III söhbət
əvvəli burada
Ədəbiyyatımızda dirilmə prosesi gedir
– "Dədə Qorqud"dan sonra "Göz muncuğu"nun intertekstual
əlaqədə olduğu daha iki əsər də var - Cəlil Məmmədquluzadənin
"Ölülər"i və "Avesta". Anarın povestinin bunlarla tipoloji
müqayisəsinə dair nə deyə bilərsiniz?
– Artıq dedik ki, Anarın povestində hər şey ikilidir. İnsan
surətləri də bu yöndən istisna deyil. Povestin qəhrəmanını qəbirdən
Nəsrullah adlı bir kişi çıxarır. Şübhəsiz ki, bu adlandırma Mirzə
Cəlilin Şeyx Nəsrullahına işarədir. Nəsrullahın Əhlimanı qəbirdən
çıxarmasından belə çıxır ki, Şeyx Nəsrullah düz deyir, yəni ölü
dirilə bilər. Amma Nəsrullah özündə Şeyx Nəsrullahla İskəndəri
birləşdirir. Çünki o, ölünü qəbirdən araq içə-içə çıxarır. Digər
tərəfdən Nəsrullah ölünü diriltmir, sadəcə, qəbirdən çıxarır, çünki
Əhliman özü artıq dirilmişdi. Belə çıxır ki, onu heç kəs
diriltməyib və demək, İskəndər də düz deyir. Nəticədə, Anar Şeyxlə
alkoqolik arasındakı klassik ziddiyyəti parodik formada olsa da,
aradan qaldırır.
– Onda kim haqlıdır - Şeyx Nəsrullah, yoxsa Kefli
İskəndər?
– Birinci qatda Şeyx Nəsrullah, ikincidə
İskəndər.
– Bəs, üçüncü qatda?
– Hər ikisi və heç biri.
– İsa Hüseynov ömrünün axırına yaxın "Qəbiristan"
povestini yazmışdı. Görəsən, bizim yazıçılar niyə məhz qocalanda
qəbirdən yazırlar? Sizcə, bunun səbəbi ölüm qorxusu ola
bilərmi?
– Ölüm haqqında düşünmək üçün əsas şərt qoca,
yaxud cavan olmaq yox, müdrik olmaqdır. Şekspir "Ölüm, qalım"
monoloqunu yazanda 37 yaşında idi. Bütün canlılar arasında ölüm
düşüncəsi yalnız insana məxsusdur. Ölüm haqda yalnız cahil gənclər,
dəlilər və heyvanlar düşünmürlər. Ona görə, Nazim Hikmət demişkən,
"nə ölümdən qorxmaq ayıb, nə də düşünmək ölümü". İsa Muğanna isə
ölümdən sənin düşündüyün anlamda qorxa bilməzdi, çünki əbədiyyətə
inanırdı. "İdeal"ın son hissəsinin məhz "Əbədiyyət" adlanması da
təsadüfi deyildi. "Qəbiristan" sözü onun üçün bir simvol idi. O,
müasir dünyanı qəbiristan kimi təsəvvür edir, bunun günahını
insanın mənəvi-etik düşkünlüyündə görür və diriliş üçün onu əxlaqi
təmizlik, idraki kamillik, ruhi saflığa çağırırdı. Yəni "Ey özündən
bixəbər qafil, oyan!"
– Təxminən eyni ideyanı Anar da irəli
sürür.
– Çünki xeyirlə şər kimi ölüm və ölməzlik
anlayışları da qoşadır. Gecə bitməsə, səhər açılmaz, qış keçməsə,
yaz olmaz, ölüm haqqında düşünmədən ölməzliyi dərk edə
bilməzsən.
– Necə düşünürsünüz, Anar müəllim "Göz muncuğu"nda
Zərdüştə nə demək istəyir?
– Demək istəyir ki, sənin dediyin kimi dünya xeyirə və şərə,
Hörmüzə və Əhrimənə bölünür. Amma sənin dediyindən fərqli olaraq,
məncə, xeyir və şər qarşı duran fərqli subyektlər yox, eyni bir
subyektin qarşı duran tərəfləridir. İkincisi, səndən fərqli olaraq,
məncə, onların mübarizəsinin sonu yoxdur.
– Belə çıxır ki, povestdə gətirdiyi çoxsaylı sitatlara
baxmayaraq, Anar müəllim heç kəslə razı deyil. Bəs, onda haqlı
kimdir?
– Yazıçılarımızdan İsa Muğannaya görə, mütləq
həqiqət Odağüz planetində, Əkrəm Əylisliyə görə, Eçmiədzin
kilsəsindədir. Onlardan fərqli olaraq, Anara görə, yeganə mütləq
həqiqət bütün həqiqətlərin nisbiliyidir. Anara görə, bir mütləq
həqiqət var - xeyirlə şərin əbədi mübarizəsi. Bir mütləq həqiqət
var - insanın bu mübarizədə ancaq özünə güvənməsi. Bir mütləq
həqiqət var - nəticədən asılı olmayaraq, mübarizəni dayandırmamaq.
Nəticə etibarilə, Anar bizə cavab yox, sual verir: "Sən necə
düşünürsən, oxucu, bu məsələlərdə mənimlə həmrəysənmi?"
– Siz Anar müəlimlə həmrəysiniz?
– Bəzən hə, bəzən yox.
– Konkret desək?
– Məncə, söhbətimiz daha çox, "hə"lər
baxımından bu suala cavab idi. "Yox"lar barədə fikrimi belə xülasə
edə bilərəm: o, daha çox dualistdir, mən monist; ona görə, şər
substansionaldır, məncə, atributiv; onun təsəvvüründə Allah insana
münasibətdə passiv seyrçidir, mən onun taleyimizə aktiv
müdaxiləsinə inanıram; onun fikincə, xeyir-şər qarşıdurmasının sonu
yoxdur, məncə, qiyamət bu qarşıdurmaya qoyulan nöqtə olacaq.
– Əsərin müzakirəsinə o qədər dəxli olmasa da, məncə,
yerinə düşür, soruşum ki, sizcə, Anar müəllimin özü xeyirdir, yoxsa
şər?
– Məncə, qaranlıq kimi şər də aldadıcı bir görüntüdür. Gecə
qaranlıq olur, bəyəm bu o deməkdir ki, zülmət var? Sadəcə, Yerin
bir hissəsinin kölgəsi o biri hissəsinin üstünə düşür. Kainatın
mərkəzində Günəş dayandığı kimi, varlığın da nüvəsində xeyir
dayanır. Şər müstəqil başlanğıc deyil, o xeyrin astar üzüdür. Bu,
insanda da belədir. Çünki insan mikrokosmosdur, yəni kosmosun
kiçildilmiş formasıdır və onunla anoloji mahiyyətə malikdir. Və
demək, bütün insanlar kimi Anar müəllimdə də xeyir mahiyyət, şər
isə örtük xarakteri daşıyır.
– "Göz muncuğu"nun janrı barədə nə deyə bilərsiniz? Bu
əsər povestdir, yoxsa roman?
– Məncə, bu əsər formaca, xüsusən də həcminə görə povest olsa
da, məzmunca romandır. Çünki povestdə, adətən, insanın həyatının
bir və ya bir neçə epizodu qələmə alınır, "Göz muncuğu"nda isə
qəhrəmanın doğulandan ölənə qədər bütün həyatı əks olunur. Digər
tərəfdən, roman anlayışına münasibət də dəyişib. "Göz muncuğu"
klassik ölçülərlə povest, müasir ölçülərlə romandır. Anar öz
əsərini povest adlandıranda klassik ölçülərə əsaslanıb. Bir sözlə,
burda da məsələ ikibaşlıdır. Onda ən yaxşısı, müəllifin istəyini
nəzərə almaq və əsəri povest adlandırmaqdır. Həm də bu, məncə,
elədə prinsipial məsələ deyil. İstəyir roman, istəyirsə povest,
əsas odur ki, əsər əsər olsun.
– Tehran Əlişanoğlu deyir ki, "Göz muncuğu" sıradan bir
əsərdir.
– "Göz muncuğu" mistik-metafizik əsər, Tehran
isə rasional düşüncəli adamdır. "Göz muncuğu" haqda obyektiv bir
söz demək üçün onun irrasional gözü açılmalıdır. Buna qabil
olmayanlar vaxtilə İsa Muğannanın "İdeal"ına da eyni münasibəti
bəsləyirdilər, elə indi də vəziyyət dəyişməyib. Bu şərtin həyata
keçmədiyi halda isə kiminsə bu tipli əsəri nəinki tənqid etməyə,
hətta tərif etməyə də mənəvi haqqı yoxdur. Tənqidçi bütün suallara
cavab verməyə borclu deyil. Ən ədalətlisi, "bu, mənlik deyil" deyə
etiraf etməkdir.
– Povestin detektiv tərəfləri də var. Sizcə, onun
ənənəvi detektivlərdən fərqi nədədir?
– Konan Doyl, Aqata Kristi, Jorj Simenon, yaxud Çingiz
Abdullayevin klassik üslublu detektivlərində ən böyük məsələ budur
- qatil kimdir? Qeyri-ənənəvi, yaxud fəlsəfi detektivdə isə
mahiyytcə tamam başqa sual qoyulur - bəşərin mənəvi qatili kimdir?
Anarın əsərinin detektiv hissəsi qeyri-ənənəvidir. Ekonun, Faulzun,
Züskindin əsərlərində olduğu kimi. Özü də burda qatili tapmaqla iş
bitmir, ikinci sual da qoyulur - necə edək ki, dirilək? Ona görə,
bu tipli əsərlərdə Şerlok Holms, Erkül Puaro, Komissar Meqre, yaxud
Dronqo rolunda, sadəcə, qəhrəman yox, ikinci planda müəllif özü də
çıxış edir. Qəhrəman konkret, müəllif isə ümumbəşəri qatili
axtarır: Ekoya görə bu qatil faciə ruhudur və xilas yolu
gülüşdədir; Züskində görə, nifrətdir və xilas yolu sevgidədir;
Faulza görə, onu tapmaq, ümumən, mümkün deyil və xilas yolu yoxdur;
Anara görə şərdir və xilas yolu xeyirdədir.
Bir az da dərinə gedəndə isə ikinci tip detektivin ilk nümunəsi
Sofoklun "Çar Edip"idir. Tolstoyun "Dirilmə"si, Dostoyevskinin
"Cinayət və cəza"sı da bu sıradandır. Bu müəlliflərə görə: insanın
özündən ötrü ən böyük sual - Sfinks tapmacasıdır; ən ədalətlisi
insanın özü üzərində qurduğu məhkəmədir; ən böyük cəza vicdanın
verdiyidir; ən ağrılısı vicdani əzablardan keçərək özünü dərk
etmək, mənəvi ölüm və ikinci doğuluşdur. Əhlimanın özünə verdiyi
ölüm hokmü Edip, Nexlyudov və Paskolnikovun özünü cəzalandırması
ilə mahiyytəcə eyni xarakterlidir. Amma burda qəhrəman özünü,
sadəcə, mənən yox, həm də cismən öldürür - dördüncü mərtəbədən
atır. Eyni fikri onun dirilməsi məsələsinə də aid etmək olar – o
doğrudan da, qəbirə qoyulur və oradan çıxır. Lakin bu, yazıçı
fikrinin şərti ifadə forması da ola bilər. Anarın adını çəkdiyim
yazıçılardan əsas fərqi odur ki, onun əsərində hətta dirilmədən
sonra da problem çözülmür. Onlar insanın, Anar isə bununla yanaşı
həm də (və daha çox!) problemin ölməzliyindən danışır.
Azərbaycan nasirləri ölüm xorudur
– Bəs, Azərbaycan nəsri müstəvisində povesti necə
görürsünüz?
– Azərbaycan nasirlərini bir küll halında oxuyanda elə bil ki,
ölüm himni oxuyan xor kapellasının səsini eşidirsən. Nasirlərimiz
ölümə hər şeyin son həddi kimi baxıblar. Onlar ya ölməzlik
haqqında, ümumən, düşünməyib, ya da onu ələ salıblar. "Gərgədan
buynuzu" göstərir ki, olməzlik ideyası Maqsud İbrahimbəyov üçün şən
bir zarafatdır. Sabir Əhmədlinin məsələyə münasibətini bilmək üçün
"Axirət sevdası"nın təkcə elə adındakı ironiyanı tutmaq kifayətdir.
Bu cəhətdən, İsa Muğannanın "İdeal"ı istisnadır. Bunun bir səbəbi
də o idi ki, İsa Muğanna Nəsimiyə, Nəimiyə, Nizamiyə qayıtmışdı.
"Göz muncuğu" ilə Anar bu ölüm xorundan ayrılır və dirilmə ladına
keçir. Və təsadüfi deyil ki, o da son əsərində təkcə Azərbaycan
yox, az qala, bütün dünya klassikasına qayıdır. O klassikaya ki,
ölməzliyi təsdiq edir. Lakin Muğannadan fərqli olaraq, dirilmə Anar
üçün yeni ölümə gedən yolda, sadəcə, bir nəfəsdərmədir və bu
ölüb-dirilmələrin sonu yoxdur. Anoloji yolu daha bir yazıçı - Həmid
Hersiçi də keçir. "Nekroloq" romanı, adından da göründüyü kimi,
Həmidin ölümdən yazan vaxtlarıydı. Bir az əvvəl yazdığı "Solaxay"
romanında isə o "levı" yolla olsa da, dirilmə problemini qoyur.
Onun "Göz muncuğu"nu təqdir edən yazı ilə çıxış etməsinin
psixoloji-intellektual motivində də məhz bu həmrəylik amili
dayanır. Bir sözlə, ədəbiyyatımızda dirilmə prosesi gedir və ancaq
dirilər bir-birini səsləyə bilər. Gertsenin sözü olmasın –
"Diriləri çağırıram!" Və Mirzə Cəlilin sözü olmasın – "Necə
yatmısınız, elə də yatın, Allah sizə rəhmət eləsin, ölülər!"
– "Göz muncuğu"nda çoxsaylı simvollar var. Onlardan
ikisi - göz muncuğu və xalça diqqəti xüsusilə cəlb
edir.
– Anarın mistik qüvvənin varlığını qəbul etməsi əsərdə
simvolların yaranmasına səbəb olub. Çünki o qüvvəni qəbul edəndən
sonra bilirsən ki, Platonun dilylə desək, haradasa başqa bir dünya
da var və bizim dünya onun simvoludur.
– Yəni varlıq beşmərtəbəli ev olmasa da, ən azı
ikimərtəbəlidir.
– Və birinci mərtəbədə olan hər şey ikinci mərtəbədəki nəyinsə
rəmzi işarəsidir. Povestdə gözmuncuğu simvolu xeyiri, xalça isə
şəri təmsil edir. Birincisi qəhrəmana sirli qüvvə tərəfindən
verilib, ikincisi isə insan əli ilə toxunub. Xalça keçmişdən bu
günə gəlib, yəni horizontal istiqamətlidir. O bizim dünyaya zamanca
alternativdir. Gözmuncuğu göydən düşüb, yəni vertikal qüvvəni
təmsil edir. O bizim dünyaya həm zaman, həm də məkanca
altenativdir. Dekartın koordinat sistemi üzrə desək, birincisi
müəllif düşüncəsinin iks, ikincisi isə iqrek oxunu işarələyir və
yazıçı hadisələrə bu ikisinin kəsişdiyi sıfır nöqtəsindən baxır.
Onun istənilən məsələyə münasibətdə biryönlü mövqedən, mütləq
hökmdən uzaq olması da burdan doğur.
Qəhrəmanın daxili mənəvi strukturu da xalça-göz muncuğu
qarşıdurmasına uyğundur. Xalça onun daxilindəki Əhriməni, göz
muncuğu isə Hörmüzü işarələyir. Onun taleyi horizontal xalça və
vertikal gözmuncuğunun toqquşduğu nöqtədə həll olur. Onun əsas
missiyası gözmuncuğuna söykənib, xalçanı məhv etməkdir. Bu
toqquşmada xalça tamam yanır, gözmuncuğu isə ikiyə bölünür. Xalça
insan əliylə toxunduğu üçün insan əliylə də yandırılır, gözmuncuğu
ilahi qüvvə tərəfindən verildiyi üçün gözəgörünməz bir qüvvə
tərəfindən də qırılır. Bu isə ona işarədir ki, ey insan, nə yerdən,
nə göydən sənə haray yoxdur, taleyin öz əlindədir. Başının çarəsini
qıl.
Məhəbbət daha dünyanı xilas edə bilmir
– Sizcə, əsərdəki Aydan obrazı nəyə xidmət
edir?
– Tale və cəmiyyət tərəfindən təhdid olunan kişinin son
sığınacağı qadın qəlbidir. Menandrın diliylə desək, "məhəbbət
tikanlara bürünmüş bu dünyanın yeganə çiçəyidir". Dünya
ədəbiyyatında bu ideyanın ən qabarıq ifadələrindən biri Bulqakovun
"Ustad və Marqarita" romanıdır. Anarın özünün "Beşmərtəbəli evin
altıncı mərtəbəsi" də müəyyən fərqlə bu fikri ifadə edir. O öz
romanında deyirdi ki, qadın var, kişi yoxdur. Son povestində isə
deyir ki, daha qadın da yoxdur. O, olsa-olsa lunatik bir xülyadır.
Lunatik Aydan gecə yuxulu vəziyyətdə balkondan keçib Əhlimanın
otağına gəlmək istəyir. Amma onların arasında şüşə qapı var. Yəni
postmodern era insanını romantik məhəbbət ideallarından şüşə divar
ayırır. Növbəti gecə Əhliman qapını açıq qoyur və Aydan onun
otağına daxil olur. Amma şüşə divar onların arasından mahiyyətcə
yenə də götürülmür – lunatik qız dünyadakı rəqslərin ən romantikini
eləyir və çıxıb gedir. Belə çıxır ki, özünün bütün estetizmi ilə
birlikdə bütün bu eşq oyunlarına inanmaq üçün, sadəcə, lunatik
olmalısan. Anar bütün amansızlığına baxmayaraq, yalana güzəştə
getməyi, əsəri şərti xoşbəxt finalla bitirməyi, oxucunun başı
altına yastıq qoymağı sevməyən yazıçıdır. Ümumən götürəndə, Aydan
"insanı məhəbbət xilas edəcək" fikrinin iflasını ifadə edir.
– Fikir vermisinizsə, Oqtay və Əsmərin, Təhminə və
Zaurun münasibətləri də mahiyyətcə Aydan-Əhliman olayından
fərqlənmir.
– Bəzən hətta cismani yaxınlıq məqamlarına baxmayaraq, şüşə
divar bu cütlüklərin hamısının arasında var. Bu yazıçının belə bir
eksiztensial qənaətindən doğur ki, başqaları ilə insanın arasında,
Sartrın dediyi kimi, bir divar var. Aydan-Əhliman məsələsində bu
anlaşılmazlıq şüşə divar simvolu vasitəsiylə əllə toxunulacaq qədər
maddiləşir, gözlə görüləcək qədər əyaniləşir.
– Əsəd müəllim, Anarın bu əsərində tənqid eləməli bir
şey yoxdur?
– Sənin fikrincə, bizim söhbətimizdə tənqidi
məqamlar olmadı?
– Yox.
– Onda, sadəcə, bizim tənqid anlayışlarımız
fərqlidir. Əgər sən povestdə tənqidi bir məqam görürsənsə, de
çözək.
– Əsərdə Dadaş və onun arvadı ilə bağlı bir parça var.
Ümumi süjetdən ayrı. Povestin süjeti və ideyası ilə bu parçanın nə
əlaqəsi var ki?
– Bu sənin yeganə sualındr ki, indi verəcəyim
cavaba özüm də əmin deyiləm. Məncə, bu müəllifin belə bir
qənatəindən doğur ki, zahirən bir-birinə dəxli olmayan şeylərin də
bağlılığı var. Necə ki bir-birinə hətta zamanca dəxli olmayan iki
maşın povestdə toqquşur. Hadisələrin və şeylərin metafizik əlaqəsi
zaman və məkanın fövqündədir. Elədiyimiz hər bir hərəkət nə vaxtsa
və haradasa bumeranq qanunu ilə üstümüzə qayıdacaq. Biz bunu dərk
etmədiyimiz üçün onu təsadüf kimi qəbul edirik.
– Povest haqda son sözünüz?
– Anarın iyirmi il öncə yazdığı "Otel otağı"
ölümün qaçılmazlığını, on il öncə yazdığı "Ağ qoç, qar qoç"
ölüm-dirim mübarizəsini, "Göz muncuğu" isə dirilməni əks etdirir.
Özü də, sadəcə, bir yazıçının yaradıcılığında yox, təkcə ümummilli
bədii fikrimizdə yox, həm də ümummilli həyatımızda. Demək, hər şey
yaxşılığa doğru gedir.
– Əsəd müəllim, "Göz muncuğu" əvvəldə deyd etdiyim kimi,
xeyli müzakirə olunub, haqqında yazılar yazılıb. Sizcə, bizim bu
əsər haqqında söhbətimizin digər yazılardan və müzakirələrdən fərqi
nə oldu? Və yaxud, fərqi oldumu? Ümumiyyətlə, bu qədər müzakirə və
yazılardan sonra "Göz muncuğu"nu yenidən təhlilə çəkməyə ehtiyac
varmıydı? Bu da olsun mənim son sualım.
– Məncə, söhbətimiz həm fərqli oldu, həm də
yox. Oxşarlıq ondan doğdu ki, predmet eyni idi. Fərq o oldu ki,
burda ancaq mənə məxsus cavablar səsləndi. Hətta bu qədər
müzakirələrdən, məqalələrdən sonra da, şübhəsiz ki, bu povest haqda
söhbətə ehtiyac var idi. Çünki hər kəs əsər haqda, sadəcə, öz
bildiyini deyir, əsər isə qalır öz yerində. Həqiqi bədii mətnin
sonu yoxdur, demək, onun çözümü də sonszudur. Ən azı, onu
oxuyanların sayı qədər.