Xan Altay ucalığı

Altay, yəni Qızıl dağlar, özünü türk sayan hər bir kəsin ömrü boyu heç olmazsa bircə dəfə görmək istədiyi, ziyarətinə can atdığı sirli, qutsal bir yerdir. Türk ruhundakı enerjinin köklərini duymaq istəyənlərin, tarixlə, mifologiya ilə, türk dilləri və folkoru ilə maraqlananların dəli sevdasıdır. Əfsanədir, nağıldır... Qədim türklər dağları canlı sayırdılar, buna görə də onlara sevgiylə, ehtiramla XAN deyirdilər: Xan Tenqri, Xan Altay...

(Əvvəli burada)

Düzənlk Altay bitir, Dağlıq Altay başlanır. Telefon rabitəmiz qırilmır. Bizi Altay respublikasının sərhədində gözləyirlər. Burda 2006-cı ildə bir abidə ucaldılıb. Bu, Tatarstan Respublikasının Altay Respublikasına hədiyyəsidir. O vaxt Tatarstan Respublikasının Prezidenti Mintimer Şaymiyev yazırdı:

"Əziz altaylılar! Altay torpağı bir çox xalqın beşiyi olmuşdur - burda çox qədim zamanlardan hindavropa, türk və monqol etnik birləşmələri yaşamışlar. Lakin Altay türklər üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır - qədim türk sivilizasiyası məhz burda doğulmuş, onun daşıyıcıları burdan bütün Avrasiyaya geniş şəkildə yayılmış və özləriylə bərabər əsrlər uzunu işlənib kamilləşmiş Altay dəyərlərini aparmışlar. Ən mühüm tarixi hadisələrdən biri VI əsrdə burda - Mancuriyadan Dunaya qədər olan əraziləri sərhədləri içinə alan Türk xaqanlığının yaranması olmuşdur..."

Qədim alaçığı xatırladan abidədə Orxon-Yenisey əlfbasıyla və rusca yazılmışdır: "Biz bu xatirə-abidəsini Dağlıq Altayda – dünya yaradılışının mərkəzində ucaltdıq; o yerdə ki, qədim tayfalar öz dövlət işlərini həll etmək üçün toplanardılar; igidlər arqamaklara minib dünyanın dörd tərəfinə axın edərdilər, xalq ünlü günlər şərəfinə bayram və yarışlar keçirərdi. Türk sivilizasiyası başlanğıcını burdan alır. Ey gələcək nəsillərimiz, öz kökünüzü anın, ulularınızın yaratdıqlarından qürur duyun və adınızı uca tutun! Qoy Göy Tanrı sonsuzadək üstünüzdə nur saçsın!"

Bu sətirləri həyəcansız oxumaq olmur. Və sənə elə gəlir ki, bu abidənin yanından keçib Altay adlı bir ölkəyə deyil, bir evə, bir ziyarətgaha qədəm qoyursan. Bol sulu, coşqun Xatun çayına "Günaydın!" deyib, sahilində şəkil çəkdirəndən sonra göndərilmiş maşına minirəm. Tanış oluruq. Diman Belekovun köməkçisi Əjər və sürücü Sergey. Altay Respublikasında olduğum bütün günlərdə onlar məndən ayrılmayacaqdılar.

Yeri gəlmişkən deyim ki, əslində Altayın indiki inzibati bölgüsü doğru deyil, torpaqlarımızı ermənilərə verməklə bizi yaylaqsız qoymaq siyasətinə bənzəyir. Dağlı-düzlü Altay, Çın, Monqolsan Altayı hamısı bir bütövdür və onun bu cür bölünməsi Avrasiyanın bu nəhəng güc və bioenerji mənbəyini zəiflədir. Bu günkü Dağlıq Altayın əkin-biçin yerlərinin böyük bir hissəsi, qışlaqları düzən Altayda qalıb. Ziyanını hər iki tərəf çəkir...

***

Dağlıq Altay başlanan kimi gəldiyim yollar, yuxusuzluq, dünyanın qeylü-qalları yaddan çıxır. Məni qarşılayanlarla söhbət etsəm də, fikrim keçdiyimiz yollarda, ətraf dağlarda, meşələrdə, dünyanın heç yerində görmədiyim gözəlliklərdədir. Bəlkə qanımı qaynadan uzaq bağlılıqlardır hər şeyi gözümdə doğmalaşdiran? Bilmirəm! Ancaq içimdə uzaq səfərdən doğma ocağa qayıdan bir insanın duyduqlarına bənzər bir fikir burulğanı var. Bu cəkici gücün sirrini anlamağa çalışıram və düşünürəm ki, bu sirlərdən biri təbiətdəki bakirəlik, ilkinlik və ucalıqdırsa, biri də - bir vaxtlar yazdığım kimi, tarixlərin də unutduğunu unutmayan Qan Yaddaşıdır. Altay dağlarına qalxmaq dünyanın damına, başının üstünə çıxmaq kimi görünür və mənə elə gəlir ki, nə vaxtsa tərk etdiyim uşaqlıq dünyama, doğma ocağıma qayıdıram. Telefonda balaca bir qeyd edirəm: "Dağlıq Altay elinə bütün Altay diyarını gəzərək gəldim. Ucsuz-bucaqsız çölləri bərəkətləndirən taxıl zəmiləri və günəbaxan tarlaları, yüz kilometrlərlə uzanan ağcaqayın meşələri, Altay dağlarının donub qalmış, dalğalı dənizi xatırladan və ilğıma bürünmüş zirvələri, adama boy verməyən çəmənlər, gur çaylar, yay mövsümündə minlərlə insanı çəkib gətirən dupduru göllər-muqəddəs kitablardakı cənnət tərifinə çox yaxındır. Türk xalqlarının dünyaya Altaydan yayılması haqqında nəzəriyyənin məntiqsizliyini bir daha düşündüm. Bura gəlmək olar, burdan getmək olmaz. Bu gözəlliyin övladları başqa harda buraya azacıq da olsa bənzəyən yer tapa bilərlər ki, bir daha geri dönməsinlər? Deyirlər, türklər Altaydan çıxıb. İnsan cənnətdən niyə çıxmalıdır ki? Burdan daha gözəl yer tapa bilərmi, getsin?!"

Bütün qitələrini, onlarla ölkəsini gördüyüm dünyanın bənzərsiz və cənnət guşələrindən birindəyəm.

Respublikanın paytaxtı Qorno-Altaysk Altay diyarı ilə sərhəddə yaxın, neçə vadiylə şırımlanmış bir dağ ətəyinə səpələnib. Evləri yaşıllıqlar arasında itib. Əhalisi çox olmasa da sahəsi genişdir; rahat və sakit bir şəhərdir. Cəmi iki gün öncə istifadəyə verilmiş bir oteldə yerləşirik. Bir neçə saat dincəlmək lazımdır. Gənc səfər yoldaşlarımın tələbi belədir...

Diman Belekov dağlarda görüşdədir, iki gün sonra qayıdacaq. Günümüzün qalan hissəsi boş keçmir, Qorno-Altaysk şəhərindən o qədər də uzaq olmayan bir gölün sahilindən başlanan kanat yoluyla göz önündə dağ zirvələrinin, adamın ruhunu yerindən oynadan mənzərələrini açan ucalığa qalxırıq. Sanki dalğalı bir dənizin ortasındasan. Uzaq üfüqlərə qədər hər tərəfdə sıralanmış dağ silsilələri bir-birini qovan dalğalara bənzəyir. Kanat yolunun bağlanmasına az qalsa da, vaxt itirmədən dağın sırtındakı kiçik tikilliləri, hədiyyə satılan yerləri gəzir və ağac kümələrin birində şamanlara bənzər birisiylə rastlaşırıq. Xaçpərəstlik rəmzləri satır əslində, lakin özünü bütün dinlərdən xəbəri olan və özəlliklə Altay ruhunu bilən mütəxəsss kimi aparır. Söhbətimiz tutur, ancaq artıq son yolçuları kanata dəvət edirlər. Mən zarafatla "qoy bağlasınlar, piyada düşərik" deyirəm. Bu, Babadağdan enmək kimi çətin bir iş olardı...

Gecəni Qorno-Altaysk şəhərində qaldıq, səhəri bura kimi mənə yoldaşlıq etmiş Faiq və Müşfiqlə vidalaşdım, onlar Novosibirskə qayıdacaqlar... Ejerlə Sergey məni şəhədən 70 km. aralıda Xatun çayı sahilindəki Tursib adlı istirahət mərkəzinə gətirdilər. Əlimdə yazım var və coşqun dağ cayının sahilində, ağac evdə bir an tez təklənmək istəyirəm. Bilirəm ki, Diman rayonlardan qayıdandan sonra burda oturmaq olmayacaq.

***

Bura Çemal oymağının ərazisidir və Rusiyanın hər tərəfindən turistlərin axdığı bir yerdir. Adama boy verməyən, güllü-çiçəkli, yayın ortasında da yam-yaşıl olan belə otlaqları, belə ucaboylu şam və sidr ağaclarını başqa yerdə görmək mümkün deyil. Meşələr Böyük Qafqazın quzey yamaclarını, Tiberdanı xatırladır.

Görünür müşayiətçilərim Dimandan özəl tapşırıq alıblar. Ejer: "Sabah bazar günüdür, sizi əlavə narahat eləmək istəmirik, dincələrsiniz, məsləhət görülən bir-iki yer var, yorulmamısınızsa, bu gün baxaq!" deyir. Otağa girməyimizlə çıxmağımız bir olur. Xatun çayı boyu yuxarı – Çemala, oymaq mərkəzinə doğru qalxırıq. Düşünürəm ki, doğrudan da, bu gözəllikləri görmədən otağa qapanıb qalmaq düz olmazmış. Kəndlərdən, istirahət yerlərinin yanından keçirik. Xatun boyu meşələr - Kemerovadan (kömür sözündəndir), Buryanskdan, Novosibirskdən, hətta Moskvadan gəlmə turistlərlə doludur. Eləcə çadırlarını qurub yaşayırlar. Yol boyu yarmarkada, xırda alış-veriş yerlərində satılan Altay nemətləridir: daşlardan düzəldimiş hədiyyələr, onlarla növü olan dağ otları-yerli çaylar, Altay balı, maral buynuzundan düzəldilən dərmanlar, milli geyimlər və s.

Öncə Çemaldan yuxarıda çayın ortasındakı Patmaz (Batmaz) adlı adada yerləşən məbədə baxmağa gedirik. Burda Xatun çayı genişlənib gölə çevrilmişdir. Sahillər hündür qayalıqlardır. Adaya suyun 10-15 metr hündürlüyündə yellənən asma körpüylə keçməlisən. Deyilənə görə, bu məbəd və ada tək deyil. Aralıq dənizində eyni adlı adada bu məbədin bənzəri var. Əslində isə bu balaca monastr proslav missionerləri tərəfindən 1848-ci ildə ağacdan tikilmişdir, dəfələrlə yandırılsa da, 2000-ci ildə yenidən qurulub. Proslav kilsəsi buranı müqəddəs elan edib. Məncə, müqəddəslik bu təbiətin, bu guruldayan dağ çayının, ağ, mərmər qayaların, ucalan dağların özündədir.

Şənbə günü olduğuna görə türistlərin arası kəsilmir. Körpünün ağzında uzun bir növbə var. "Burda dayanmağa dəyməz!" deyərək ev sahiblərini növbəsiz keçmək minnətindən xilas edirəm.

Monastrdan sonra A.K.Bardinin muzeyinə getdik. Həyətin sakitliyində, səliqə-sahmanında bir canlılıq var, ilk dəfə gəldiyini və buranın müzey olduğunu unudursan. Bizi Bardinin xanımı qarşlayır. Müəllim işləyib, ziyalıdır, Altayın tarixini və altaylıların taleyini yaxşı bilir. Həyətdə üç ev-ağacdan tikilmiş üç, altaylılar demiş ayıl (aul) var. Böyüyünü Bardin öz əliylə muzey üçün tikib. Burda bütün türk dünyasından nişanələr, Altay dünyasının əbədiyaşar rəngləri toplanıb. Muzeydə Altayın böyük oğlu, maarifpərvər ziyalı, rəssam, ictimai-siyasi xadim, sonda repressiya qurbanı Q.Çoros-Qurkinin həyatı və sənətindən geniş bilgi verilir. Xatirə kitabında qeydlərimi yazıb çıxıram. Yol boyu Coros-Qurkinin şəxsində tək bir adamın öz milləti üçün nə qədər böyük işlər görə biləcəyi haqqında düşünürəm. İlk rəssamlıq işləri, Tomskda fərdi sərgisini açması, orda Rusiyanın böyük mənzərə rəssamı İ.İ.Şişkinlə tanış olması, Preterburqda onun emalatxamasında qala-qala Rəssamlıq Akademiyasında oxuması, Sibirin ilk peşəkar rəssamı olması, Altayda maarifçilik hərəkatına başçılıq eləməsi, daşıdığı böyük vəzifələr, Altay dağlarının muzeylərini bəzəyən son dərəcə gözəl, bəzən sehirli mənzərələrini yaratması... Üstəlik rəngləri qədər parlaq və əlvan yazıları. Cümlələrin hər biri şeir misrası kimi səslənir:

"Mən sanki dünya yaranışının ilk gününü görürəm. Uzun əsrlərin zülmətindən sonra, sən, Xan Altay, ilk dəfə doğan günəşdən işıqlanarkən möcüzəli qayaların necə işıq saçır, zümrüd buzlaqların necə parıldayırdı! Ətrafda hər şey cana gəlir, hər şey çiçəkləyir və bir bütöv, aramsız musiqiyə qoşulur, sonu olmayan bir misilsiz akkorda dönür, təbiət bayram edirdi. Gözə görünməyən zərif tellərdən qopan ilahi mahnılar sənin qoynunu təbiətin musiqisi, şəlalələrin harayı və coşqun çayların gurultsu ilə doldururdu. O musiqi dağlardan və gədiklərdən, çiçək açan və ətir saçan vadilərdən axıb gedirdi. Öz köpüklü sularını daşlara çrpa-çarpa gözəl, burulganlı Xatun keçib gedirdi".

Çoros-Qurkin bir müdət respublika Dumasına başçılıq edərək Altayın özünü idarəetməsi ugrunda çalışmışdı.

Bütün bunların "mükafatı" ağır olmuşdu və böyük rəssam 1937 fəlakətindən qoruna bilməmişdi.

Beləliklə, bir insan ucalıb Üç Sumer dağının zirvələrindən birinə, Kadın-Bacı ilə yanaşı ucalan zirvəyə çevrilir... Əgər Tursibə qayıdan yoldan sola dönüb, Xatun çayını adlayadaq, Ayrıdaş dərəsi boyu irəliləsəniz, Askat və Anos kəndlərinə çatacaqsınız. Tarixi bir körpüdən keçəcəksiniz. Xatun çayının üstündə 11 belə körpü var. Şalbandan tikilib və bircə mıxdan da istifadə olunmayıb... İlk qarşınıza xalq sənətkarları, xalq teatrı, buddist məbədi ilə məşhur olan Askat kəndi çıxacaq. Qriqori Çoros-Qurkin ordan 6 km aralıda yerləşən Anos (on çay yatağı) kəndində anadan olub. Bu balaca kənddə indi böyük rəssamın ev-muzeyi, rəssamlar üçün emalatxana, Altayın bütün guşələrindən gətirilmə ağacların əkildiyi dendrari var.

***

Həftə başlanan kimi Qorno-Altayska qayıdası oldum. Köhnə dostumu El Qurultayında - iş yerində ziyarət etdim. Gözlədiyimin tərsinə Diman heç dəyişilməyib, sanki elə səksəninci illərdə tanış olduğum cavan oğlandır. Son vaxtlarda yüngül rahatsızlığı var, lakin buna görə halını pozmur, mən də təsəlli verirəm. O vaxt - Qırğızıstanda tanış olduğmuz gənclərin sonrakı taleyidən, yaradıcılıq işlərimizdən, Rusiyanın çətin şəraitdə də tədricən dirçəldiyindən danışırıq. Bu illər ərzində Dimanla cəmi bir dəfə Bakıda görüşmək qismət olub. Onun həm qələm sahibi, həm də ictimai-siyasi xadim kimi yüksəlişinə sevinirəm. Moskvada təhsil alandan sonra qəzetdə əməkdaş, sonra redaktor olub, Elmlər Akademiyasını bitirib, namizədlik dissertasiyası müdafiə edib, respublikanın Mədəniyyət və Kino naziri vəzifələrini daşıyıb, Rusiyanın Əməkdar mədəniyyət işçisidir. Təkcə Altayın yox, Rusiya Federasiyasının tanınmış icyimai-siyasi xadimlətindən biridir. Semipalatinskdə atom sınaqlarına qarşı çıxıb. Bir dəfə deputat mandatından imtina edib, "Gənclik rüzgarları", "Nəgməkar sidr agacları", "Ortam üçün mahnılar", "Bulaqda ulduzlar" "Xatun - mənim dənizim", "Bay-Terekə qayıdış" (altayca, rusca) və "Altay zirvələri" (rusca) şeir və publisistika kitablarının müəllifidir. Bir sözlə, bütün ömrünü xalqının, respublikasının gəlişməsinə, yüksəişinə həsr edib...

Diman Belekov 1953-cü ildə Onduqay oymağının Selcar kəndində anadan olub və təbii ki, Altayda görmək istədiyim yerlərdən biri də Selcar idi... Xəritəyə baxa-baxa mənə respblikanın on oymağının hər birinin ayrı bir özəlliyi olduğundan danışır və hiss edirəm ki, ona qalsa, mənə bu oymaqların hər birini göstərmək istər. Ancaq vaxt azdır və cəmi iki bölgəyə gedə bilərəm...

Dağlıq Altayın məşhur şairlərindən Arjan Adarov onun haqqında yazır:

"Mən Diman Belekovun şeirlərini oxuyanda - Yaloman təpələrini, firuzəyi Xatunu, sərt qayalı dağları, əfsanəvi Yaylaquşunu, əlçatmaz Kadrini, daş yarğanlardan şütüyən işıqşırnaqlı çayları, Yalomanın çiçəklənən bağlarını görürəm... Belekov poeziyası öz mənbəyini hardan alır? Niyə onun poeziyası bu qədər təmiz, şəffaf və melodikdit?

...Mən Diman Belekovun valideyinlərini tanıyırdım. Sadə zəhmət adamları, ...heyrətamiz dərəcədə xeyirxah, gözəl insanlardı... Atası İtul Belekov tökməbədən, güclü, torpağa bağlı bir adam, çoban və ovçuydu. Anası bəstəboy, irigözlü, gözəl qadındı. Qədim evdə ocaq başında ağ rəngli araqdan qurtumlya-qurtumlaya biz öz doğma Altay mahnılarımızı oxuyurduq. Bu mahnılar Xatunun, göy qayalı dağların ütündə qanadlanırdı.

Gecə. Alov dillərində tonqalın – Altay lalələrinin allığı,

Ağ simlərdən Altay arqımaklarının iti qaçışı səpilir qaranlığa;

Zəhmli musiqiylə axır qızıl ilxılar dərənin zülmətinə

Dərdə, qəmə, zülmətə sinə gərir bir yerdə

Ellər - bahadır kimi...

Belekovun poeziyası hissiyyatlı, pomantik və düşündürücüdür..."

Azərbaycan-Altay əlaqələri, bu işdə yazıçıların, millət vəkillərinin görə biləcəi işlər barədə xeyli söhbət edəndən sonra respublika muzeyini görmək istədiyimi bildirirəm. Bərabər gedirik. Muzeyin direktoru özü məlumat verir, lakin bu, Dimanı qane etmir, tez-tez özü qarışır söhbətə. Hansı muzey işçisi Dağlıq Altay tarixini, arxeologiyasnı, mifologiyasi və mədəniyyətini Dimandan yaxşı biləcək! Dağlıq Altay muzeyinin ekspozisiyası unikal və zəngindir. Məni ən çox arxeoloji tapıntılar və qədim dövr maraqlandırır. İki min beş yüz il öncə yaşamış gənc xanımın mumiyası da bu muzeydə saxlanılır. Altay kurqanları yüz illər boyu nə qədər talansa da, hələ çox sirlərini gizlədir. Muzeydə xanımın tapıldığı kurqanın bənzəri də yaradılmışdır. Bəlli olur ki, 25 yaşlı xanım arabası və arabaya qaşulan altı atıyla, bütün geyım-kecim və sərvətiylə birgə dəfn olunub. Başında öz saçı deyil, parik olub. Mizirdə fironların mumiyalarına baxmağa peşman olmuşdum. İndi də gənc xanımım 25 əsr sonrakı halına gözucu baxıb keçirəm. Əbədi olan dağlardır və muzeydə Altayın ölməz gözəlliklərinin əksi olan xeyli dəyərli rəssamlıq əsəri, Altay xalqının böyük istedadının nişanəsi olan sənət nümunələri var. Onlara tamaşa edirik..

Sonra muzeyin qapalı həyətində Altayın ən məşhur qayçı-musiqiçilərindən birinin, Rusiynın əməkdar artisti Noron Şumarovun ifacını dinləyirik. Muzeyin qədim eksponatlarıyla dinlədiyimiz musiqi arasında qeyri-adi bir ahəng, səsləşmə var. Noron Altayın çox məşhur ifaçılarından biridir və vaxtilə Dimanla birgə Bakıda da olub. Altay qayçı sənəti bizim aşıq sənətinə bənzəyir. Ancaq onlardan da çox manasçıları xatırladırlar. Bizdə dastan demək ənənəsi getdikcə zəifləyir. Altayda isə qayçılar 5-6 gün ara vermədən qaylarını, yəni qoşqularını və oxumalarını davam etdirə bilərlər. Sonrakı günlərdə bunun şahidi oldum. Hər rayonda məni qarşılayanlar arasında bir nəfər də qayçı olurdu. O, bədahətən və özəl olaraq qonağın (burda konkret mənim) həmin bölgəyə gəlişi şərəfinə qoşub-oxuyur.

XXI yüzil çox şeyi dəyişsə də Altayın qədim ənənələrini silə bilməmişdir. Min illərin maddi yadigarlarının qorunduğu bir yerdə minillərin üstündən adlayan ölməz havaları dinləyirdik. Balaca aulların və böyük dağların böyük sahiblərinin havalarını...

(davamı var)