Siyasət, hüquq və əxlaq

Bu günlərdə xeyli konspirasiya nəzəriyyələri dolaşır. Hər kəs də, ağlından və savadından asılı olmadan, siyasətçi olub. Halbuki ağızda dişi olan insan dentist olmadığı kimi, səsvermə hüququna sahib olmaq siyasətşünas olmaq mənasına gəlməz.

Əfsuslar olsun ki, gənc nəslimiz liberal-demokrat ruhda yetişmir; savadsızlıqla şərtlənən Asiya xalqlarına hakim olan gerici mentalitet bizdə də dərin köklər salır. Konspirasiya (bizim dildə "torba") nəzəriyyələri də elmi istinad və təhqiqatdan məhrum zehniyyətlərdə əksik olmur. Ən yayğın konspirasiya teoriyasına görə, dünyanı 500 nəfər idarə edir, hamısı da masondur. Qərb dövlətlərinin də tək məqsədi, insanlığın qalan hissəsini sümürməkdir. Demokratiya filan da boş şeydir. Onlar hamısı gözə asmaq üçün pərdədir. Dünyanı imperialist mason yahudilər idarə edir. Jirinovskiy belə gizli yahudidir. Bu səbəblə, demokratiya, insan hüquqlarından, hüququn üstünlüyündən dəm vurmağın yeri yoxdur. Maraqlıdır?

Hollivud kinoları qədər. Halbuki dünya tarixini biraz oxuyanlar Avropanın inkişaf seyrini bilir və polis dövlət – liberal dövlət – hüquqi dövlət mərhələsindən necə keçdiyini də bilməlidir.

Bu yazı siyasətin əxlaqı haqqındadır. Makkiavellinin "Hökmdar" əsərində də görürsünüz ki, monarxiyanın belə əxlaqi əsasları vardı, bunlar da hökmdarın legitimliyi üçün zəruri idi. Siyasətin müxtəlif tərifləri vardır, bunlardan biri də "cəmiyyəti idarə etmə prosessi"dir. Siyasət, başqa sözlə, idarəetmə cəmiyyətdə zəruridir. Çünki insanlar hüquqsuz yaşaya bilməz; ona riayət olunması üçün hüquq dövlət əli ilə icra və mühafizə edilməlidir.

Beləliklə, hüquq siyasətin həm zəruri ünsürüdür, həm də onun hədlərini müəyyən edir. Siyasətin müasir əxlaqını məhz hüquq müəyyən edir. Orta əsrlərdə siyasətin əxlaqını din və şərəf müəyyən edirdi. Günümüzün dünyəvi dövlətində bunları hüquq əvəz edib.

Yuxarıda demokratiyadan və hüququn üstünlüyündən boş yerə danışmadım. Demokratiya, insan hüquqları və hüququn üstünlüyü real olmaya bilər, amma bunlar ən azı bir ideal olaraq qalmalıdır və siyasi cəmiyyətlərə şərəf verən məhz bu prinsiplərə olan sədaqətdir. Lakin bir çoxumuz plüralist demokratiyanın elementlərindən belə xəbərsiz olduğumuz halda qalxıb çətin hüquqi-siyasi təhlillər aparmağa cəhd edirik. O adama soruşsanız ki, əsas insan hüquqlarını iqtisadi və sosial hüquqlardan ayıran fərq nədir, o sizə deyər ki, ABŞ dünyada ən çox insan hüquqlarını pozan dövlətdir.

Odur ki, induksiya qaydasında sadaladığımız bu anlayışlar - insan hüquqları, hüquqi dövlət və demokratiya - eyni mənalara gəlməməklə bərabər, biri-birindən ayrılmaz institutlardır və cəmiyyətlərin son hədəfini təşkil edir.

Mənə inanmaya bilərsiniz, onda açıb ölkə Konstitusiyalarına baxın, əmin olarsınız. Bu idealları tərk edən güruhçu zehniyyət hadisələrin səbəbini və əsaslandırılmasını, dünyanın anti-islam koalisiyasında, MOSSAD-ın hər şeyi görən gözlərində, ərəblərin varlılığı və tənbəlliyində, rus imperializmində, fars hiyləgərliyində, pulun hər şeyi ala bilən gücündə görür. Əslində bunlar yox deyildir; dövlətlər arasında münasibətlərdə nəzərə alınmalıdır, amma bu "xəstəliklər" və qüsurlar azad cəmiyyətin istiqamətləndirici faktorları olmamalıdır. Azad insanlar da bununla barışmamalıdır.

Demokratiyanın "conditio sine qua non" şərtləri var, bunlar siyasi ədəbiyyatda keçir, məsələn Robert Dahl, ya da Sartori, ya da başqaları bunları zikr edir; bunları oxumadınızsa, bilən kimi danışmayın və ehkam kəsməyin. Hər kəs bildiyi ilə məşqul olsun, bilmədiyini də öyrənsin. Təqlid etmə (başqasının bir şeyi doğru bildiyinə inanma) tənbəllərin işidir. Liderin arxasınca kor-koranə gedənlərin riski böyükdür; tarixə baxsanız, görərsiniz ki, liderilərin əhəmiyyətli bir hissəsi səhv yolda olub. Bu ehtimalı gözdən qaçırmayın.

Quo vadis – hara gedirik? Çıxış yolu nədir?

Məsələnin həlli intellektual cəmiyyət yaratmaqdır. Oxumaq, müxtəlif mövqeli kitabları nəzərdə tuturam, insan inkişafı üçün zəruridir. Almanlar bəzən çirkin "incəsənət" növləri ilə məşqul olur; 2 il əvvəl birisi meyitlərin dərisini soyaraq, bunun sərgisini də keçirmişdi. Almanlar yahudiləri də qırmışdı; lakin həmən alman milləti MP3 səs formatını ecad etmişlər, istehsal etdikləri avtomobillərin isə bənzəri yoxdur.

Şopen və Kantı da yaradan alman millətidir. 300 il sonra da yadda qalan onlar olacaq, biz deyil. Bəs biz nə etdik bunun üçün?

Stereotiplərin qurbanı olub, fərqli düşünənləri qınamaq, öz dar üfüqümüzü dünyanın mərkəzi kimi görmək. Öz elmi və mədəni inkişafımız üçün nə edirik? Ümumiyyətlə sənə baxıb sənin kimi olmaq istəyən varmı? Etalon ola bildinmi? Olduq, amma cəhalətin, zorbalığın və qaranlığın etalonu.

Birisi var, adını milliyətçi qoyub. Halbuki türk millət adına o böyük bir xəcalətdir. Adamda nə etiket, nə savad, nə xarici dil, nə dünyagörüşü var: – türk milliyətçiliyini niyə ləkələyirsən?

Bir başqası dindar keçinir. Halbuki təhlil edəndə görürsən ki, onun-bunun səhvini düzəltməklə Allahın ədalətini təcəlli etməyi məhz özünə vəzifə seçib. Sən get bir Tanrıya qul olmanı dərk et, sonra panteizmə iddia et.

Bir başqası ateistdir. Amma analitik və şübhəçi düşüncə tərzindən bu adamda nəsə axtarsan, xeyli vaxt itirərsən.

Bir başqası adını "dövlətçi" qoyub. Halbuki siyasət ədəbiyyatında belə bir anlayış ümumiyyətlə yoxdur. Bu "dövlətçi"yə qalsa, o məmurların zibil qutusuna atdığı kirli bir kağızı "rəhmətlik babamın məktubudur" deyə öpüb gözlərinə basar. Bəlkə də o kağızda onun tayfasını söyürlər.

Hamısı "dayaz" və riyakardır. İdeal olmayıb, qüsurlu və əskik olduğumuzu düşünərək, daha yaxşı olmağa can atsaq belə, bir gün anlayırsan ki, həyat bir, ya da iki həqiqətdən ibarət deyildir; üstəlik mənim həqiqət bildiyim bəlkə heç də elə deyildir. Əşyanın mahiyyəti və məzmunu haqqında şübhəyə girdikdən sonra biraz psixoloji rahatlıq üçün formal çərçivələrə sığınmaya qərar veririk; məsələn deyirik ki, qarşımızdakı insan cahil və səviyyəsiz olsa belə, onunla mədəni davran.

Hüquq qaydaları da siyasətin məzmun baxımından əxlaqi, eyni zamanda formal qaydalarını da təşkil edir. Bu səbəblə, hüququn prinsiplərinə görə aparılmayan bir siyasət faciədən başqa heç nə gətirməz, millətin gələcəyinə xidmət etməz və qaranlıq üfüqlərdən bizi xilas etməyəcəkdir.