Son illər Azərbaycanda yeni media, xüsusilə də sosial
media sürətlə inkişaf edir.
Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri, siyasi dairələr, sıravi
vətəndaşlar artıq Feysbuk və digər sosial şəbəkələrdən öz
məqsədləri üçün istifadə edirlər. Ölkədə sosial medianın inkişafı
və bu sferada müşahidə olunan problemlər barədə Azərbaycan İnternet
Forumunun rəhbəri, Multimedia Mərkəzinin direktoru Osman Gündüzlə
danışdıq.
- Osman müəllim, bu yaxınlarda "Yeni media və yeni çağırışlar"
mövzusunda konfrans keçirildi. Tədbirdə Azərbaycanda yeni medianın,
xüsusilə də sosial medianın ciddi inkişaf etdiyi qeyd edilməklə
bərabər, bu sahədə müşahidə olunan problemlərdən də danışıldı.
Hətta tənzimləmənin vacibliyi haqqında fikirlər səsləndirildi.
Xüsusilə sosial mediada yanlış, qərəzli, təhqiramiz
informasiyaların verilməsi, saxta profillərin yaradılması
məsələlərinə ciddi toxunuldu. Bu haqda nə deyə bilərsiniz?
- Bəli, bir neçə gün öncə bizim Mətbuat Şurası ilə birgə bütün
maraqlı tərəflərin iştirakı ilə təşkil etdiyimiz konfransda
İnternet medianın inkişafı, ona dövlət dəstəyi, sosial medianın
vəziyyəti və s. bu kimi maraqlı məsələlərə ətrafında müzakirələr
aparıldı. Həqiqətən də hazırda Azərbaycan İnternetində ən dinamik
inkişaf edən sahələrdən biri də onlayn media, xüsusilə də sosial
mediadır. Sosial media artıq ölkədə nəinki maraq dairəsinə uyğun
olaraq informasiyanın paylanması funksiyasını yerinə yetirir, həm
də ictimai rəyi formalaşdırır, informasiya əldə edilməsi və
çatdırılmasında kifayət qədər ciddi rol oynamağa başlayıb.
İnsanlar, ayrı-ayrı dövlət və özəl qurumlar ən müxtəlif məqsədlər
üçün sosial mediadan istifadə etməyə başlayıblar. Bununla belə,
bizdə də sosial media sahəsində problemlər var, o cümlədən sizin
qeyd etdiyiniz saxta Feysbuk səhifələri problemi mövcuddur.
Konfransda bu istiqamətdə də müəyyən fikir mübadiləsi aparıldı.
- Ümumiyyətlə, bu problemin yaratdığı fəsadlara və
aradan qaldırılması yollarına toxunmazdan öncə, problemin
mahiyyətinə aydınlıq gətirməyinizi xahiş etmək istərdik. Saxta
Feysbuk səhifələri və profilləri nədir və nə məqsədlə
yaradılır?
- Saxta profil və ya saxta səhifə dedikdə, təbii ki, bir şəxsin
özünə məxsus olan e-mail vasitəsilə başqa adla qeydiyyatdan keçərək
başqa ad altında yaradılan profil və ya səhifə anlaşılır. Feysbukun
miqyasını nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, orada bu saxtalığın
radiusu daha da genişdir. Məsələn, valideynlərin azyaşlı uşaqlar
üçün açdığı səhifələri, bir nəfər tərəfindən açılan bir neçə
səhifəni də Feysbuk saxta səhifə olaraq qəbul edir.
Saxta Feysbuk səhifələri və profilləri müxtəlif məqsədlər üçün
yaradılır.
Kimisi özünün maraqlarını, hobbisini paylaşmaq istəyir. Bu yolla
o, gizli şəkildə özünün real olan digər həyatını göstərmək istəyir.
Həmin şəxs düşünür ki, əgər bunları öz adı ilə etmiş olsaydı,
ətrafı tərəfindən yaxşı qarşılanmazdı. Kimlərsə də özlərinin
ictimai-sosial statusundan ehtiyatlanaraq saxta-başqa ad altında
Feysbuk səhifəsi açırlar. Biznes məqsədilə açılan milyonlarla saxta
səhifələr var. Hansı ki, onlar saxta "layk" toplamağa xidmət
edir.
Amerikada rəyi soruşulan xeyli sayda polis rəsmiləri bildiriblər
ki, sosial media cinayətkarı tutmaq üçün ən yaxşı vasitələrdən
biridir. Polislər saxta Feysbuk səhifəsi yaratmaqla, cinayətkarın
dostlar siyahısına daxil olmağa və zəruri məlumatlar toplamağa
çalışırdılar.
Elə insanlar və ya qurumlar da var ki, onlar saxta səhifələri
öncədən tanıdığı başqa birisinin və ya başqa qurumun adından açır
və onun adı altında fəaliyyətə başlayır. Ən təhlükəlisi də məhz
bundan ibarətdir.
Bu Feysbuk qaydalarının kobud şəkildə pozulması deməkdir.
- Hazırda bu tendensiya necədir? Saxta profillər artır
yoxsa azalmağa doğru gedir?
- Əlbəttə artır. Sosial şəbəkələr gücləndikcə saxta profillər də
artır. Hazırda qlobal şəbəkədə saxta hesablar, saxta səhifələr
çoxdur. Xatırlayıram ki, ötən il CNN-də bununla bağlı xüsusi bir
reportaj vermişdilər və bu verilişdə 100 milyonadək saxta Feysbuk
səhifəsinin mövcudluğundan söhbət gedirdi. Sosial şəbəkələr inkişaf
etdikcə, bir-birinə inteqrasiya etdikcə və ictimai rəyə təsiri
artdıqca, onun imkanlarından başqa məqsədlər üçün də istifadəyə
meyl də artır. Söhbət təkcə Feysbukdan getmir, bu, digər sosial
media vasitələrinə də aiddir.
- Sosial medianın ciddi inkişaf etdiyi bir zamanda bütün
bunlar təhlükə törədirmi? Kimlər saxta Feysbuk səhifələrindən ziyan
çəkir?
- Təbii ki, burada təhlükə var. Fikir vermisinizsə, son
dövrlərdə dövlət qurumları, tanınmış rəsmi və populyar insanlar,
millət vəkilləri də Feysbuk üzərindən insanlarla əlaqə
yaradılmasına üstünlük verməyə başlayıblar. Özəl sektor kifayət
qədər burada fəaldır. Həm özəl sektor, həm ənənəvi media sosial
mediadakı hər bir istifadəçiyə təsir etmək, informasiyanı onlara
çatdırmaq üçün ciddi mübarizə aparır. Sosial medianın biznes tərəfi
də güclənir, monitorinq sistemləri formalaşır, sizin haqqınızda
müsbət və ya mənfi informasiyaları bir anda sizə çatdıran milli
sistemlər yaradılır. Hətta son dövrlərdə sosial mediada reklam
yatırımı ciddi surətdə artmışdır. Cüzi məbləğ ödəməklə
informasiyaları ən geniş auditoriyaya çatdıra bilərsiniz.
Ötən il prezident İlham Əliyevin Feysbuk səhifəsində müxtəlif
sahələr üzrə məsul şəxslərin iştirakı ilə vətəndaşların sualları
cavablandırılıb. Xeyli sayda dövlət qurumları artıq müxtəlif sosial
media səhifələrini yaradıblar. Həmçinin Vətəndaşlara Xidmət və
Sosial İnnovasiyalar Dövlət Agentliyi, Əmək və Əhalinin Sosial
Müdafiəsi, Elektron Hökumət Portalı, Təhsil Nazirliyi və. s digər
qurumlar da vətəndaşlarla Feysbuk səhifəsindən əlaqələr yaradırlar.
Amma saxta səhifələr və profillər sosil medianın inkişafına
əngəllər yaradır.
- Deməli, siz düşünürsünüz ki, istənilən halda burada
inkişafın qarşısını alan amillər və təhlükələr var?
- Bəli, tamamilə doğrudur, saxta səhifələr və profillər yuxarıda
qeyd etdiyim inkişaf tendensiyasına mənfi təsir göstərir. İlk
növbədə Feysbuk istifadəçiləri üçün problemlər yaşanır, sıravi
üzvlər normal informasiya münasibətlərinə qatılmaqdan
ehtiyatlanırlar. Elə cəmiyyət üçün də təhlükələr yaranır desəm,
doğru olar. İnsanların informasiya əldə etməsində, doğru, düzgün
informasiyanın cəmiyyətə çatdırılması və əldə edilməsində ciddi
problemlər yaşanır. Tanınmış ziyalıların, ictimai xadimlərin,
dövlət rəsmilərinin adından yaradılan saxta səhifələr isə onların
ictimai nüfuzuna xələl gətirməklə bərabər, həm də cəmiyyəti
çaşdırır.
Bilirsiniz, sosial şəbəkələrin ən böyük funksiyalarından biri
vətəndaşları, bütövlükdə cəmiyyəti əhəmiyyətli məsələlərin
müzakirəsinə cəlb etməkdən ibarətdir. Bu prosesdə həm də dövlət
rəsmiləri iştirak edirlər. Onlar öz Facebook səhifələri vasitəsilə
müxtəlif məsələlərə münasibət bildirir və cəmiyyətin reaksiyasını
öyrənməyə çalışırlar. Yaxud da cəmiyyətdə baş verən müxtəlif
məsələlərlə bağlı öz fikirlərini bölüşürlər. Məsələn, dövlət
başçısının, daxili işlər nazirinin, müdafiə nazirinin, milli
təhlükəsizlik nazirinin, Xarici Ölkələrdə Yaşayan Azərbaycanlılarla
İş üzrə Dövlət Komitəsi sədrinin və digər rəsmi şəxslərin adlarına
saxta profillər yaradılıb. Bu ilin əvvəlində Prezident
Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev öz Facebook səhifəsini
yaratdı və müxtəlif məsələlərə öz münasibətini bildirdi, cəmiyyəti
onların müzakirəsinə cəlb etməyə çalışdı. Amma dərhal da onun
səhifəsinin dublikatı yaradıldı və Ramiz Mehdiyevin adından
cəmiyyətə yanlış informasiyalar ötürülməyə başladı. Nəticədə Ramiz
Mehdiyev öz səhifəsini bağladı və bununla bağlı mediada məlumat da
getdi. Ancaq saxta səhifə bu günə kimi fəaliyyətini davam etdirir.
Əlbəttə, düşünmək olar ki, saxta səhifənin yaradılması orijinalın
qapadılmasına səbəb olmamalıdır. Amma əgər saxta səhifə Ramiz
Mehdiyev kimi nüfuzlu şəxsin adından yaradılırsa və orada dövlətin
daxili və xarici siyasət məsələlərin ilə manipulyasiya cəhdləri
olunursa, bunun nə dərəcədə təhlükəli olduğunu izah etməyə ehtiyac
qalmır. Bu tipli saxta profillər rəsmi şəxslərin sosial şəbəkələr
vasitəsilə cəmiyyətlə ünsiyyətinə yaradılan kobud maneədir və ona
heç bir halda bəraət qazandırmaq olmaz.
Məqsədyönlü şəkildə başqa şəxslərin adına olan səhifələrin
dublikatını yaratmaq, onların adından yalan informasiyalar yaymaq,
böhtan və təhqirlə məşğul olmaq, cəmiyyətdə çaşqınlıq yaratmağa
çalışmaq yolverilməzdir və ciddi məsuliyyət doğurur. Digər
tərəfdən, belə hallar sosial şəbəkələrin özlərini də nüfuzdan
salır, onlara etimadı azaldır və son nəticədə öz missiyasını yerinə
yetirməyə ciddi maneçilik törədir.
Belə hallarla bağlı beynəlxalq təcrübədə xeyli məhkəmə çəkişmələri
olub və davam etməkdədir. Xatırlayıram ki, beynəlxalq təcrübədə öz
keçmiş ərinin adına saxta Facebook səhifəsi açaraq orada qanunsuz
informasiyalar paylaşdığına görə, 18 ay həbs cəzası alan olub.
Təsəvvür edin ki, siz Feysbuk səhifəsi yaradırsınız və orada da
kiminsə adından müxtəlif informasiyalar yerləşdirirsiniz, onun
əlaqə vasitələrini qeyd edirsiniz. Dərhal onun səhifəsinə müxtəlif
müraciətlər başlayır. Ona qarşı hədə qorxular, təhdidlər də ola
bilər. Ola bilər ki, kiminsə saxta səhifəsini açmaq kiməsə zarafat
kimi gələ bilər, kimsə hətta bunu pis niyyət olmadan da edə bilər,
amma bunun nəticələri çox ağır ola bilir.
- Siz qeyd etdiniz ki, saxta səhifə yaratmaq qanun
pozuntusudur. Bununla konkret hansı qanun pozuntusuna yol
verilir?
- Feysbuk qaydalarına və mövcud normalara görə, saxta profil və
ya səhifələrin yaradılması yolverilməzdir və qanunsuzdur. Feysbukun
qaydalarına görə, hər bir şəxs öz real adı altında qeydiyyatdan
keçməlidir və özünə yalnız bir hesab aça bilər. Yeri gəlmişkən
deyim ki, bütün sosial media platformalarında saxta profil açmaq
qadağan olunur. Deməli əgər siz başqa ad altında hesab açırsınızsa,
Siz dərhal Feysbuk şərtlərini pozmuş olursunuz. Eyni zamanda, siz
başqa birisinin şəklini yükləyərək onu özünüzünkü kimi təqdim
edirsinizsə, bu da artıq informasiyanın təhrif olunmasıdır. Eyni
zamanda, fərdi informasiyaların qeyri-qanuni əldə edilməsidir. Əgər
siz bir başqasının adından informasiyalar yaymağa başlayırsınızsa,
bu daha ağırlaşdırıcı bir haldır. Beləliklə, siz faktların təhrif
edilməsi ilə məşğul olursunuz.
- Saxta Feysbuk
səhifələrinin yaranmasının qarşısını almaq olarmı? Ondan qorunmaq
üçün nə etmək lazımdır?
- Əlbəttə, profilaktik tədbirlər həmişə fayda verir. Həmişə
gərək öz profilinə nəzarət edəsən. Kompüterin normal vəziyyətdə
olmalıdır. Gücləndirilmiş şifrlərdən istifadə edəsən. Şəxsi
xarakterli vacib informasiyalarını qoruyasan. Spamları, arzu
olunmayan, kimin tərəfindən göndərildiyi müəyyən edilməyən
mesajları qəbul edərkən, ehtiyatlı olasan. İctimai yerlərdə
kompüterdən istifadə edərkən daha ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bir
sözlə, elementar informasiya təhlükəsizliyi qaydalarına əməl etmək
lazımdır.
- Əgər artıq bu cür saxta səhifə ilə üzləşmirsinizsə, nə
etmək lazımdır?
- Əgər artıq siz saxta profillə üzləşmirsinizsə, o zaman sizin
haqqınızda olan informasiyaların "screenshoot" edərək saxlanılması
daha doğru olardı. Sonrakı addımlar isə Feysbuk imkanlarından
istifadə edərək dərhal saxta səhifəni report etmək, zəruri
instansiyalara məlumat vermək, azyaşlıların isə dərhal bu haqda
valideynləri və müəllimlərinə məlumat verməsi daha faydalı
olardı.
Əgər qanunazidd məlumatlar, şantaj və böhtanlar olarsa, təbii
ki, dərhal hüquq-mühafizə orqanlarına və məhkəməyə müraciət etmək
lazımdır. Məsləhət və tövsiyələr üçün Elektron Təhlükəsizlik
Mərkəzinə müraciət etmək vacibdir.
- Ümumiyyətlə, problemin qanunvericilik səviyyəsində tam
həllinə nail olmaq mümkündürmü? Hansı addımların atılmasını zəruri
hesab edirsiniz?
- Əslində, baş verənlər mahiyyətcə kiberqanunsuzluq,
kibercinayət olduğundan, problemin tam və asan formada həlli
qaydası sadəcə yoxdur. Sosial şəbəkələr müxtəlif dövlətlərə
məxsusdur və onların da qanunvericiliyi müxtəlifdir. Təsəvvür edin
ki, sosial şəbəkə bir dövlətin qanunlarına uyğun fəaliyyət
göstərir, amma eyni zamanda, o, həm də bütün dünyada fəaliyyət
göstərir. Təbii ki bütün bunlar problemlər yaradır.
Bəzən müşahidə edirik ki, sosial medianın sahibləri hansısa
qanunsuz informasiyanın qarşısının alınmasında, terrorçuluq və
ekstremizmlə bağlı informasiyaların silinməsində müxtəlif
ölkələrdən daxil olan müraciətlərə müxtəlif cür yanaşırlar. Belə
demək mümkünsə, burada bəzən ikili standartlar olur. Amma müsbət
təcrübələr də var, onlardan faydalanmaq lazımdır. Qeyd etdim ki,
artıq bəzi ölkələrdə saxta səhifələrlə bağlı məhkəmə qərarları
var.
Fikrimcə, bizdə ilk növbədə bu istiqamətdə maarifləndirici
işlərin aparılması, bunun fəsadları, qayda və qanun pozuntusu
olması, bəzi hallarda isə ciddi məsuliyyət yaratması haqqında
məlumatlar verilməlidir. Saxta profil açmaq həvəsinə düşənlər
anlamalıdırlar ki, bununla onlar müəyyən məsuliyyət yaradırlar.
- Hansı qurumlar, kimlər bunu etməlidir?
- Fikrimcə, ilk növbədə vətəndaş cəmiyyəti qurumları və dövlət
orqanları bunu birgə edə bilərlər. Hələlik, bizdə bu istiqamətdə
ciddi problemlər var, kibercinayətlərlə, kibercinayətin yaratdığı
məsuliyyətlə bağlı yetərli məlumat yoxdur. Bəzi istifadəçilər elə
düşünürlər ki, virtual şəbəkə tam sərbəstdir, nə istəsə edə bilər,
başqasının profilini sındıra, saxta hesablar yarada bilər və s.
Əslində isə bütün bunlar qanun pozuntusudur, kibercinayətdir.
Yeni yaradılan Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi bu istiqamətdə
xeyli işlər görə bilər. Son dövrlərdə bu qurum tərəfindən
təhlükəsizliklə bağlı müəyyən tövsiyələr verilsə də, əslində, məhz
danışdığımız mövzu ilə bağlı cəmiyyətin bu mərkəzdən gözləntiləri
çoxdur və hələlik bunlar reallaşmayıb.
Fikrimcə, yaratdığı fəsadlar, təhlükəlilik dərəcəsindən asılı
olaraq, yerli qanunvericilikdə inzibati və daha ağır formalarda
məsuliyyəti də nəzərdə tutula bilər. Bir daha qeyd edirəm ki, bütün
bunlar bizim qanunvericilikdə var və bu real dünyada baş verənlərlə
bağlıdır. Ümumiyyətlə, istər real dünyada, istərsə də virtual
dünyada edilən qanunsuz hərəkətlər, dərəcəsindən asılı olaraq, eyni
məsuliyyət, inzibati və ya cinayət məsuliyyəti yaradır.
İnternetin KİV olaraq qəbul edilməsini nəzərə alaraq, deyə bilərik
ki, burada da qeyri-qanuni hərəkətlər, müxtəlif adlar altında
cəmiyyətdə çaşqınlıq yaratmaq, qanunsuz informasiyalar yaymaq
məsuliyyət doğurur. Həmçinin, artıq bir müddətdir bizim
qanunvericilikdə internetdə təhqir və böhtana görə də cinayət
məsuliyyəti nəzərdə tutulub.
Bizdə İnternet kifayət qədər azaddır, sosial şəbəkələrdə
məhdudiyyətlər yoxdur. Düşünmürəm ki, bizim ölkəmiz bu və ya digər
problemlərlə bağlı bəzi başqa ölkələrdə olduğu kimi, sosial medianı
ölkə daxilində qadağan etmək səviyyəsinə gəlib çata. Əksinə,
hazırda bizdə İnternetə ciddi dövlət dəstəyi var və milyonlarla
vəsait Azərbaycan İnternetinin inkişafı yönəldilib.
Müharibə şəraitində olan bir ölkə olaraq, bizə qlobal
resurslardan, qlobal şəbəkələrdən daha effektiv və səmərəli
istifadə etmək lazımdır. Aidiyyəti qurumlar qlobal sosial media
şirkətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasına xüsusi diqqət
yetirməlidirlər
Xeberler.az