Düşünürəm ki, onun diqqətli oxucuya təqdimata heç ehtiyacı yoxdur. Cəlilabadda yaşayıb-yaradır. Kifayət qədər tanınan və oxunan yazarlarımızdandır.

Bu dəfə "Qəfil qonaq" qismində onun - yazıçı Böyükxan Bağırlının qapısını döyürəm. Bazar günü olduğu üçün onun yaşadığı Alar kəndindəki evində olacağını dəqiq bilirəm. Alara yola düşməzdən öncə cəlilabadlı yazar dostlarım Meyxoş Abdullaha və Əlirza Həsrətə zəng edib görüş üçün vədə alıram. Səhərin gözü təzə açılsa da, hər iki dostum görüş istəyimı "gözümdə qoymur". Evlərinə dəvət etsələr də, razılaşmıram. Dostlara hara getdiyimizi bildirmədim. Meyxoş duyuq düşür:

"Qağa, olmaya harasa qəfil qonaq kimi gedib, döyülmək olsa, bizi qabağa vermək istəyirsən?" – deyib, layihəmizi xatırladır. Yolboyu etdiyimiz söhbət Alar kəndinə qədər salınmış körpümüz olur.

Yolda ikən şair, tədqiqatçı alim Bilal Alarlı ilə zəngləşirik. Böyükxan müəllimgildə olacağımızı deyirəm və razılaşırıq ki, o da gəlsin.

Cəlilabadda dərc olunan "Yeni gün" qəzetinin redaktoru, rayonun tanınmış ziyalısı olan Böyükxan müəllim Cəlilabadlı yazarların çoxunun ilk yazılarının işıq üzü görməsinə şərait yaradıb. Elə mənim də.

Həyətə ilk girişimizdə heç kəs gözümüzə dəymir.

"Ay, ev yiyəsi, ay ev yiyəsi!"

Çağırışımıza bağçada gəzişən ev quşları hay verir. Zəng edirəm. Böyükxan müəllimlə telefonda salamlaşırıq.

- Səsin nə yaxşı gəlir,- deyir.

- Həyətinizdəyəm.

- Nə danışırsan,- deyir və bir anın içində evin ikinci qatına qalxan pilləkənlərin qapısı açılır. Qəfil gələn qonaqları çoxdan gözləyirmiş kimi xoş-beşdən sonra yuxarı dəvət edir.

Qonağın dadı qəfil gəlməsindədir

- Böyükxan müəllim, sizə qəfildən çoxmu qonaq gəlir?

- Qonağın dadı qəfil gəlməsindədir də... Sənin qəfil gəlməyin bir yana, Meyxoşu, Əlirzanı da gətirmisən, bu, çox gözəl oldu.

- Bir azdan Bilal Alarlı da gələcək.

- Xoş gələcək. Sualına gəlincə onu deyim ki, biz böyük tayfa olduğumuzdan qəfil qonaqlarımız da çox olur.

- Alarda bir neçə böyük tayfa yaşayır.

- Hə, elədir. Mən kəndin ən böyük Alıcəfərli tayfasındanam. Qohum-əqrəbamız Cənubi Azərbaycanda Böyükağa bəylə tanınıb. Anamın atası Məmmədqulu Xan Alarlı Səttar Xan hərakatının üzvü və onun dostlarından olub. O, Nəcəfqulu Xanın atası idi. Nəcəfqulu Xan isə 32 Şahsevən tayfasından birinin rəhbəri olub. Nəcəfqulu Xan arada bəri üzə keçib, guya bizim camaatın da köməyinə çatarmış. Gələndə də xurcununu doldurub, gedərmiş. Qısası, qonaq cəhətdən qıtlığımız olmur. Hələ atamın vaxtından buraların qonaq-qaralı olmasına alışmışam.

- Bu gün istirahət günüdür. Qəfil gəlişimizlə hansısa işiniz əngəl olmadıq ki?

- Hacı Fərhadın əmisi oğlu Hacı Məmmədxan rəhmətə gedib. Üzümü təraş edib, hüzürə gedəcəkdim. Sizlər gəldiz, sonra gedərəm.

- Yas yerlərinə adətən üzütüklü gedirlər. Bəs siz nə əcəb təraş olmaq istədiniz?

- Məni indiyədək üzütüklü görən olmayıb. Amma bu yaşda insanın üzünün tüklü olması daha yaxşıdır.

- Maşallah, geniş həyətiniz var, səliqə-sahmanı da öz yerində.

- Əllərimin qabarına bax. Həyətdə çox işi özüm görürəm. Yay uzunu ancaq təsərrüfatla məşğul oluram. Qonşularımdan fərqli olaraq tərəvəzi bazardan almıram. Qardaşlarım mənə deyirdi ki, ay bala, camaat kənardan baxır, sən bizi biabır eləmə, tanınan, sayılıb-seçilən adamsan. Deyirdim ki, burda pis nə var ki? Hər bir şeyi özün əldə etmək məgər pisdir? Fiziki işlərlə məşğul olmaq mənə daim enerji verir. Həzz verir. Amma mən ən böyük həzzi mütaliədən alıram.

Dəvə iynənin gözündən keçə biləndə

- İndi kimi oxuyursuz?

- İki gün olar ki, gənclik çağlarımda oxuduğum Lev Tolstoyun "Hərb və Sülh"əsərini yenidən oxuyuram. Yenidən oxuyanda yeni şeylər tapıram. Sizə bir rəvayət danışım... Bir gün Mədinədə ənsarlardan biri peyğəmbər salavatullaha buyurub ki, ya Rəsulallah, bəs bu günahkarlar nə vaxt azad olunacaq? Peyğəmbər Qurandan ayə gətirir. Ayədə göstərilir ki, günahkarlar o vaxt azad olacaqlar ki, dəvə iynənin gözündən keçə biləcək. Bax onda insanlar bütün günahlardan azad olacaqlar. Mənə ən çox həzz verən mütaliə və rəsm əsərlərlərdir. 19-cu əsrin rus rəssamlarının rəsmlərinə baxıram. Şəkillərdə qeyri-adi, maraqlı məqamları tutmaq xusüsi zövq mənbəyimdir.

Əlağa Kürçaylı mənə 50 manat verib dedi ki…

-Tələbə yoldaşlarınızdan kimi xatırlayırsınız?

- Malik Fərrux, Nüsrət Kəsəmənli ilə bir qrupun uşaqları olmuşuq. Məmməd Oruc, Yunuz Hacıyev, Vaqif Yusifli və başqaları... O illərlə bağlı o qədər xatirələr var ki... Bir də görürdük ki, Zəlimxan Yaqub əlində saz otağa girdi. İsmayıl Məmmədov bizim otağa girib gözəl şeirlər deyərdi. O, indi tanınmış alimdir, professordur. BDU-nin yataqxanasında qalırdıq. 16-cı otaqda. Bu otağın xatirələri digərlərindən fərqlənərdi. O dönəmlərdə çox aktiv idim. Tələbə sovetinin rəsmi sədri olmasam da, heyyətin bütün əsas işlərini özüm görürdüm. Əlağa Kürçaylı, Məmməd Araz, Söhrab Tahir və.s ilə görüşlər təşkil edərdik. Bir dəfə görüşdən sonra xudmani stol açdığımızı görən Əlağa Kürçaylı mənə 50 manat verib dedi ki, ay bala, bunlardan heç nə olmaz, get nəsə al.

Beçə yerinə qətfə…

- Tələbəlik illərindən sonra görüşlər səngiyər…

- Malik hər dəfə bu tərəflərə gələndə mütləq bizə dəyməli idi. Bir dəfə onu yola salmağa hazırlaşırdım. Anam da onun üçün sovqat hazırlamışdı. Bir neçə soyutma yumurta, kənd beçəsi və sair. Mənim də hamama getməyim üçün lazım olan şeyləri digər torbaya yığmışdı. Onunla sağollaşan zaman torbalarımız dəyişik düşür. Malik zəng edər Yunusa, Yunus Baba Vəziroğluna, beləliklə bir neçə nəfər kafedə yığışar ki, Böyükxan evdən "yeyib-içmək" göndərib. Yaxşı yeyib-içmək var. Yunus bu hadisəni olduqca maraqlı şərh etmişdi. Deyib ki, Böyükxan demək istəyir ki, sən kürdsən və kürdlər də ayda-ildə bir dəfə çimirlər. Sonradan Maliklə deyib-gülürdük.

Abbasağa gələcəyin şairidir

- Abbasağa və Qasid Nağıoğlu ilə yaxın olmusuz…

- Abbasağa müəllim öz haqqını ala bilməyən, dəyərli şairlərdən idi. O, Məmməd Araz, Bəxtiyar Vahabzadə kimi ən uca zirvələrə layiq idi. Sadəcə, o dövr, o zamanə ondan çox şeyi oğurladı. O, təbliğ olunmadı. Əbədi tənqid onu görmədi. Məncə, o hələ gələcəyin şairidir, bu günün yox. Gün gələcək, hər kəs onun istedadını fərq etmədiyi üçün təəssüflənəcək. Onunla ilk dəfə 1965-ci ildə tanış olmuşam. İmtahan verməyə gedirdik. Gördüm, Sabir Mirzəyev gəlir və onun yanında hündürboy, ağayana bir nəfər. Həmin anda onu Sabirin yanında gördüymə görə çox təəssüflənmişdim. Çünki Sabir olduqca əlçatmaz idi. Elə orda tanış olduq. Abbasağanın "Azərbaycan" jurnalında şeiri dərc olunmuşdu. Onun iki şeiri mənə olduqca təsir eləmişdi. O vaxt 16 nəfər gənc şairin kitabı birgə nəşr olunmuşdu. Onlara "onaltılar" deyirdilər. O zamandan onunla dost olduq. Rusca gözəl mütaliəsi var idi. Mən ondan çox şey öyrənirdim.

"Məmməd Əmin" adını ilk dəfə Elçibəydən eşitmişdim

Qasid Nağıoğluna gəlincə, o bir fenomen idi. Mən ona öz yaxın adamım kimi münasibət bəsləyirdim. O, da qiymətini almayan insan idi. O, ən azından BDU-nin professoru olmalı idi. Rəhmətlik olduqca qısqanc idi. Onun xüsusi qısqanclığı mənə qarşı idi. İstəyirdi ki, daim onun yanında olum.

Bizim onunla söhbətlərimiz elmi, sənətin içinə girən ədəbi mövzular olurdu. Gənc şairlər söhbətimizə müdaxilə edəndə deyirdi ki, onlar bizə mane olurlar. Bu hallar onu qıcıqlandırırdı. Abbasağa və Qasid Nağıoğlu da çılğın adamlar idi. Qasiddəki çılğınlıq vətənpərvərliklə əhatə olunurdu. Onun yanında millətə qarşı hər hansı bir söhbət onu təbdən çıxarırdı, onu sakitləşdirmək olmurdu. Qasid Elçibəylə xeyli yaxın dost idi. Qasidin vasitəsi ilə Elçibəylə görüşmüşdüm. Elçibəylə ilk görüşümüzdə onun dilindən "Cümhuriyyət" və "Məmməd Əmin Rəsulzadə" sözlərini sözlərini eşitmişdim. Gördüm ki, o mənim kimi deyil. Saqqal saxlayırdı, özünə baxan deyildi. Köynəyinin kənarları əyiş-üyüşdü. Amma bütün bunlar ona olan marağı, sevgini azaltmırdı. Biz ondan BDU-da aldığımız mühazirələrdən çox Qala Qapısının dibində "Məxməri" çay evində bilgilər alırdıq. Burada bütün yazarlar, sənətkarlar toplaşırdı.

Vidadi Məmmədov savadlı və avantrust idi

Habil Əliyev, Xan Şuşinski, Mehdi Məmmədov, Əlibaba Məmmədov daim burada toplaşardı... Onlar Xan Şuşinskinin yanında əyləşməzdilər. Bir də görürdük ki, Hüseyn Arif dəstəsi ilə gəlir. Yanında Musa Ələkbərli, Zəlimxan Yaqub və başqalrı. Bizim ətrafımız ayrı idi. Bizim dəstədə Vidadi Məmmədov söhbət edəndə hər birimiz, Ramiz Rövşən də daxil olmaqla diqqətlə dinləyirdik. Vidadi Məmmədov olduqca savadlı biri idi, bir az da avantrust idi. Elə ədəbi simaların adını çəkirdi ki, onları böyük əksəriyyət tanımırdı. Danışdıqca əksər yazarlar aradan əkilirdi. Bir gün Vidadi mənə dedi ki, bu cür adlar yoxdur, onları özümdən uydurmuşam. Bu da olduqca baməzə oldu. Onunla qonşu idik. Onun əsas məqsədi qəzetlərdəki səhvləri tutmaq idi.

Salam Sarvanın kəşf olunması

- Siz bizim Cəlilabad ədəbi mühitinin yaradıcılığını necə görürsünüz?

- Bizim Cəlilabadda dostluğa münasibət, xanəndəliyə mənsub səs və yaradıcılıq eşqi çox fərqlidir. Bu iki varlıq bəlkə də heç yerdə yoxdur. Apardığım müşahidələrdən bəlli olub ki, içi təmiz olmayan adamın yaxşı səsi ola bilməz. Mir Möhsün ağanın "Hüzil Əlqəm" kitabında yazılıb ki, yaxşı səs yalnız Allaha məxsusdur. Səs insanın daxili gözəllyinin göstəricisidir. Bunların da hər biri bizim rayon camaatında var. Elə bilirsən Salam öz-özündən yetişib? Bəs Aqşin, sən özün, Əizadə Nuri, Bilal Alarlı, Meyxoş Abdullah, Əlirza Həsrət?

- Yazarlarımızın çoxunun ədəbi mühütə qədəm qoyması sizin dərc etdiyiniz yazılarla olub.

- Bir gün Ağavaqif və Seyid cavan bir oğlanla yanıma gəldilər. Dedilər, bunun şeirlərinə bax. Dedim ki, mən ədəbi yazılara ancaq evdə baxıram. Onlar təkid elədilər ki, indi oxuyub "hə", "yox"deməlisən. O cavan Salam idi. Şeirlərini oxuduqca gördüm ki, içimdə canlanma var. O şeirlərdən bir qəzet səhifəsi dərc etdim. Böyük etiraz oldu. Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi Eybalı Ağayev yanına çağırdı məni. "Bu, partiyanın ideoloji qəzetidir,- dedi.- Hələ məktəbdə oxuyan gəncin bir səhifə yazısını çap etmisən".

Dedim ki, ədəbiyyat nə vaxtdan bu cür bəhanələr tanıyıb? Ədəbiyyat partiya işinin bir hissəsidir də elə. Ədəbiyyat ideoloji bir vasitədir. Bir silahdır. Salam o dövrlərdə kəşf olundu. Bütün bunlar o dövrlərin laboratoriyası idi.

Sabir Əhmədliyə minnətdarlıq

- Bəs sizin yaradıcılığınız kimlərdən bəhrələnib?

- Mənə yazmaqda ən böyük təsir göstərən Çingiz Aytmatovdur. Bir zamanlar onun dəlisi olmuşam. Ondan əvvəl isə Ənvər Məmmədxanlının "əsiri" olmuşam. Hətta onun Anna Kareninadan tərcüməsini orijinal əsər kimi qəbul edirdim. Mənim ədəbi yazılarımın üzə çıxmasında Sabir Əhmədlinin böyük zəhməti oldu. Bu hər zaman mənim çiyinlərimdə borc olaraq qalmaqdadır. Hətta "Döyüşçülər daş karxanasında" adlı hekayəmi ona həsr etmişdim. Sabir Əhmədlidən mən çox şey öyrənmişəm. O, böyük yazıçı idi. Qələmi ağır idi. Mənim tanınmağımda onun rolu danılmazdı.

Söhbətiz uzun çəkdi. Bu arada Bilal Alarlı da təşrif buyurdu. Böyükxan müəllimin evində söz-sözü çəkdi. Qəfil qonaq olaraq özümüzü ustadın evində çox rahat hiss etdik. Ədəbiyyatın içində olduq.