"Baxış bucağı" layihəsində
(Avtomobil tıxacında düşüncələr)
Birbaşa mətləbə keçmək istərdim. Bu düşüncələrim öz yaradıcılıq
yolunda yorulmayaraq addımlayan Kamal Abdullanın yeni çapdan çıxmış
kitabı – "Platon, deyəsən, xəstələnib" adlı hekayələr toplusu
haqqındadır. Onu da öncədən qeyd etməyi vacib sayıram ki, kitab
Azər Mustafazadənin rus dilinə etdiyi çox gözəl tərcümədə Rusiyanın
ən nüfuzlu nəşriyyatlarından olan "Художественная литература"
nəşriyyatında işıq üzü görüb.
- Yaxşı, düşüncələr anlaşılandır, - deyə fikirləşə bilərsiniz, -
bəs nəyə görə tıxacda?
Bəli! Bu ayrıca bir söhbətin mövzusudur və bu haqda o qədər
yazılıb, o qədər danışılıb ki... Lakin bu problemi mən yeni,
gözləmədiyim bir rakursdan gördüm.
Tıxac haqqında "Oda"
Hazırda "tıxac" sözü o qədər gündəlik həyatımıza və məişətimizə
daxil olub ki, onu daha dırnaq arasına da almırlar. Bu barədə
hamının sözü, mülahizəsi və dəlilləri də tükənib artıq, hamı bu
şəhər bəlasının qaçılmaz olduğunu qəbul edib. Bunun səbəbini isə
yalnız Bakı küçələrinin daim təmir olunması ilə deyil, həm də bizim
mentallığımızla – "cipomaniya" ilə, yəni, ən böyük, iri və tez gözə
dəyən maşinları almaq və sürmək həvəsi ilə də izah etmək olar. Qoy
hamı görsün ki, MƏN gəlirəm!
Elə bu dəfə də bağa getmək istəyəndə tıxacda ilişib qaldıq; düz
iki saat – düz iki saat biz şəhərdən... şəhərin çıxacağına, yəni
"Koroğlu" metrosuna qədər gəlib çata bildik.
- Tıxacın uzunluğu azı üç kilometrdir, az olmaz, - deyə taksi
sürücüsü Rəhim dilləndi.
Maşınlar yalnız arxada və qabaqda deyil, həmçinin solda və sağda
durmuşdular, yol üçzolağlı idi. Maşının pəncərəsindən baxanda digər
maşınlarda oturanların üzündə bir itaət, yəni, qismət belədir -
ifadəsi gördüm. Kim isə çox həvəssiz nə isə danışırdı, lakin
tıxacda olan əksər insanlar bu vaxt itkisini nə ilə
dolduracaqlarını bilməyərək mənasız şəkildə susub durmuşdular
(taksi sürücüləri üçün isə bu həm də pul itkisi demək idi).
Bu zaman bir qədər öncə üstünə avtoqraf yazmaqla Kamal
Abdullanın mənə hədiyyə etdiyi kitabı yadıma düşdü. Dərhal kitabı
əlimə alıb açdım. Təkrar da olsa deməliyəm ki, nüfuzlu nəşriyyatda
çap olunması bu kitabın zahiri görünüşü, yəni, üz qabığından,
çapından, oxucu üçün çox rahat olan qeyri-adi dördkünc formatda
olmasından (bu halda sətirlər uzun, sətirdən sətirə keçirilmələr
isə az olur) aydın görünürdü. Oxumağa başladım.
Bilirsinizmi, mən şəhərdən çıxana kimi iki saat tıxacda
oturmağımızı və ondan sonra da Şüvələnə nə qədər yol getdiyimizi
qətiyən hiss eləmədim. Beyinimdə belə bir fikir də yarandı, siz
əlbətdə buna gülə də bilərsiniz, hazırda kitab oxumaq üçün ən yaxşı
yer oxucuların çox az olduğu kitabxana yox, məhs tıxacdır,
bəli-bəli, tez-tez olduğumuz tıxaclardır! Necə deyərlər, sağ olsun,
tıxac!
Sirri-zəmanə
Yır-yığış etmək vaxtıdı,
Dur ayağa, getmək vaxtıdı.
Dünyadan itmək vaxtıdı,
Bu vaxt bir də ələ düşməz.
Bir daş altda, bir daş üstdə,
Ruh dərində, cisim üzdə.
Dənizdə, səhrada, düzdə
Nə qoydum ki, qaldı sənsiz?!
Təxminən on il bundan əvvəl işıq üzü görmüş Kamal Abdullanın
şeirlər kitabından olan bu parça, zənnimcə, müəllifin bədii
təfəkkürünün mahiyyətini özündə gözəl əks etdirir. (Bu şeirlər
kitabı rus dilində Alla Axundovanın tərcüməsində Moskvada çap
olunub). Fikrin daim naməlum, sirrli bir istiqamətdə hərəkəti,
hətta hamıya məlum olan "həqiqətlərin" birmənalı olmaması,
bildiyimiz və bilmədiyimiz hər bir şeyin dəyişilən, variativ
olması, fantaziyanın və xəyalın gücü – bütün bunlar, görünür ki,
hazırki postmodernizm mədəniyyətinin, ümumiyyətlə, zamanın ruhudur.
Lakin... tək bircə indiki zamanınmı ruhudur?
"Təbrizi sirrə qovuşubdur. Amma o, bunu xələflərindən gizlin
tutmaq istəyibdir. Xələfləri həmişə bu sirrin axtarışında
olmalıdılar. Çünki əbəs bildiyin bir şeyin uğrunda həyatını
qoymadınsa, yaşamağın mənası itər... Oyun davam etməlidir".
Bu sətirlərə mən həmin kitabda çap olunmuş hekayələrdən birində
rast gəldim (hekayə elə belə də adlanır – "Sirri-zəmanə"). Əsərin
qəhrəmanı bu sirri axtarır, onunla yanaşı isə xoşbəxtlik və
ölümsüzlük düsturunu, kvintessensiyasını (əsas mahiyyəti,
cövhərini) tapmağa can atır.
"– Sən heç "Sirri-zəmanə"dəki "zəmanə" sözünə fikir
verdinmi?
– Yox, fikir vermədim, nədi ki?
– Əsas sirr elə bu sözün içində gizlənib".
Hekayənin qəhrəmanı, orta əsrlər mətnlərinin tədqiqatçısı olan
gəncə özündə qoruyub saxladığı qədim əlyazmanı oxumağa verən qoca
bu sualla ona müraciət edirdi.
Siz əgər diqqət yetirdinizsə, mən misal çəkdiyim parçalarda iki
sözü xüsusi olaraq vurğuladım – Zaman və Oyun.
Bu gün biz özümüz də bunu hiss etmədən sanki zamanın axarından
kənara çıxırıq, elə bil ki, zaman donub qalıb. Məsələ heç də yaxın
keçmişdəki "durğunluq" illərində, yaxud da indiki, artıq azacıq,
hətta dumanlı olsa belə gələcəyə işıq sala biləcək abstrakt, ya
utopik ideya və ideologiyanın olmadığı zamanın həddindən artıq
ötəri və səthi olmasında deyil. Bəs oyun necə... Biz sanki yenə
bütün diqqətimizi və qüvvəmizi bu oyunun qaydalarına, modaya,
reklama yönəldirik və oyunun canlılığını, onu öncədən proqnoz
etməyin mümkünsüzlüyünü unuduruq və bunu duymaq hissini itiririk.
Hətta uşaqlar belə nadinclik və dəcəllik eləmək, qaçıb-oynamaq
əvəzinə (onların indi məhz belə vaxtlarıdır) tamamilə "oturaq",
primitiv (hər yerdə tut, öldür) kompüter oyunlarına aludə
olublar...
Əfsuslar olsun ki, kompüter oyunlarındakı hər hansı bir
bacarığın, yaxud gündəlik həyatdan əldə olunan vərdişlərin deyil,
məhz insanın öz şəxsi təfəkkürünün, xəyalının oyununa rast gəlmək
olmur. Bu gün müxtəlif, hətta sadə komiks və detektivlərə olan
tələbat elə bunun nəticəsi deyilmi?
Beləliklə, Kamal Abdullanı oxuyarkən bu detektiv və süjet
"çaşqınlığını" görürsən (hər şey hara gedir? nəyə doğru gedir?).
Eyni zamanda səni intellektual gərginlikdə saxlayan, lakin heç də
yormayan, əksinə, sanki səni bir az da tələsdirən və marağını bir
qədər də qızışdıran qələmin səlisliyini və xəyalın, fikrin oyununu
duyursan.
Zamanın, yuxunun və gerçəkliyin daim dəyişməsi, yalnız
xəyallarda mümkün olanların və gündəlik məişətdə rast gəlinən
realilərin yan-yana mövcud olması oxucunu cəlb edir. Necə deyərlər,
həm xəyalına gəlir, həm də inanırsan. Belə təəssürat yaranır ki,
müəllif daim... oxucuya inanaraq, onunla bərabər bir tərəfdaş kimi
oyun oynayır...
Bax belə bir mütaliə-oyun ortaya çıxır!
(Elə mən özüm də bu yazının başlığında belə bir oyun oynamağı
özümə rəva bildim - KEÇmiş – indiki DURum; buna GƏLəcək sözünü də
əlavə eləmək istərdim).
"Gələcək mədəniyyətlərin ulduz çələngi
(bürcü)"
Hazırda bir tərəfdən bizi əhatə edən görünməmiş imkanlar, digər
tərəfdən isə onların, bu imkanların qarşısındakı çaşqınlığımız
(istehlak dalanları, separatizm alovları) şəraitində uzaq
keçmişimizlə, tariximizlə "bağlılığımız" bir qədər çətin yada
düşür. Lakin biz hazırda məhz belə, hər şeydən azad, sərbəst, ZAMAN
XARİCİNDƏ olan bir baxışla diqqətimizi Qeyri-adi, Əbədi məhfumlara
cəmləməliyik.
Belə sərbəstlik və azadlıq artıq çoxdandır ki, Kamal Abdulla
yaradıcılığının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. İstər artıq dünya
şöhrəti tapmış onun "Yarımçıq əlyazma əsəri", istərsə də ilk
baxışdan elmi-populyar xarakter daşıyan "Dilçiliyə səyahət" kitabı
olsun, bunların hər ikisində eyni oyun, eyni detektiv-axtarış
cizgilərini görmək olar. Və burada "müəllif daima fikir və həyat
arasında baş verən faciəni görməyə imkan verən ümumi maarifçilik
erudisiyasını nümayiş etdirir. Fikir hər zaman hansısa bir
dəyişilməz, sabit, şüurlu, məntiqi və stereotipi olan məhfum
axtarışındadır, həyat isə hər dəqiqə bu ana qədər naməlum olan,
qəribə, mövcud təsnifat sxemlərinə və kateqoriyalara sığmayan
kombinasiyalar qurur" (elmlər doktoru İlyas Həmidov).
Avroposentrizmi və modernizmin (avanqardın) nihilizmini inkar
edərək, forma müxtəlifliyini təsdiqləyən, ünsiyyətə, dialoqa,
istənilən keçmiş zamanla (bəli-bəli, zamanın, zamanların),
istənilən mədəniyyətlə və ilk növbədə, hazırda - ən qədim və mənəvi
cəhətdən dərin Şərq mədəniyyəti ilə konsensusun əldə olunmasına
hazır olduğunu göstərən postmodernizm (Kamal Ablulla məhz bu
cərəyanın parlaq nümayəndəsidir) hər hansı cüzi belə məhdudiyyəti,
totallığı (ümumiliyi) inkar edir. Bu isə öz növbəsində nəinki
incəsənət sahəsindəki ab-havanı yaxşılaşdırmalıdır, onun sayəsində
"gələcək mədəniyyətlərin uzaq bürcləri"(Nitsşe) və özümüz, bütün
cəmiyyət görünməlidir.
***
Bax beləcə "tıxacda" duraraq (sözün əsl mənasında duraraq), yəni
indiki DURumda, Kamal Abdullanın gözə görünməyərək, lakin sanki
yanımda taksidə əyləşdiyini hiss edərək, onun sayəsində mən yolda
rastıma çıxa biləcək bütün narahatlıqlardan kənar oldum. Onun
kitabını oxuduqca hiss edirdim ki, daxilimə necə də keçir, süzülüb
axır o KEÇmiş...
Mən artıq nə vaxtlarını hədər yerə öldürərək söyüşən sürücüləri,
nə sağda və soldakı maşınlarda oturub darıxan insanları, nə mənasız
yerə səs salaraq qarşılarında duran maşınlardan, sanki indicə
helikopter sayağı göyə qalxıb onlara yol vermələrini istəyən
müxtəlif səs siqnallarının səsini eşidirdim və görürdüm.
Mənim bütün fikrimi və xəyalımı Kamal Abdullanın oxucu ilə
qurduğu olduqca maraqlı, müxtəlif obraz və fantaziyalarla dolu
dialoq-oyun özünə cəlb etmişdi. Burada quyuda yaşayan və kəndin ən
gözəl qızına vurulmuş cin də, həmin cinə vurularaq onunla bir yerdə
quyuda yaşamağa başlayan və sonralar cazibəli şəkildə işıq saçan
bir məxluqa çevrilərək hamını vahiməyə salan qız da var; burada
göydən yağış təki yağan virtual dəvələr də, gülə çevrilmiş insanlar
və insanlara çevrilmiş güllər də var. Burada ər və arvadın
reinkarnasiyadan sonra görüşmək arzusu; bu zaman yaddaşının
itirilməsi və ondan əvvəl nə baş veribsə, hər şeyin unudulması
onlarda kod-sözün yaradılması ideyasını əmələ gətirir. Məhz bu
sözün köməyi ilə onlar öz gələcək həyatında biri-birlərini tanıya
bilərdilər, daha sonra onlarda böyük qalmaqala səbəb olan cinayət
törətməklə bu işə üçüncü şəxslərin də cəlb olunması ideyası
yarandı. Və bu cinayət onları peşələrinə görə (jurnalist və
müstəntiq) bir araya gətirməli idi...
...Bir zamanlar fikirləşib tapdığım bir formulaya görə böyük
qürur hissi keçirirdim və özüm özümlə fəxr edirdim, baxmayaraq ki,
burada qeyri-adi bir şey yox idi. Həmin fikir belə səslənirdi:
incəsənət – SÜBUTA YETİRİLMİŞ GÖZLƏNİLMƏZLİKDİR.
Mənim fikrimcə, Kamal Abdulla bu sənətə məharətlə yiyələnib.
***
Sonda mən yenə də "Oda Tıxaca" qayıtmaq istəyirəm. İndiki bu
tələskən, heç bir şeyə vaxt tapa bilmədiyimiz, yalniz hara isə
çatmaq, nə isə eləmək, pul qazanmaq istəyi ilə yaşadığımız
zəmanəmizdə bəlkə bizə elə dayanacaqlar, duracaqlar və pauzalar,
"qəlbimiz üçün istirahət məkanı" lazımdır. Artıq yalnız bir şey,
yəni bütün bu zahiri vurnuxma və qaçışmalardan uzaq olmaq imkanını
əldə edərək fikrini bir yerə - bəlkə də heç vacib olmayan,
əhəmiyyətsiz... yalnız özünün, qəlbinin dərin qatlarında olanlar
haqqında fikrini cəmləyərək düşünmək qalır.
Ona görə də xahiş edirəm gülməyin - gülməyin, bir daha hamınızı,
demək olar ki, tam ciddiyyətlə buna dəvət edirəm.
– Tıxaclarda ilişib qalmış maşinlarda vaxtınızı hədər yerə
öldürərək boş-boşuna oturmayın! Niyə? Mütaliə edin... tıxaclarda
oxuyun!
Haqqın.az