"Hazırlıq kursu" layihəsində

Xoş günlərin birində, lap elə götürək, uşaqların ən çox sevdikləri Yeni il ərəfəsində övladınıza: "Gəl, Şaxta babaya məktub yazaq. Onda o, sənə istədiyin hədiyyəni gətirər", - deyə müraciət edə bilərsiniz.

Körpə həm Şaxta babaya, həm də sizə tamamilə inanaraq razı olur. Ancaq o, hələ yaza bilmir. Amma arzularını dilə gətirə, "diktə edə", həmçinin yazılanların altından adını "çəkə" (onun yaza bildiyi hərflər hələ ki şəklə bənzəyir) bilir.

Yaranmış situasiyanın əsrarəngizliyi yalnız Şaxta baba ilə bağlı deyil. Körpənin arzuları, daha doğrusu, onun daxilində gizlənənlər tamamilə yeni forma alır – kağıza cızılmış sözlər və ifadələrə "qablaşdırılır".

Heç bilirsinizmi nə baş verib?

Siz "yazılı nitq situasiyası" yaratmısınız. Oxumaq təlimini biz adəti üzrə hər şeydən əvvəl hərfləri bilməklə əlaqələndiririk. Və aydındır ki, bu bilgilər olmasa, oxumaq da mümkün olmaz. Uşaq hərfləri əzbərləsin və sonra isə onları birləşdirib sözləri oxuya bilsin deyə, biz xeyli güc və vaxt sərf edirik. "Nə qədər tez olsa, o qədər yaxşıdır" prinsipindən israrla geridə qalırıq və daima hansısa "qızıl açar"ı və ya bəd ayaqda oğlumuz və ya qızımızın qarşısında bu mühüm bacarığın gizli qapılarını açmağımıza imkan verən kilidaçan (qıfıl açmaq üçün açar əvəzində işlədilən qarmağa oxşar alət – tərc.) axtarırıq. Və bütün bu proses boyunca mütaliənin, oxumağın əslində nə olduğunu unuduruq.

Mütaliə - ünsiyyətdir

Mütaliə isə ünsiyyətdir. (Bəlkə də bu, bayağı səslənir, ancaq bu bayağılıq olmadan irəliləmək olmur!) Mütaliə ünsiyyətin digər növlərindən onunla fərqlənir ki, burada həmsöhbətimiz bəzi fiziki xüsusiyyətlərini "itirir": vücudunu, zahiri simasını, səsini. Ondan yalnız xüsusi işarələrin köməyilə şifrələnmiş məlumat qalır. Dialoqa girmək üçün məlumatın şifrəsini açmaq, orada deyilənləri anlamaq və öz münasibətini bildirmək lazımdır. Sonuncu olmasa, dialoq alınmayacaq.

Başqa sözlə desək, mütaliə - intellektual səy tələb edən mürəkkəb prosesdir və belə bir səy göstərən insan bunu yalnız hansısa tutarlı bir səbəbdən həyata keçirə bilər.

Mütaliənin ən mühüm funksiyasından biri – informasiya almaqdır. Ancaq söhbət uşaqdan və onun oxumağı öyrənməsindən gedirsə, çalışırıq ki, bütün pedaqoji səylərimizin nəticəsində o, hər hansı bir sənədin altında öz imzasını ata bilsin, yaxud kompüter oyunlarının instruksiyasını, yeni musiqi diskinin üzərindəki etiketi oxusun.

Biz adətən dinib-danışmadan elə güman edirik ki, oxucu böyüdürük, sonda da məmnuniyyətlə mütaliə edən bir övlada sahib olacağıq. O, hansısa səbəbdən mütaliə kimi bir ünsiyyət vasitəsini onun bütün digər növlərindən daha üstün tutacaq və ya bədəbəddə onlarla yanaşı qoyacaq.

Oxumaq həvəsini çətin ki "mükafatlandırma"nın köməyilə formalaşdırmaq olar.

Burada psixoloqların "fəaliyyətə meyil" adlandırdıqları anlayışsız keçinmək olmur. Uşaq özü oxumalı, onun buna daxili ehtiyacı olmalıdır. Ancaq motivasiya (meyillənmək, həvəslənmək) – olduqca müəmmalı bir prosesdir. Bir məqamı unutmayın, uşağı daima digər bir uşaqla müqayisə etməklə, başqasını misal çəkməklə onda bu həvəsi oyatmaq olmaz. Və yaxud da: bu gün on səhifə oxu, əvəzində kompüterdə yarım saat oynamaq olar. Bu, çox yanlış yanaşmadır. Nəzarətiniz əksilən kimi uşaq oxumağı atacaq.

Mütaliəyə daxili meyil yalnız bu məşğuliyyətin mənasının dərk edilməsilə bağlı prosesdir. Odur ki, mütaliənin məğzinin, mənasının açılımı hərflərin təlimini qabaqlamalıdır.

Hansısa çox mühüm anda uşaq üç vacib məqamı özü üçün kəşf etməlidir: yazılı nitqin də mövcud olduğunu, onun şifahi nitqdən fərqləndiyini və ünsiyyətin digər növlərindən üstünlüyünü.

Fikirləşə bilərsiniz ki, burada böyüdüləcək nə var ki, axı kitabı onunçün onsuz da oxuyurlar. Bəli, bu, çox vacib məsələdir. Bu gün valideynin övladı üçün mütaliə etməsi onun gələcək təhsilinin əsas bazasına çevrilir.

Və bu çox mühüm təcrübə yazılı nitqlə tanışlıqdan başlayır. Ancaq uşaq öz nitqinin də yazılı nitqə çevrilə biləcəyini dərk etməlidir.

Bə o, bunu necə anlaya bilər? Bunu ona, sadəcə, nümayiş etdirmək lazımdır: hər şeyi onun arzularınını, təəssüratlarını, başına gələn xırda əhvalatları qələmə almaqdan başlamaq olar. Həm də bunu onun gözləri önündə, bunun necə baş verdiyini göstərərək, yazılanları yenidən oxuyaraq, məhz bunlarımı nəzərdə tutduğunu dəqiqləşdirərək etmək lazımdır.

"Yazılı nitq situasiyası" ifadəsini ilk dəfə psixoloq və pedaqoq Feliks Soxin işlədib. O, sovetlər dönəmində Məktəbəqədər tərbiyə institutunda uçaqların nitqinin araşdırılması üzrə laboratoriyaya başçılıq edib. Aparılan araşdırmalar zamanı aydın olub ki, uşaqlar böyüklərə "diktə edərkən" onların şifahi nitqləri dəyişir: daha asta danışmağa başlayır, deyəcəkləri fikri götür-qoy edir, daha çətin qrammatik cümlə quruluşundan istifadə edirlər. Lakin Soxin və onun ardıcıllarının tədqiqatlarında belə "situasiyalar" müstəsna olaraq məktəbəqədər uşaqların nitqinin inkişafnda əlavə vasitə kimi araşdırılırdı.

Əlbəttə, "yazılı nitq situasiyası" bu gün də bir çox yaradıcı pedaqoqların əsərlərində öyrənilməkdədir. Lakin çox vaxt buna köhnə paltardakı parlaq bir bant kimi baxırlar. Elə valideynlər də belə şeyləri "bant" kimi qəbul edirlər.

Həyat çox vaxt Şaxta Babanın hansı hədiyyəni gətirməsindən asılı olur!

Əslində, yazılı nitq situasiyasının ardıcıl istifadəsi, nitqi idarəetmənin əyani nümayişi – gözlə görünməyib lakin eşidilənin magik şəkildə görünüb eşidilməyənə, yəni nitqin səslərinin qrafik obrazlara çevrilməsi - uşağa oxumağın mahiyyətini açır. Bu artıq çoxdan verilmiş məlumatın qəbul edilməsindən ibarətdir. Məlumat isə həm onu göndərən, həm də alan üçün çox əhəmiyyətli ola bilər. Axı uşağın özü də məhz onunçün vacib olanları diktə edir. Həyat isə çox vaxt Şaxta Babanın hansı hədiyyəni gətirməsindən asılı olur! Odur ki, belə təcrübənin başlıca nəticəsi daxili əminlikdir: "Mən bunun necə yarandığını bilirəm".

Anlamaq – çox böyük və mühüm haldır. Və biz dərk etdiyimizi, anladığımızı həm də çox vaxt sevirik. Nə isə etmək arzusu çox vaxt prosesin dərk edilməsindən, onu daxili ehtiyacla əlaqələndirə bilmək bacarığından doğur. Yəqin ki, razılaşarsınız: mənasız iş ən ağır və dözülməz işdir.

Fin alimi, professor Liis Karlssonun da fikirləri bu baxımdan dəyərlidir. O, təklif edir ki, uşaq hər hansı bir gəzintidən, tutalım, muzeydən qayıdarkən mütləq baş verənlər haqqında danışmalıdır. Əgər bunu özü etmirsə, valideyn xoş yolla onu danışdırmalı, bu zaman onun dediklərinin hamısını olduğu kimi, heç bir düzəliş etmədən yanındaca yazmalı, sonra isə bunu uşağın özünə oxumalıdır ki, o özü dinləyib istədiyi yerdə istədiyi düşəlişi edə bilsin.

Beləliklə, bütün bu deyilənləri bir cümlə ilə ümumiləşdirmək olar: uşaq mütaliəyə təxəyyülünün yazılı nitqə çevrilməsi vasitəsilə gəlməlidir.