İradə Tuncayla "Şair ailəsi" layihəsində görüşdük. Hələ ötən ilin sonlarında söhbət etmək istədiyimi demişdim. Yeni ilə qalsın, demişdi. Yanvarın ikinci yarısında vədələşdiyimizi yadına saldım. Yanvarın 22-də, günün 2-ci yarısında işdə olacağını dedi. Beləliklə, baş redaktoru olduğu "Ədalət" qəzetinin redaksiyasında söhbətimiz alındı.

Mən özümü arxa plana keçirdim

- İradə xanım, ənənəvi sualla başlayaq. Necəsiz?

- Mən də ənənəvi cavab verim: yaxşıyam.

- Neçə vaxtdır müsahibə almaq istədiklərimdən biri də siz idiniz.

- Çox olur deyə, etiraz edirdim. Oxucuları bezdirməmək üçün. Nə isə lazım olanda yazırlar, zəng eləyib soruşurlar. Düz deyil axı, başqa adamlara da müraciət edin də...

- Məsəl var e, iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz. Sizdə ailədə...

- Mən əvvəldən bir az geri durmuşam ki, onun qoçluğuna mane olmayım. Görünür, mənim ona mane olmamağım bizim də bir qazanda qaynamağımıza mane olmadı. Çünki mən uzun müddət hər şeydən uzaq durdum. Özümü ancaq ailəyə həsr elədim. Bilmirəm, bu yaxşıdır, ya pis, ancaq bu bir faktdır. Görünür, bu bizə və bizim ailə kimi oturuşmamıza, formalaşmağımıza yardım etdi. Mən özümü arxa plana keçirdim.

İndi həmin o olmayanları yaşayıram

- Bu, Aqil müəllimə sərf edirdi?

- Hə, əlbəttə ki, sərf eləyirdi. Mənə elə gəlir ki, bu hal bütün kişilərə sərf eləyərdi.

- Bu ictimai baxışda belə oldu, bəs evdə?

- Qadın evdə arxa planda qala bilməz. Ev quruculuğunda, daşın daş üstə qoyulmasında yük qadının çiynində olur.

- Bəzən status yazırsız və sanki Aqil müəllimi qıcıqlandırırsız. Gənc, yeniyetmə bir qızın şıltaqlığı hiss olunur.

- Bunun nəyi pisdir ki?

- Demədim ki, pisdir. Yaxşıdır. Adama elə gəlir ki, ötənlərdə yaşanmayan hisslər, günlər yaşanır, geriyə dönürsüz.

- Hə, düz tutmusuz. Ötənlərdə itib-batan çox şey var. Mənə elə gəlir ki, heç nə üçün heç vaxt gec deyil. Bu, təkcə bizim münasibətlərə aid deyil, böyüdüyüm ailədə hansısa qadağalar olub: elə eləmə, ayıb olar, nə deyərlər və sair. Günlərin bir günü içində yaşamaqdan bezirsən, gün üzünə çıxır hisslərin... Və həm də artıq yaşın gətirdiyi arxayınlıq da var axı... İndi mən həmin o olmayanları yaşayıram.

"Dolu"ya qədər o, yazıçı olmaq üçün gəlirdi

- Bir yazıçı ailəsində doğulmuş qızın gənc yazıçının yol yoldaşı, ömür yoldaşı olmasında tərəddüdlər oldumu?

- Sizə deyim ki, heç bir tərəddüd olmadı. Düzdür, kiçik, o qədər də nəzərə çarpmayan nələrsə oldu, həm bizim ailədə, həm də onların ailəsində. Amma üstümüzə çox gəlmədilər.

- Hansı əsərindən sonra Aqili yazıçı kimi qəbul etdiz?

- "Dolu"dan. O vaxta qədər o, yazıçı olmaq üçün gəlirdi. İlk gənclik illərində yazdıqlarını qoyaq qırağa, sonradan yazdıqlarını birinci mən oxumuşam. Həmişə verirdi mənə ki, oxuyum. Məndən nə isə eşitmək istəyirdi. Mənim də ədəbi zövqümdə bir az qəddarlıq vardı deyə o, ömrü boyu özünü mənim qarşımda sübut eləməyə çalışırdı. Axı onun evinə gələnə qədər öz evimizdə yazıçının ən böyüyünü görmüşdüm...

Aqilin əsərlərində kimlərsə var, mən yoxam

- Aqil müəllimin ilk oxuduğum əsəri "Ən xoşbəxt adam" olub, orda siz varsız?

- Yox, mən Aqilin əsərlərində, ümumiyyətlə, yoxam. Kimlərsə var, amma mən yoxam.

- Mənə elə gəlir ki, bu kimsələr onun əsərində və əgər həyatında olubsa, günahkar sizsiz. Haradasa sizin özünüzün rolunuz olub.

- Bəlkə də bu mənim səhvim olub. Mən istədim ki, Qərb yönümlü insan kimi münasibətdə olum. Amma mənim ətrafımdakı insanlar elə deyil axı. Ona görə döndüm oldum şərq qadını.

- Aqil müəllim nə qədər müasir olsa da, axı millidi.

Qəribə bir əda və təbəssümlə gülür, üzünü yana çevirib istehza dolu zarafat edir:

- Hə, çox millidir. Bu məsələdə xüsusi ilə...

O, yazdıqları qədər deyildi, hündürdə idi...

- "Dolu"ya qədər çox əsərlər yazdı. Qədir Rüstəmov haqda...

- Bu onun birinci povesti idi. "Evləri köndələn yar".

- Və digər povest və romanlar. Bu yazılanlar sizi oxucu kim qane eləmirdi, ya ədəbiyyat bilicisi kimi?

- Ədəbiyyat bilicisi kimi. Oxucu kimi qane eləyə bilər. Amma mən ondan başqa şey gözləyirdim. Çünki o yazdıqları qədər deyildi, hündürdə idi.

Aqildən hətta qorxurlar da

- Sizcə, Aqil müəllim həyatda xanımı və oğlanları ilə münasıbətdə nəyisə təkrarlamağı xoşlayır?

- Mən sizə deyim ki, cəmiyyət içində çox sərt görünənlər ailədə yumşaq olur. Aqil ailədə tamam başqa adamdır.

- Demək istəyirsiz ki, Aqil müəllim çox sərtdir?

- Var elə şeylər. O, sərtdir və sözünü deməyi bacaran adamdır. Aqildən hətta qorxurlar da.

- Aqil müəllimin "Dolu" əsəri ilə "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz" əsərində oxşarlıq və təkrarçılığı hiss etmisiz?

- Var, əlbəttə var. Mövzu Qarabağ müharibəsidir də. Bilirsiz, o, həmin ağrıları yaşayıb deyə, təkrar-təkrar yazır. Özü hiss eləmir onların təkrar olduğunu. "Dolu"nu mən özüm redaktə eləmişəm. Elə adını da özüm qoymuşam. Aqil uzun bir ad fikirləşirdi.

- Nə?

- "Dünyanın ən gözəl ölüsü". Dedim, ay bala, bu Markesin əsəridir. Sən belə bir əsər yazıbsan, adı düzgün oturtmaq lazımdı. "Dolu" olsun dedim. Dolu tək silah deyil ki. Dolu bizim üstümüzə gələn dərddir, faciədir və biz dolunun altından necə çıxacağıq – deyə azmı fikirləşmişik?..

Ədəbiyyata dolu kimi düşdü

- "Dolu"nu ədəbiyyatmızda da dolu əsər saymaq olarmı?

- "Dolu" ədəbiyyata dolu kimi düşdü. Vaxtında yazıldı, gözəl yazıldı. Mən bunu bir fakt kimi qəbul eləyirəm.

- Sizə elə gəlmirmi ki, bu əsərin təbliğatı düzgün quruldu? Biz dostlar, siz yaxınlar və başqaları bütün işimizi-gücümüzü atıb bu əsərin təbliğatı ilə məşğul olduq?

- Mənə elə gəlir ki, yaxşı əsərin təbliğatı ilə məşğul olmaq lazımdı. Çünki cəmiyyətdə ədəbiyyata qarşı biganəlik var. Düzdür, indi dəyişib bir az... Beyinlərə xitab eləmək lazımdır.

Çoxlarının başqa yerləri də doyur

- Aqil müəllimin şərait yaratdığı dostlarla heç qarşılaşmısız? Necə baxıblar sizə? Bu xanımın payını əlindən almışam, deyə qürurlanmayıblar ki?.

- Anladım nə deyirsiz... - sonra yenə də qəribə bir əda ilə əlavə edir, - Payımı? Yox bir... Bir dəfə bir yazımda yazmışdım: mən o qədər zəngin insanam ki, artıqlarım ilə çoxlarının həm qarınları, həm başqa yerləri də doyur...

- İradə xanım, görürəm ki, sizinlə söhbət eləmək asandı. Amma mən bura gələnə qədər çəkinirdim.

- Bunu çox adamlar yazıb. Mənim görünüşüm aldadıcıdır. Çox göylə gedən adam təəssüratı yaradıram. Amma o xətti tapmaq lazımdı.

- Sizin xatirələrinizi vərəqləmək istəyirəm. Mən eşitmişəm ki, Aqil müəllim sizə görə kiminləsə dalaşıb da.

- Dalaşmaq deməyək. Mənə meyli olan oğlana deyib ki, çəkil, o qız sənlik deyil, mənlikdi.

- Sizin razılığınızı almadan həm də, əmin imiş yəqin ki?

- Yox, onda münasibətlər yaranırdı. Özü də mənə çox heyrətli gəlirdi. Sonradan onun xasiyyətinə bələd olandan sonra bildim ki, Aqil öz məqsədinə çox əzmlə gedən adamdı. Fikirləşirəm ki, onun kimi səbirsiz adam məni universitetin qabağında saatlarla gözləyirdi. Çıxıb görürdüm durub gözləyir. Qorxurdu ki, mən çıxaram, onu gözləmərəm. Ona görə də harada dərs keçirdiksə oranı kəsdirirdi.

- Gecikdiyi vaxtlarda heç narahat olurduz?

- Təbii ki, çıxıb baxırdım, görüm harada qaldı? Amma heç gecikmirdi ki...

Yəqin ki, onun məqsədləri də vardı

- Necə fikirləşirsiz, o, sizi görüb bəyəndi, yaxud fikirləşib ki, Məmməd Arazın qızını alsam, daha yaxşı olar?

Fikrə getdi. Görünür, o günləri vərəqləyirdi.

- Bilirsiz, necədir? Hər halda, nə mənim ailəmdə, nə də onun ailəsində buna böyük alqışla yanaşmadılar. Mən onların ailəsini bilirdim, onlar varlı qız istəyirdilər. Amma mənim atam varlı deyil, şair idi. Və mənim valideynlərim də təbii ki, fikirləşirdilər ki, bu izdivac necə olacaq; tanımırıq-eləmirik. Amma deyim ki, çox belə maneələr də olmayıb. Yəqin ki, onun məqsədləri də vardı. Çox güman hər ikisi də olub, əlli əlliyə, yarıya-yarı, - gülümsəyir.

"Quql mama"

İradə xanımı övladları ilə bağlı söhbətə çəkirəm:

- Evdə qız kimi böyümək daha yaxşıdır, ya oğlan?

- Bir söz deyim sizə, evdə oğul olmamağın ağırlığını mən çox çəkmişəm. Ata həm var idi, həm də yox. Ona görə də yük var idi üzərimizdə.

- Bəs qardaşsızlığı görən bir xanım olaraq bacısız olan oğlanlarınız üçün həm də bacı ola bildiniz?

- Əvvəllər mənə elə gəlirdi ki, oluram. Sonradan gördüm ki, yox, oğlanlarım məni hər şeyi bilən müəllim kimi qəbul edir. Yəni nə sual olsa, mənə verib cavab alacaqlar kimi qəbul edirlər. Sizin dediyiniz o bacı statusunda görmürlər. Yadımdadır ki, oğlum İsraildə idi, oradan zəng elədi ki, filan-filan şeyləri sual verirlər mənə. Mən də cavabını yazdım ona. O da mənə "Quql mama" yazdı. Kiçik oğlum da mənə "hocam" deyir. Bu da Aqili bir az qıcıqlandırır ki, nə sual olsa İradəyə verirlər.

- Bəlkə İradə xanım uşaqlara daha çox vaxt sərf edib, onlar həm də dostdur?

- Bəlkə də...

- Bayaq dediniz ki, ictimai həyatda, işdə Aqil müəllimin qəzəbli vaxtları olub.

- Evdə çox mehribandır. Evdə sərt vaxtları çox az olub.

- Bəlkə, evdəki mehribanlıq çöldəki "günahlarını" yumaq üçündür?

- Bəlkə də... Bunu o, yaxşı bilər.

- Sizcə onun "günahlarının" dolu ağırlığı ola bilər?

- Mənə görə, hə.

- Bunlar sizi incidib?

- Hə, elə indi də incidir...

- O incikliyi heç zaman büruzə verməmisiz?

- Mən uşaqlar balaca olanda evdə heç bir konflikt yaratmaq istəmirdim. Bu, saxta sakitlik idi.

İndi az qala addımbaaddım dalımca gəzir

- Aqil müəllim qısqancdır?

- Əlbəttə. Deməyinə, ona-buna öyüd-nəsihət verməyinə baxmayın, qısqancdır. İndi az qala addımbaaddım dalımca gəzir.

- Yəqin qısqanmağına şərait yaratmısız?

- Yox. Məndə saxta oyunlar yoxdur.

- Bəs xasiyyətinizdə oxşar olmayan nələr var?

- Çoxdur. Mən heç vaxt yalan danışmıram.

- O, yalan danışırsa, bəlkə bu xeyirxah yalandır?

- Mən xeyirxah yalanları da qəbul eləmirəm.

- O, bir sərkərdə olsaydı, necə olardı?

- Yox. Onun heç qəti intizamı yoxdur. Nə sərkərdə? – Qəribə bir təbəssüm dolaşır sifətində, zarafat edir: - Ordu batardı ki...

- Amma geyim-kecimi, saçı, üzü çox səliqəlidir.

- Onun geyiminə mən nəzarət eləyirəm. Nəzarət eləməyən kimi, aləm qarışır bir-birinə.

- Onun əsərlərinin ilk oxucusu sizsiz dediniz, bəs o necə, sizin kitabınız dərc olunmazdan qabaq oxuyur?

- Yox. Mən əvvəldən bəri heç vaxt yazılarmı ona vermirəm.

- Sizcə o, özünü sizin oxucunuz olaraq qəbul eləyir?

- Hə.

O, arvadı haqda yox, yazıçı haqda danışardı

- Bəs niyə sizin əsərləriniz haqda ürəkdən danışmır? Bəlkə ürəyinə gəlir ki, kişi qadını haqda danışır, deyə fikirləşərlər?

- Yəqin o problem də var. Çünki cəmiyyətdə bu, düzgün qəbul olunmur. Əgər bu haqda söhbət olsa, o, arvadı haqda yox, yazıçı haqda danışardı.

- Siz onun üçün daha çox qadınsız, ya yazıçı?

- Yox, qadın.

- Necə istərdiz: Sizi qadını olaraq, ya yazıçı olaraq daha çox qəbul eləsin?

- Məncə, qadını. Bizim aramızda ədəbi müharibə yoxdur ki.

- Bəs bu müharibə hansı müstəvidə olub? Qadın-kişi münasibətinizdə soyuqluq olub?

- Olub, əlbəttə. Mənə elə bir ailə göstərin ki, onlarda bu yaşanmasın. Çox da uzaq olmayan günlərdə bir stress yaşadım... Elə bil uzaqlaşdım, atdım hər şeyi onların üstünə. Buna bazarlıq da daxil idi. Yemək də bişirmədim... Evdə köməkçim var. "Ağzımızın dadı qaçıb, İradə evdə yemək bişirmir" - deyirdilər. Mən də fikirləşirdim ki, o vaxt ki mən yemək bişirirdim, tək oturub evdə sizi gözləyirdim - onda siz yox idiniz...

O, mənə yaşatdıqlarını unutdurmağa çalışır

- İki kişi -oğlanlarınız bir qədər aralıda olur, ikiniz qalmısız. Bu bir kişi ilə çətindir?

- Yox, indi o bir-bir mənə yaşatdıqlarını unutdurmağa çalışır. Amma insanın yaddaşı elədi ki, ummadığın, gözləmədiyin bir zamanda gəlir gözünün qabağına....

- Aqil müəllimdən sonra "Ədalət" qəzetinə rəhbərlik edirsiniz. Onun səsini eşidəndə işçilər bəzən hay-küy salırdı. Guya işləyirlər, redaktor onları boş görməsin. Bəs indi necədir? "İradə xanım gəlir, oturub özümüzü məşğul göstərək", - belə hallar olurmu?

- Görürsüz, burda necə sakitlikdi. Hamısı xarakterdən asılıdır. Bizim cəmiyyətdə isə mülayim kişiləri sevmirlər. Aqil də bizim cəmiyyətin damarını tutmağı bacarır. Məsələn, mən sizə Aqilin ilk vaxtlar hansı xasiyyətindən xoşum gəldiyini deyim. O, ümumi çərçivələrə sığmırdı. Tutalım, kinoya getmişik, biletə növbədir. O qaçırdı, növbədənkənar bilet alıb gəlirdi. Mənim atam isə elə deyildi. Deyirdi, qanun nədir, elə də olmalıdır. Amma Aqil yox. Əslinə qalsa, qanunu tapdamırdı, böyründən keçirdi.

Hamısı 90-cı illərin nəticəsidir

- Bəs ondan daha sonra nə gözləyirsiz?

- Bilisiz, ondan nə gözləyirəm? Ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızdan. 90-cı illəri hələ ki yazan olmayıb. Halbuki çox maraqlı materiallar var. Cəmiyyətin o çöküşündən sonra birdən-birə özünə gəlməyi və sair. Dəhşətli illər idi. O 90-ları keçənə qədər nələr oldu cəmiyyətdə. Həmin illərin nəticəsi olaraq fahişəlik nə şəkildədir, gənclərin arasında narkotikaya meyl, oğurluq, quldurluq nə şəkildədir, cəmiyyətin dağılma prosesi... hamısı 90-cı illərin nəticəsidir. Və bizlər artıq yavaş-yavaş tərəqqi eləməyə başlamışıq, irəli addım atırıq. Yəni o prosesi ədəbiyyatdan gözləyirəm. Tək-tük yazanlar var. Mən də onları yazmaq istəyirəm. Problemlərim, beynimin yorğunluğu mane olur.

Özəl şeyləri danışmağı sevmirəm

- Siz heç problemli qadına oxşamırsız axı. Statuslar yazırsız, yazılarınızla bəzən insanlar əhval-ruhiyyələrini bərpa eləyə bilir. Bəzən hansısa mövzunu müzakirəyə çıxarırsız. İronik atmacalarınız olur. Adamda elə təəssürat yaranır ki, bəxtəvərin balası oturub yazır özü üçün, dərdi-səri yox. Ümumiyyətlə, sizin kimi xanımın problemi, dərdi nədir?

- Status yazmağın problemə nə dəxli? Mən özəl şeyləri danışmağı sevmirəm axı. Ən azından insanın səhhəti yerində olmaya bilər.

- Gəzintini xoşlayırsız. Təxminən neçə ölkədə olubsuz? Ölkələrin oxşar, fərqli cəhətləri nədir?

- Səyahəti çox xoşlayıram. Kənarda yaşaya bilmərəm, amma kaş burda doğulaydım, deyə çox fikirləşmişəm.

- Gəzməyə qərib ölkə...

- Çox gözəl sözdür. Məni dərdlərimdən, problemlərimdən ayıran səyahətdir. O da son illər başladı. Dedim axı, böyük ağrı yaşandı bizim aramızda. Bundan sonra biz başladıq səyahət eləməyə. Deyirlər e, onun nə problemi ola bilər, onun hər şeyi olub, var. Yaşı əllini adlamış iki yazıçı necə yaşamalıdı ki? Əgər cəmiyyət hər hansı mövzuda suallarını bu adamlardan soruşursa, deməli, fərqlidir də... Deməli, haqqı çatır da nəyəsə... Bəlkə, düz demirəm?

Mətbuatda reketçiliyin əsasını o qoymayıb

- Bəzən Aqil müəllim haqda da müxtəlif söz-söhbət dolaşır. Deyirlər ki, mətbuatda reketçiliyin əsasını o qoyub. Elə qəzetin birinci səhifəsində gedən atmacalı yazıları ilə. Eşitmisiz?

- Eşitmişəm. Amma mən bunları qəbul eləmirəm. Çünki mən bunların içindəyəm, nəyin necə olduğunu hamıdan yaxşı bilirəm. İnsanlar haqda uzaqdan mühakimə yürütmək, ümumiyyətlə, bizim millətə çox xas olan bir şeydir.

İnsan həmişə səbrini, təmkinini saxlayıb anlamağa çalışırsa, bu o demək deyil ki, hər yoldan keçən onun üstünə çirkab tökə bilər. Bir də mən bunu insanların qarmaqarışıq həyat yaşamağı ilə izah eləyirəm. O qədər çörəklə imtahana çəkirlər ki, insanların əksəriyyəti mənən xədim, mənən qısır olur. Özünü insan hiss eləmək üçün başlayır kimisə əzməyə. Bu qarışıq, seksual həyat da insanların mənəvi problemindən doğur. Mən belə izah eləməyə çalışıram. Bizim cəmiyyətimizdə mənən əxlaqlı adamlar var e, özü də az deyillər, öz prinsipləri ilə yaşayanlar da bunu qəbul eləyə bilmir. "Malena" filmi yadınıza düşür? Görürlər ki, hamıdan fərqlənir, istəyirlər özlərinə oxşatsınlar. Axırda oxşadırlar da.

Söhbətimizi beləcə yekunlaşdırdıq. Sağollaşdıq. Çıxarkən İradə xanımdan "Yol romanı" kitabını xahiş etdim. Başqa - "Müşfiq İnsanlar ölkəsi" kitabını verdi, o kitab qurtarıb, - dedi.