A.İ.Kuprin

Yasəmən kolu

Arvadı qapını açanadək Nikolay Yevqrafoviç Almazov güclə gözlədi və heç paltosunu, furajkasını çıxarmadan kabinetinə keçdi. Qadın onun gərilmiş üzünü, çatılmış qaşlarını və alt dodağını əsəbi şəkildə dişləri arasında sıxdığını görüncə, başa düşdü ki, nə isə böyük bir fəlakət baş verib... Kirimişcə ərinin arxasınca getdi. Almazov kabinetində harayasa bir küncə baxaraq bircə anlıq tərpənməz qaldı. Əlindən saldığı portfelin içindəkilər döşəməyə səpildi. Özü isə barmaqlarıyla bərabər qədd-qamətini də qeyzlə xırçıldadaraq kresloya çökdü...

Almazov gənc, kasıbyana bir zabit idi, Baş qərargah akademiyasında mühazirələr dinləyirdi, elə indicə də oradan qayıdırdı. Bu gün professora sonuncu və ən çətin praktiki işini - ərazinin alətlərlə təsviri işini təqdim etməli idi.

İndiyədək bütün imtahanlarını rahatca vermişdi və bir Allah, bir də arvadı bilirdi ki, bu, necə böyük bir zəhmət bahasına başa gəlmişdi... Elə ordan başlayaq ki, akademiyaya daxil olmağın özü əvvəlcə mümkünsüz görünürdü. Almazov iki il dalbadal təntənəli surətdə kəsilmişdi və yalnız üçüncü il inadcıl zəhməti sayəsində bütün maneələri dəf edə bilmişdi. Arvadı olmasaydı, bəlkə də özündə kifayət qədər güc tapmadığından hər şeyə əlini yelləyərdi. Ancaq Veroçka onu ruhdan düşməyə qoymur və daima gümrah əhvalda olmasının qeydinə qalırdı... Taleyin qismətindən arvadı hər bir uğursuzluğu aydın və demək olar ki, gülər üzlə qarşılayırdı. Əri üçün, ucuz da olsa, başını işlədən adamın məşğul olması üçün zəruri olan komfortu yaratmaq naminə özünə lazım olan hər bir şeydən imtina etmişdi. Bəzən, gərəkdiyində ərinin yazılarının üzünü köçürür, çertyojlarını çəkir, onun oxucusu, məşqçisi və hətta yaddaş kitabcası da olurdu.

Zəngli saatın axşaq yerişi ilə kədərlə pozulan beş dəqiqəlik ağır sükut anları keçdi: bir, iki, üç-üç: iki təmiz tıqqıltı, üçüncüsü xırıltılı fasilə ilə. Almazov palto və papağını çıxarmadan, üzünü yana çevirərək oturmuşdu... Vera iki addım kənarda, eynilə sakitcə, o gözəl, lakin əsəbi üzündə iztirab ifadəsi ilə dayanmışdı. Nəhayət, ilk danışan da o oldu. Elə ehtiyatla danışmağa başladı ki, qadınlar ancaq ağır xəstə yatan ən yaxın adamın çarpayısı başında belə pıçıldaya bilərdilər...

- Kolya, işin necə oldu?.. Pis oldu?

O, çiyinlərini çəkib cavab vermədi.

- Kolya, yoxsa sənin planını çıxdaş etdilər? Danış, nə olursa-olsun, onsuz da birlikdə müzakirə edəcəyik.

Almazov dərhal arvadına sarı döndü və sanki uzun zaman saxladığı incikliyini nəhayət, açıb tökürmüş kimi qızğınlıqla, əsəbi halda danışmağa başladı.

- Hə, hə, əgər bilmək istəyirsənsə, çıxdaş etdilər. Doğrudanmı özün görmürsən? Hər şey cəhənnəm oldu!.. Bu zir-zibilin hamısını, - hikkə ilə ayağını uzadıb içərisindən çertyojlar dağılmış qovluğu göstərdi, - bu zir-zibilin hamısını barı ocağa at indi! Bu da sənə akademiya! Bir aydan sonra yenə də polka, həm də biabırçılıqla, rüsvayçılıqla. Və hamısı da hansısa bir murdar ləkədən ötrü... Lənətə gələsən!

- Nə ləkə, Kolya? Mən heç nə anlamıram.

O, kreslonun qolunda oturub qolunu Almazovun boynuna sardı. Əri müqavimət göstərmədi, lakin üzündəki incik ifadə ilə küncə baxmaqda davam edirdi.

- Hansı ləkə, Kolya? – bir daha soruşdu.

- Ləkə dəə... Yaşıl boyanın saldığı adicə ləkə. Bilirsən ki, dünən gecə saat üçədək yatmamışam, bunu bitirməli idim. Çertyoj çox gözəl çəkilib və plan hərtərəfli işıqlandırılıb. Bunu hamı etiraf edir. Amma di gəl, gecə xeyli oturub qalmışam, yuxusuzluqdan, yorğunluqdan əllərim əsməyə başlayıb və ləkə salmışam... Həm də elə bir qatı ləkə ki... yağlı... Silməyə başladım, ama daha da yaxıb bulaşdırdım. Çox fikirləşdim ki, bunu neyləyim, axırda həmin yerdə çoxlu ağac təsvir etmək qərarına gəldim... Çox uğurlu alındı, heç ləkə olduğu bilinmirdi. Bu gün gətirib professora verirəm. "Belə-belə işlər... Bəs bu kollar hardan çıxdı, poruçik?" Mən də gərək hər şeyi necə vardısa o cür də danışaydım. Bəlkə də sadəcə, gülüb keçərdi... Amma yox, gülüb-eləməzdi – çox səliqəli, vasvası almandır. Mən də ona deyirəm ki, burada həqiqətən də kollar var. O isə deyir: "Yox, mən bu yeri beş barmağım kimi tanıyıram. Burada kollar ola bilməz". Söz sözü çəkdi və aramızda böyük mübahisə yarandı. Bizim bir neçə zabitimiz də orada idi. "Madam siz bu qədər israr edirsiniz ki, - professor deyir, - həmin dağ çökəkliyində kollar var, onda zəhmət çəkin, günü sabah atlanıb mənimlə ora gedək... Mən sübut edəcəm ki, siz ya diqqətsiz işləmisiz, ya da birbaşa üçölçülü xəritədən surətini çıxarmısız..."

- Axı o, necə bu qədər əminliklə deyə bilər ki, orda kollar yoxdur?

- Ah, ilahi, necə? Allah xətrinə, bu nə uşaq-uşaq sullardır verirsən? Ona görə ki, o, artıq iyirmi ildir bu yeri öz yataq otağından yaxşı tanıyır. Dünyada onun kimi yaramaz vasvası ola bilməz, hələ bir üstəlik də almandı... İndi məlum olacaq ki, mən yalan danışıram, hələ bir mübahisə də edirəm... Hələ üstəlik...

Söhbət əsnasında o, qarşısındakı külqabıdan yanmış kibrit çöplərini çıxararaq qırır, xırda-xırda parçalara bölürdü. Susanda isə hamısını qeyzlə döşəməyə tolazladı. Açıq-aydın görünürdü ki, bu güclü insan ağlamaq istəyir.

Ər-arvad bir kəlmə də kəsmədən uzun müddət ağır qərarsızlıq içində oturdular. Birdən Veroçka çılğınlıqla kreslodan sıçradı.

- Qulaq as, Kolya, biz bu dəqiqə geməliyik! Qalx, tez ol!

Nikolay Yevqrafoviç dözülməz fiziki ağrıdan əziyyət çəkirmiş kimi üz-gözünü büzüşdürdü.

- Ey, Vera, gic-gic danışma. Doğrudanmı, sən elə fikirləşirsən ki, mən gedib hər şeyi etiraf edib üzr istəyəcəm? Bu, öz "qətlimə fərman vermək" demək olar. Sən Allah, xahiş edirəm, səfehlik etmə.

- Yox, səfehlik etmirəm, - Vera ayaqlarını yerə döyərək etiraz etdi. – Heç kim səni gedib üzr istəməyə məcbur etmir... Sadəcə olaraq, əgər orada bu lənətə gəlmiş kollar yoxdursa, onları elə bu dəqiqə əkmək lazımdır.

- Əkmək?.. Kolları?.. – Nikolay Yevqrafoviç gözlərini bərəltdi.

- Hə, əkmək. Bir halda ki, doğru deməmisən, - düzəltmək lazımdır. Hazırlaş, şlyapamı mənə ver... Koftamı... Burda deyil, şkafa bax... Çətiri də götür!

Etiraz etmək istəyən, lakin dinlənilmədiyini görən Almazov şlyapa və koftanı axtarmağa başladı. Vera tez masa və komodların siyirtmələrini çəkdi, səbət və qutucuqları çıxartdı, hamısını açıb döşəməyə tökdü.

- Sırğalar... Yox, bunlar boş şeylərdir... Onlara heç nə verməzlər... Amma bu soliterli (iri brilyant – tərc.) üzük bahadır... Mütləq geri almaq lazımdır... Batsa, heyf olacaq. Qolbaq... buna da az verəcəklər. Köhnədir, həm də əyilib... Kolya, sənin gümüş portsiqarın hanı?

Beş dəqiqədən sonra bütün qızıllar ridikülə (qadın əl çantası – tərc.) qoyulmuşdu. Artıq geyinib hazır dayanmış Vera heç nəyi unutmadığına əmin olmaq üçün sonuncu dəfə ətrafa göz gəzdirdi.

- Getdik, - nəhayət, qəti səslə dedi.

- Axı biz hara gedirik? – Almazov etiraz etməyə çalışdı. – İndi qaranlıq çökəcək, mənim sahəmə isə hələ on verst var.

- Heç nə olmaz... Getdik!

Almazovlar əvvəlcə lombarda baş vurdular. Açıqca görünürdü ki, qiymət qoyan kişi insan bədbəxtliyinin hər gün gördüyü mənzərəsinə çoxdan adət etdiyindən cütlüyün durumu onu az da olsa, mütəəssür etmədi. O, gətirilən zinət əşyalarına elə diqqətlə və uzun-uzadı baxdı ki, Veroçka artıq özündən çıxmağa başladı. Ən çox da brilyant üzüyü turşu ilə yoxladıqdan sonra çəkib üç manat qiymət qoyması Veranı xüsusilə incitdi.

- Axı bu, əsl brilyantdır, - Vera hiddətləndi, - otuz yeddi manatdır, o da hələ düşəndə.

Lombardçı yorğun bir laqeydliklə gözlərini yumdu.

- Bizimçün fərqi yoxdur, xanım. Biz heç daşları götürmürük, - o, tərəzinin gözünə başqa bir qızılı qoyaraq dedi, - biz ancaq metala qiymət qoyuruq.

Amma köhnə və əyilmiş bilərzik, Veranın heç gözləmədiyi halda, çox baha qiymətləndirildi. Hər nə isə, ümumilikdə iyirmi üç manata yaxın pul yığıldı. Bu, lazım olan məbləğdən də bir az artıq idi.

Almazovlar bağbanın yanına gələndə bəyaz Peterburq gecəsi bütün səma boyu və havada göy süd kimi yayılmışdı. Bağban, çex, qızıl eynəkli balaca qoca kişi yenicə ailəsi ilə şam yeməyinə əyləşmişdi. Sifarişçilərin belə vaxtsız gəlişindən və qeyri-adi xahişlərindən təəccüblənən bağbanın üzündə narazılıq ifadələrini də açıq görmək olurdu. Çox güman ki, o, ortada hansısa bir kələkbazlığın olmasından şübhələnmişdi və Veroçkanın israrlı xahişlərinə çox quru cavab verdi:

- Bağışlayın. Amma mən gecə vaxtı işçiləri elə uzağa göndərə bilmərəm. Əgər sizinçün münasibdirsə, sabah səhər gəlin – mən sizin qulluğunuzda hazıram.

Onda bircə yol qalırdı: başıbəlalı ləkə ilə bağlı bütün əhvalatı müfəssəl şəkildə bağbana danışmaq və Veroçka elə belə də etdi. Bağban əvvəlcə inamsızlıqla, demək olar ki, ədavətlə dinlədi, amma əhvalat gəlib Veranın kolları əkmək fikrinə düşməyinə çatanda o, diqqətlə qulaq asmağa başladı və hətta bir neçə dəfə şəfqətlə gülümsədi də.

- Neynək, başqa əlac yoxdur – Vera sözünü bitirəndə bağban razılaşdı, - yaxşı deyin görüm, siz hansı kolları əkə bilərsiniz?

Lakin bağbanda olan kol növlərinin heç biri münasib deyildi: istər-istəməz yasəmən kolunun üzərində dayanmalı oldular.

Almazov boş yerə arvadını evə qayıtmaq üçün yola gətirməyə çalışırdı. O, əri ilə birlikdə şəhər kənarına getdi. İşçilər kolları əkənədək həyəcanla vurnuxur və onlara mane olurdu və yalnız kolların ətrafındakı çimlərin bütün çökəkliyi örtən otlardan qətiyyən fərqləndirməyin mümkün olmadığına tam əmin olduqdan sonra evə getməyə razılıq verdi.

Ertəsi gün Vera heç cür evdə otura bilmirdi və ərini qarşılamaq üçün küçəyə çıxdı. O, hələ uzaqdan, elə bircə qıvraq və bir qədər də hoppana-hoppana yeriməyindən bildi ki, kollarla bağlı olay yaxşılıqla qurtarıb... Doğrudan da, Almazov bütün tozun içində idi və yorğunluqdan, aclıqdan ayaq üstə güclə dayanırdı, ancaq üzü çaldığı zəfərin təntənəsi ilə işıq saçırdı.

- Yaxşı! Çox gözəl! – arvadının üzündəki həyəcanlı ifadəyə cavab olaraq hələ on addımlıqdan qışqırdı. – Təsəvvür elə, birlikdə kolların yanına gəlmişik. O, kollara baxır, baxır, hətta yarpaqlarını qopardıb çeynəyir. "Bu, nə ağacıdır?" – deyə soruşur. Mən cavab verirəm: "Bilmirəm, zati-aliləri". – "Yəqin tozağacıdır?" - deyir. Mən cavab verirəm: "Yəqin ki, tozağacıdır, zati-alilləri". O, mənə sarı çevrildi və hətta əlini də uzatdı. "Bağışlayın, - dedi, - məni, poruçik. Madam ki, bu kolları unutmuşam, yəqin qocalmağa başlayıram". O, çox məşhur professordur və çox ağıllıdır. Düzdür, onu aldatdığıma üzülürəm. Bizim ən yaxşı professorlarımızdan biridir. Hədsiz dərəcədə biliklidir. Bu qədər iti yaddaşının olması və ərazini bu qədər dəqiq bilməsi çox təəccüblüdür!

Ancaq onun danışdıqları Vera üçün kifayət deyildi. O, professorla söhbətin bütün təfsilatını dönə-dönə təkidlə ərinə söylətdirdi. O, ən xırda incəliklərinə qədər hər şeylə maraqlanırdı: professorun üzünün ifadəsi necə idi, öz qocalığından danışanda səsinin tonu necə idi, bu zaman Kolya özünü necə hiss edirdi...

Və birlikdə evə doğru elə addımlayırdılar ki, sanki küçədə onlardan başqa heç kim yox idi: əl-ələ tutmuşdular, durmadan gülürdülər. Yoldan keçənlər bu qəribə cütlüyə bir daha nəzər salmaq üçün təəccüblə ayaq saxlayırdılar...

Nikolay Yevqrafoviç heç vaxt belə iştaha ilə nahar etməmişdi... Nahardan sonra Vera Almazovun kabinetinə çay gətirəndə ər-arvad qəfildən eyni anda gülümsünüb baxışdılar.

- Nəyə gülürsən? – Vera soruşdu.

- Bəs sən nəyə gülürsən?

- Yoox, birinci sən de, mən sonra deyərəm.

- Heç, boş şeydi. Bu yasəmən əhvalatı yadıma düşdü. Bəs sən?

- Mən də elə-belə güldüm. Mənim də yadıma düşdü.., yasəmən... Demək istəyirdim ki, bundan sonra yasəmən mənim ən sevimli çiçəyim olacaq...

1894

​Tərcümə etdi: T.C.Bədəlova ​