir. Son aparılan araşdırmalar Kıbrıs
xalqının çözumu dəstəklədiyini göztərmkdədir. Ancaq yürüdülən
siyasət bu gün o qədər də ürəkaçan deyil.
- 2014-cü il həm də Annan Planı üçün keçirilən
referendumun 10-cu ilidönümüdür. Geriyə dönüb baxdığınızda nə
düşünürsünüz? Bu planın bu günə qədər hazırlanmış ən yaxşı plan
olduğunu söyləmək olarmı?
- Bu bir həqiqətdir ki, Kıbrıs sorununun çözümü hər kecən il
daha da çətinləşir. Annan Planına qədər bir çox təklif olmuşdu.
Ancaq bu təkliflərin heç biri tam əhatəli deyildi. Yeni fəaliyyətə
başlayacaq bir dövlət üçün o təkliflərdə heç bir şey nəzərdə
tutulmurdu. Ancaq Annan Planı gerçəkdən bir plan idi və həyata
keçirmək mümkün idi. İçində 3 konstitusiya və dövlətin işləməsi
üçün 114 qanun var idi. Məncə, bu günə qədər hazırlanmış ən yaxşı
plan deyildi, ancaq yaxşı plan saya bilərik. Təbii ki, daha yaxşı
bir plan ola bilərdi. Bir şey də demək istəyirəm. Mən cümhurbaşqanı
olduğum zamanlarda Kıbrısın yunan lideri Dmitri Xristofyasla
"İdarəçilik və Güc Birliyi" başlığı altında razılaşdığımız maddələr
Annan Planından daha yaxşı idi. Ancaq yenə deyirəm, o zaman çözüm
olsaydı, bu gün daha yaxşı vəziyyətdə ola bilərdik.
- Sizcə, bu gün nə eləmək lazımdır?
- Bir an öncə müzakirlər başlamalı və Kıbrısın yunan tərəfinin
istədiyi "Ortaq Mətn" hazırlanmalıdır. Və bunu iki lider etməlidir.
Çözülmə olursa, bu gün yaşanan problemlərin ortadan qalxacağına
inanıram.
- 2015-ci ildə cümhurbaşqanlığı seçkilərində namizəd
olacaqsınız?
- Xalqın məni bu vəzifəyə gətirmək istədiyini anlasam, bu istəyi
hiss etsəm, namizədliyimi verəcəm. Ancaq əksinə olarsa, namizəd
olmağı düşünmürəm. Hələ zaman var. İndi əsas məsələ çözümü
dəstəkləməkdir. Çözüm üçün əlimdən gələn dəstəyi verməyə
hazıram.
- Bir az siyasətdən kənara çıxmaq istəyirəm. İkinci
cümhurbaşqanı Məhmət Əli Tələt boş zamanlarında nə
edir?
- Texnikaya çox diqqət ayırıram və onunla məşğul olmağı sevirəm.
Telefon, tablet və s. texnoloji alətləri öyrənirəm və
öyrəndiklərimi tətbiq edirəm. Pulum olduqca, xaricdən cihazlar
gətirdirəm və onları incləyirəm, istifadə etməyə çalışıram. Bitki
yetişdirirəm. Son zamanlar tropik bitkilərə marağım artıb. Onların
toxumlarını xaricdən gətirərək yetişdirməyə çalışıram.
Əvvəlki kimi kitab oxuya bilmirəm
- "Texnologiya həyatımızı bizdən alır" fikrini qəbul
edirsiniz?
- Təbii, həm də çox böyük bir ölçüdə bu belədir. Zamanımı buraya
çox sərf edirəm. Etmək istədiyim çox şeyi eləyə bilmirəm. Məsələn,
əvvəlki kimi kitab oxuyammıram. Doğrudur, kitab oxuyaraq
öyrənəcəyim şeyləri internetdən daha tez öyrənə bilirəm. Hətta çox
daha artığını öyrənirəm. Ancaq roman oxumağın dadına ala
bilmirəm.
- Özünüzü internet asılısı sayırsınız?
- Texnologiya asılısı sayıram.
- İnsan bəzən özüylə dərdləşməyə ehtiyac duyur. Siz
özünüzlə dərdləşirsiniz?
- Dərdləşməyi çox da sevmirəm. Ancaq keçmişdə bəzi xətalarımı
görə bilirəm. Bir az tələsik qərarlar verdiyim anlar olub. "Bir
daha bunları etmərəm" dediyim olur öz-özümə.
- Ətrafınızdakı insanların fikinə önəm
verirsinizmiz?
- Çox önəm verirəm. Onlar bunu hiss etməsələr belə, mən bunu
edirəm.
- Məhmət Əli Tələt necə bir həyat yoldaşı, necə bir
atadır?
- Çox yaxşı olduğumu düşünmürəm. Ancaq cox da pis deyiləm.
Bu bir kapitalist oyunudur
- Sonuncu dəfə həyat yoldaşınıza nə zaman hədiyyə
almısınız?
- Hədiyyə almağı sevmirəm. Sevgililər günü, Analar günü kimi
anlayışları qəbul etmirəm. Mənə görə bu bir kapitalist oyunudur.
Daha çox satışa nail olmaq üçün uydurulan siyasətdir. 36 ildir
bizim sevgimiz yaşayır. Bunun üçün əlavə şeylərə ehtiyac yoxdur.
Bir də, 62 yaşında nə sevgi? (gülür)
- Övladlarınızın siyasətə marağı varmı?
- Var, mən də onları bu yolda dəstəklyirəm. Məncə, hər bir insan
siyasətlə maraqlanmalıdır. Nə qədər insan siyasətlə maraqlansa, o
qədər çox siyasət qazanar. Oğlum məndən xəbərsiz bu günlərdə
Cümhüriyyətçi Türk Partiyasının Gənclik Mərkəzinin sədri secilib.
Qızım da təmsil olunur. Ancaq oğlum daha irəlidədir. Onlara bu
yolda əlimdən gələn dəstəyi sona qədər verəcəyəm.
- Sizi mətbəxtdə görmək mümkündürmü?
- Təbii, səhər yeməklərini hər zaman mən hazırlayıram. Həyat
yoldaşım bir araşdırma aparıb, mayasız çörəyin insan orqanizmi üçün
daha faydalı olduğunu öyrəndi. Ondan sonra evdə çörək bişirmək
qərarına gəldi. Ancaq bacarmadı və məni bu işə cəlb etdi. O gün-bu
gün, evdə çörəyi mən bişirirəm. Bundan başqa, yaxşı yoqurt
hazırlayıram. Evdə hazırlanan yoqurtların sağlıqlı olduğunu
düşünurəm və bunu tövsiyyə edirəm.
- Necə dostsunuz?
- Çox vəfalı bir insanam və dostlarımı çox sevirəm. Dürüstəm.
Yaxşı bir dost olduğumu düşünrəm.
- Sizin necə dosta ehtiyacınız var?
- Özüm kimi bir dostumun olmasını istəyərdim. Yaxşı dostlarım da
var təbii. Ancaq dost xəyanətini də çox gördüm.
- Zəmanə insanı çox doyumsuz və mutsuz . Siz necə,
xoşbəxt bir insan ola bilirsiniz?
- Təbii ki, mutlu olmağa çalışıram. Məncə, insan azca xoşbəxt
olmağı bacarmalıdır. Kibrıs sorunu, son zamanlar ölkəmizdə xərcəng
xəstəliyinə tutulanların sayının artması kimi problemlər məni çox
düşündürür. Amma bununla belə, mutlu olmağa çalışıram. Məsələn, mən
bir cihazı incələyərkən, onu təmir edərkən mutlu olmağı
bacarıram.
- Azərbaycan oxucularına nə söyləmək
istəyərdiniz?
- Azərbaycanla çox yaxın olmamız gərəkdiyini düşünürəm. Ancaq
sizi də anlayıram. Azərbaycan bu gün Kıbrısa qapılarını tam aça
bilmir. Buna baxmayaraq, mümkün olduğu qədər yaxın münasibətlərin
olmasını istəyərdim. Adətlərimiz bənzər, dilimiz eyni. Azərbaycan
siyasətçilərinin Kıbrısa marağının daha da artmasını istəyirəm.
Bizim keçmişdə yaşadığımız sorunları siz indi yaşayırsınız. Oxşar
tərəflərimiz çoxdur. Kıbrıs xalqının da Azərbaycana dərdini
anlatması gərəkdiyini düşünürəm. Məncə, münasibətlərimiz bundan
daha da isti olmalıdır.
Lefkoşa