Elə düşünməyin ki, keçmiş Sovet nəsli həyatdan tam gedənə qədər dil haqqında məsələ belə ideoloji qatqıda qalmaqda davam edəcək. Daha geniş nəzərdən baxanda dövlətlər öz maraqlarını və iqtisadi-siyasi mənafelərini, bir sözlə, işğalçılıq planlarını heç bir zaman kənara qoymayacaqlar. Ona görə də əminəm ki, hətta 2050-ci ildə də Azərbaycanda "rus dili bizə lazımdırmı" sualı ətrafındakı polemikalar qaynar emosiyalarsız keçməyəcək. Soyuq məntiqi tanımayanların silahı isə heç şübhəsiz vətənpərvərlik və xalqsevərlik notlarına elə bürünüb ki, onları bir səslə geriqalmışlıqda, yaxud təcriolunmaqda ittiham etmək çətindir.

90-cı illər müstəqilliyimizə nail olan kimi milli dilin yüksək status qazanması prosesi müvafiq qanunun qəbul edilməsi ilə bərabər, bir ictimai hərəkətlənməyə, yaxud "rusdilli"lərə qarşı psixoloji təzyirlərə yol açdı. Partnomenklaturanı və bütövlükdə o vaxtkı idaərəetmə sinfini suçlayanların əsaslı arqumentlərindən biri o idi ki, totalitar quruluşun yetişdirdiyi kadrların bu millətə heç bir aidiyyəti yoxdur və təfəkkürləri beynəlmiləl, dilləri özgə olan bu adamlar müstəqill bir ölkənin quruculuğunda iştirak edə bilməzlər. Beləliklə, rus dilinin meydanının daraldılması üçün hücumlara start verildi. Bu o dövrün geopolitikası ilə də harmonik olaraq səsləşirdi. Yeltsin Rusiyası bizi əzir və belədə kimsə kütləvi olaraq onun dilini öyrənməyə çağırır ki, bu da əsil axmaqlıqdır və ya xəyanətdir! Yəni, dilin yadlaşdırılması, yaxud azadlığa qovuşmağımızın mühüm vasitələrindən biri kimi bu məsələ o qədər siyasiləşdi ki, fərqli fikir söyləyənlər açıq-aşkar daşqalaq edilirdi.

Lakin qəribə də olsa, start xəttində görülən belə tədbirlər həqiqətən milli varlığımıza qayıdış, tarixi və mədəni sərvətlərimizə sahiblik və özgürlüyünü əldə etmək üçün əhəmiyyətli oldu. Yüz ilə yaxın bir dövrdə bütün dövləti yazışmaları, hüquqi aktları və beynəlxalq razılaşmaları yaşadığmız vahid imperiyanın aparıcı dilində aparmağımız qısa bir vaxtda aradan qaldırıldı. İnformasiya resursları və məkanı milliləşdi. Təhsil sistemi və ictimai həyatda vaxtilə özünü "böyüklərə" oxşatmağa meyl edənlər sürətlə milli ədiblərimizin irsinə sahib çıxdılar, teatrlarımız və kino sənayemiz artıq öz dilimzdə danışmağa başladı.

İnsanlar karyera pilləkənlərində irəliləməyin, cəmiyyətdə özünü üstün mövqedə göstəməyin alternativini tapdılar. Sovetlərin çətiri altında olanda şəxsiyyətini aşağılanmış sayanlar və "əyalət adamı", yaxud daha kobud yarlıqlarla ittiham edilənlər ictimai məzəmmətdən xilas oldular. Rus dilində efir məkanmıza daxil olaraq hökmranlıq edən məlum kanalların hamısını türk serialları ilə birgə, hələ bir az da ondan qabaq və daha böyük eyforiya ilə qovub "ölkəmizdən çıxardıq". Az qala xarici hərbi bazaları və ya qoşunları torpaqlarımızdan kənarlaşdırdığımıza bərabər bir heysiyyatla, şərəflə bəyan etdik ki, mədəni ekspansiyadan artıq qurtulmuşuq!

Lakin indiki zaman bizdən Xəzərin statusunda olduğu kimi bütün regional gerçəkləri dil siyasətimizdə nəzərə almağı tələb edir. Dəniz anlaşmasından da böyük milli vəzifə hansı prinsiplə və dövləti siyasətlə "dilimizi bölməkdir". Mütənasibliyi təmin etmək üçün bəri başdan deyək ki, dövlətin idarəetmə pilləkənində ana dilini bilməyənlərə yer verməmək şərtilə rusa, ingilisə və fransıza da "pay bölgüsü"ndə haqq tanımağa məcburuq!

Bəli, dil millətin mövcudluq forması, dövlətin simvolu və varlığını qoruyub saxlamağının birinci vasitəsidir. İngilils dili olmadan Amerikanı, yaxud Birləşmiş Krallığı, ərəb dili olmadan isə müqəddəs Peyğəmbərimizin doğulduğu torpağı təsəvvür eləmək mümkün deyil. Lakin dilin inkişafı təkcə ədəbi-bədii nümunələri onda yaratmaqdan, yaxud sadəcə ana laylalarının hökmünə və mistik gücünə inanmaqdan ibarət ola bilməz. Bu birdillilik məhdudluğa, natamamlığa, dünyəvi inkişafdan geri qalmağa səbəb olacaq hadisədir.

Hamı diqqət edib, hətta akademik təhsildən uzaq olan birisi sadəcə ikinci dil hesabına başqa təkdillilərdən daha yaradıcı düşünə bilir və mənəvi boyunu fərqləndirməyi bacarır. Çünki onun qarşısında seçim üçün ən azı iki yolu var.

Dil - mədəniyyətdir. Sən yalnız o halda özündən əvvəlki nəsildən aldıqlarını başqa millətlərə ötürə, yaxud mübadilələrdə iştirak edə bilərsən. Söhbət hələ heç bir halda Lermontovu, yaxud Şekspiri orijinaldan oxumaqdan və daha böyük səviyyədə fərqli mədəniyyələrin dialoqunda iştirak etməkdən getmir. Məsələ ən azı məişət vərdişlərinin, adi ənənəvi xüsisiyyətlərin daşınmasında, kənara ötürülməsindədir. Kim inkar edə bilər ki, nəinki səfirlər və diplomatlar, eləcə də on minlərlə sadə vətəndaşın hər biri xarici məkanda öz ölkərinin elçiləri deyillər! Onlar dənizin suyunu dadmaq üçün bir damladılar. Biz küçədə rastlaşdığmız çinlinin, yaxud qonşumuz honq-konqlunun timsalında bütöv bir milləti görürük.

Dil - iqtisadiyyatdır. Bu gün əmək bazarında ağlasığmaz üsullarla və vasitələrlə, qanun--qanunsuz yollarla yer tutmağa çalışan hər bir millət öz yaşam arealını genişləndirir. Onları yalnız miqrant, yaxud qastarbayter kimi say hesabında qəbul etmək yanlışdır. İxtisas və peşə seçimi üçün, iqtisadi sistemdə gedən amansız rəqabətə tab gətirmək naminə insanlar aparıcı dilləri öyrənməyə məhkumdular.

Dil - hüquqdur. Təsəvvürünüzə gətirin ki, yaşadığınız ölkədə haqların tapdalanır və sən özünü müdafiə etməyə məcbur olursan. Vəkillə təminatdan tutmuş ədalətin zəfər çaldığı son femida instansiyasınadək sən titullu millətlərin birinin dili olmadan keçinə bilməzsən. İstənilən dövlətin ictimai həyatında və ya idarəetməsində təmsil olunmaq, təşkilatlanmaq da bundan keçir.

Dil - siyasətdir. Düşməninə qalib gəlməyin yollarından biri onu yaxşı tanımaqdır. Tarixdən millətlərin çıxardığı başlıca dərs budur. ABŞ Milli Kəşfiyyat İdarəsinin keçmiş başçısı Alen Dallesin "MKİ DTK-ya qarşı. Casusluq sənəti" kitabını oxumaq kifayətdir ki, Soyuq müharibəni qalibiyyətlə başa vurmuş Qərbin gücünün həqiqi sirlərinə bələd olasan.

Dil - silahdır. Baxın bizi öyrənən ermənilərə! Anlamadıqlarımızın düşməniyik - bu söz böyük İmam Əli əleyhissalama məxsusdur. Dildə təslim etdiyin düşməni başqa meydanlarda məğlub etmək o qədər çətin olmur.

Bir sözlə, dünyaya körpü olan dildən istifadə etmədən nə böyük informasiya axınları qarşısında duruş gətirə, nə də ki, milli inkişafa gerçək mənada nail ola bilərsən. Elə isə gəlin görək bizim məktəblərimiz Azərbaycan insanını bu beynəlxalq rəqabətə nə dərəcədə hazırlaya bilir?

"Statistika amansız şeydir", deyirlər. Hər il məktəblərimizi bitirən 130 minədək məzunun ən aşağı göstəriciləri də məhz dil fənlərindəndir. Beləliklə, həyata atıldıqları ilk addımdaca biz yeniyetmələrimizi diliyalın və silahsız qoyuruq. Sözügedən məzun ordusunun 80 faizinin bilgilərini qiymətləndirən TQDK-nın nəticələri əsil məhkəmə verdikti və ya həyat hökmüdür: Ötən ilin yekunlarına görə, 87 min abiturientin dil bacarığı 100 ballıq şkalada 30 faizi aşmır. Dəbdə olan terminlə desək, "dildən kəsilənlər"imizin sayı ümumi gənclər ordusunun üçdə-ikisini təşkill edir. Razılaşın ki, sonrakı həyat nailiyyətləri şkalasında başqa millətlərdən həmin nisbətdə geri qalmağımız ilk növbədə bu göstəriciyə bağlı olacaqdır.

Dil - həm də taledir. Texniki-peşə təhsilimizin acınacaqlı vəziyyəti hər birimizə bəllidir. Beləliklə, on bir il ərzində Azərbaycan insanı sosial kasıblıq, mədəni natamamlıq və iqtisadi gerilik doğuran səbəbi təhsil sistemində qoruyub saxlamaqda davam edir. Halbuki, təkcə rus dilində bütün urapatriotizmi bir kənara qoyub övladlarımıza verəcəyimiz təhsil, minimum biliklər onların hazırki iqtisadi konyunkturada Rusiya məkanında ləyaqətlə və şərəflə yaşamasına səbəb olardı. Bunun hazırki geopolitika ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Söhbət "ikinci dil" statusundan, onu ana dilimiz üzərinə qaldırmaqdan, yeni "rusbaşlar"ın, yaxud, ideoloji təsirə uyanların formalaşmağından getmir. Bu ölkənin əhalisi artdıqca daha çox dərk edəcəyik ki, bizə yeni məkanlar lazımdır. Bəs bunu niyə etmirik? Yenə canişinlərdən, "5-ci kolon"un artacağından qorxuruq?

Kim deyir ki, dünyaya "rus gözü"ndən baxaq. Milli müstəsnalıq haqda düşünənlər həmişə faşizmə yuvarlanır və kimsə imperiya diktatı ilə başqa millətləri təbəə kimi özünə tabe etdirməyə çalışırsa, Sovetlərin taleyini yaşayır. Lakin Rusiya böyük bir iqtisadi-ticarət məkanıdır və hazırda Qərblə məlum kinfrontasiya fonunda orada daxili bazarın aparıcı qüvvələri yenidən formalaşır. Sanksiyalar biriləri üçün müharibə, digərləri üçünsə fürsətdir! Nə qədər sülhü arzulasaq da, bu təkcə bizim iradəmizdən asılı deyil.

Rusiyaya nifrət və tarixi kateqoriyada düşünməklə millətimizi irəliyə apara bilmərik.Ana dilin konstitusional statusunu qoruyub saxlamaq şərtilə dil siyasətini dövlətin aparıcı iqtisadi-mədəni kursuna çevirməliyik.

Qoy nazirliklər milli dilimizdə idarə olunsun, lakin hər cür şovinizm qorxusunu bir kənara qoyub indi yalnız 5, 6, 7-ci siniflərdə məhdud çərçivədə öyrətdiyimiz rus dilini, eləcə də 1-ci sinifdən başladığımız ingilis dilini daha böyük proqramlarla öyrəncilərimizə verməyə başlamalıyıq.

Marşal Baqramyan müharibədən sonra vətəninə gəlir, 100-ə qədər ermənini seçib Rusiyaya aparır. Onda geriqalmış bir metropoliya əyalətinin və təhsilsiz bir millətin indi Rusiya Elmlər Akademiyasında 53 akademiki var. Sual edirsizmi, nədən rusdilli ermənilər mənsub olduğu xalqın nəzərində "satqın" adlandırılmırlar?

Məgər yalnız "ana dili"ndə danışanlar heç bir cinayətə, yaxud xəyanətə yuvarlanmırlar? Müstəqillik tariximiz sübut edir ki, "qılaflı adam"lar kimi mövcud olan və meydanlarda milli dilə məhəbbətdən bəhs edənlər elə həmin vətənpərvərliklə də bu xalqın faciələrində rol oynadılar. Ona görə övladlarını və ya nəvələrini rus-ingilis dillərində bağçalara qoyub, sonra da Rusiyaya niftət aşılayanların nəsihətlərinə uymayın. Şimala göndərəcəyimiz oğulları fəhləlik statusundan çıxarmaq üçün rusun dilini öyrənməliyik!

İki dil bilmək - iki adam olmaq deməkdir. Üç dil-üç adam!

Çoxdilli olmaqdan qorxmayın, əziz vətənsevərlər - sözün linqvistik mənasında!