Xan Altay ucalığı

Altay, yəni Qızıl dağlar, özünü türk sayan hər bir kəsin ömrü boyu heç olmazsa bircə dəfə görmək istədiyi, ziyarətinə can atdığı sirli, qutsal bir yerdir. Türk ruhundakı enerjinin köklərini duymaq istəyənlərin, tarixlə, mifologiya ilə, türk dilləri və folkoru ilə maraqlananların dəli sevdasıdır. Əfsanədir, nağıldır... Qədim türklər dağları canlı sayırdılar, buna görə də onlara sevgiylə, ehtiramla XAN deyirdilər: Xan Tenqri, Xan Altay...

(Əvvəli burada)

***

Aul demişkən, bir məsələni yazmadan ötə bilmərəm. Altayda olduğum günlərdə Moskva televiziyalarının birində Gənc və Hazırcavablar klublarının (KVN) yarışı keçirilirdi. Əsasən Rusiya komandalarıydı, aralarında Bakı klubu da vardı. Görünür, KVN dövrü də arxada qalıb, çünki çıxışlar Qusmanların, Anar Məmmədxanlıların komandaları ilə müqayisədə çox solğun idi. İnsafən, yenə Bakı komandası seçilirdi aralarında. Ancaq bizim bəzi filmlərimizdəki yanlışlıq burda da davam etdirilirdi: Aul, cigit və sair. Bu, Dağıstan üçün, Şimali Qafqaz üçün düzdür. Ancaq Azərbaycanda aul yox - oba, cigit yox - igid var. Niyə özümüzü başqasına bənzətmək xəstəliyindən əl çəkə bilmirik?..

Bakıdan zəng vuranda tanıdığım Altay yazaları ilə görüşmək istədiyimi də bildirmişdim. Günorta yeməyinə onlar da dəvət olunub: Pasley Samık və Brontay Bedyurov.

Brontay mənim Altayda olduğumu eşidincə Moskvadan uçub gəlib. Altayın məşhur şairlərindən olan Pasley Samıkı Azərbaycanda tanıyanlar çoxdur. Vaxtilə Moskvada bizim Fikrət Qoca ilə oxuyub, onu Altaya – öz yurduna aparıb. Fikrət Sadığı da tanıyırlar. Burda keçirilən ədəbiyyat günlərində iştirak edib və Altay haqqında şeirlər yazıb.

Məclisimiz uzanır, Noqanın komuzu möcüzələr yaradır, restoran dağ şəlalərinin gurultusu, meşələrin xışıltısı, at ilxılarının sel kimi axışı və tənha yolçunun yorgun ayaq səsləri ilə dolur. Pasley Samık öz yeni şeirlərini oxuyur. Razılaşırıq ki, Dimanın işi çox olduğuna görə rayonlara, dağlara Brontoyla birgə gedək.

***

Altay respublikasının cəmi on oymağı var. Səfər üçün Onduqay və Ust-Kan seçilir... Bunun mənasını sonra anlayacağam. Bəlli olacaq ki, bu oymaqlar həm də respublikanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindədir, Dimanla Borontayın ata yurdları da burdadır...

Axşam yenidən Tursibə qayıdıram. Səfərimiz sabah başlanacaq.

...İşçi qızlar xahişimlə balaca yazı masasını gətirib eyvana qoyublar. Dopdolu ay da sanki məni gözləyirmiş, düz gəlib dayanıb həyətdə ucalan şam ağaclarının başında. Onun işığının sehri Xatun çayının səsinə qarışır və ürəyini izahı olmayan bir rahatlıqla, güclə doldurur; elə bilirsən beləcə oturub səhəri-axşamı hiss etmədən, yorulmadan çalışa, ürəyini boşalda bilərsən...

***

Həftənin ikinci günü, iyulun 21-də səhər tezdən Altay respublikasının xalq yazıçısı və elbaşı, yəni əcnəbiləşmiş dillə desək, xalq lideri, Rusiya Federasiyası Yazarlar Birliyinin katibi Bpontoy Bedyurov başda olmaqla, yol yoldaşlarım - Əjər və Sergey gəldilər. Əjər hüquqşünasdır, El Qurultayında belə gənclərin olmasına sevinirəm, hazırlıqlı, yüksək mədəniyyətli, əsil türk tərbiyəsi görmüş, böyük-kiçik yeri bilən, Altayın bir kəndindən, sadə bir ailədən çıxsa da, artıq öz ayağı üstündə duran istedadlı gəncdir. "Altayın gələcəyi sizin əlinizdədir! - deyirəm, - bu gün köməkçisən, sabah deputat, Qurultayın sədri..."

Xatunun sol sahilinə keçir və iç oymaqlara doğru irəliləyirik; getdikcə mənzərələr də dəyişilir. Meşəli dağlarla sıldırım qayalıqlar bir-birini əvəz edir. Ancaq iyulun axırına yaxın bu qədər yaşıllığa gözümüz öyrəşməyib, hələ ot çalını başlanmayıb və torpağın bütün gül-çiçək sərgiləri göz önündədir.

Ədəbiyyat söhbətləri, köhnə dostlarla bağlı xatirələr, dünyanın ümumi durumundan doğan əndişələr yola körpü salır. Ancaq Altay yolları o qədər gözəlliklərdən keçib gedir ki, körpü və ya yolun qısalması haqqında düşünmürsən...

Söhbətin şirin yerində Tümendən köhnə dostum, jurnalist-yazar Knyaz zəng vurur: "Rusiyanın "Kino" jurnalını göndərdim, aldınmı?" "Almamışam. Bakıda deyiləm! Altaydayam!" "Ooo! Nə gözəl! Orda mənim bir dostum var. Görüşüb tanış olsanız, yaxşı olar. Gözəl insandır, Dağlıq Altayın ən tanınan yazarlarından biridir..." "Tanış olaram, - deyirəm, - kimdir o?" "Brontoy Bedyurov!.."

Məni gülmək tutur: "Brontay yanımdadır! Verim telefonu, danışın!".

Bu da insan münasibətlərinin sirli bir səhifəsidir. İnsanları bir-birinə bağlayan gözəgörünməz bağlardan biridir...

***

Dağlıq Altayda böyük dağ aşırımlarında yay yarmarkaları təşkil olunur. Burda hər cür dağ neməti tapa bilərsən: müalicəvi otlardan tutmuş növbənöv xalq sənəti ürünlərinədək. Bəzi yarmarkalarda Monqolustandan gətirilmiş əşyalar da var. Ancaq altaylılar üçün bu əsas deyil, əksinə, yarmarkaların aşırımların qutsal havasını pozmasına əsəbiləşirlər. Çünki aşırımlarda qonaqlar qarşılanır, bizim ocaqlarda olduğu kimi ağaclara parşa bağlanır, qayçılar çalıb-oxuyur.

Onquday oymağı ərazisinə girərkən Semi aşırımında (altaylılar Semibaşı deyir) bizi icrayə komitəsinin sədri Eduard Tekenov başda olmaqla bir heyət qarışlayır. Kımızla, üstünə əyirdək, qurud və sair yerli bərəkətlərin düzüldüyü süfrəylə və ən əsası şeir və musiqi ilə...

Açıq havada bir xanım bizi salamlayan, gəlişimizə məmnuniyyət duyğusuyla yazılmış bir şeir oxuyur. Elə danışır ki, sanki məni çoxdan tanıyır. Bu, əlbəttə Dimanın işləridir. Belə rəsmiyyət və təmtəraq məni sıxır, lakin adət-ənənəyə və göstərilən diqqətə minnətdar olmaqdan, cavab verməkdən başqa yol yoxdur. Gənc qayçı qopuzunu dilləndirir və bu rəsmi qarşılanma havasına musiqinin əbədi nəfəsi qatışır. Qarşılayanların ardında rayon qəzetinin redaktoru, mədəniyyət evinin müdiri, bizi kımıza, Dağlıq Altay nemətlərinə qonaq edən milli geyimli xanımlar var.

Dəniz səviyyəsindən 1717 metr hündürükdə olan aşırımdan Sarılıq dağlarının gözəl mənzərəsi açılır. Burda Daqlıq Altayın Rusiya tərkibinə qatılmasının ildönümü münasibətilə abidə qoyulub. Onun yanından keçib Sidr meşəsinə girir və parça bağlanmış ağacların birini seçib biz də ağ lentləri budaqlara bağlayırıq...

Niyə Sidr ağacı belə əziz tutulur? Bu barədə Altaylarda maraqlı bir əfsanə var. Bir dəfə tayqada yorulub əldən düşmüş bir ovçu dincəlmək istəyir və təbii ki, bu məqsədlə meşənin ən böyük, qocaman ağacının altını seçir. Ağacın budaqları yerə kimi əyilib, çadıra dönüb. İllər uzunu gövdəsinin mamırı tökülüb və altında qalın və yumuşaq bir döşəyə dönüb. Elə rahatdır ki, ovçu uzanan kimi dərin yuxuya gedir. Ertəsi gün tam dincəlmiş halda oyananda qəribə bir söhbət eşidir. Qulaq verib görür ki, danışan altında yatdığı sidr ağacıdır, sızıldaya-sızıldaya qocaldıqından, daha dayana bilmədiyindən gileylənir. Cavan ağac "niyə yıxılmırsan, axı sən dünən də belə ağrıyır və şikayətlənirdin" deyir. Qocaman sidr ağacı "necə yıxılım, yıxıla bilmirəm, axı altımda insan yatıb" deyir. Ovçu qalxıb qocaman ağaca bərk-bərk sarılıb ona minnətdarlığını bildirir. O kənara çəkilən kimi ağac dərindən köks ötürüb torpağa sərilir...

***

Günorta yeməyi üçün geniş vadinin ortasında "İpək yolu" adlanan yolüstü bir restorana dönürük. Bizi restoranın sahibi qarşılayır. "Sizin yerlinizdir" deyirlər. Həsən "çoxdan çıxmışam Bakıdan, azərbaycanla əlaqələrim üzülüb. Ancaq təsadüfən atam da burdadır. O, sizi daha yaxşı tanıyır. Gəlişinizi deyəndə, "o xalq adamıdır, şairimizdir, ona yaxşı qulluq elə!" – dedi. "Sağ olsun - dedim, -salamımı çatdır. Bura sənindirmi?" "Hə, özüm tikmişəm!" "Lap yaxşı. Qulluq elə, həm də mənim hesabıma!" Etiraz edir: "Elə şey olar! Bu mənim qonaqlığımdır, sizin şərəfinizə!. Bunlara da demışəm!"

Sonra öz saldığı bagı, çay qırağında tikdiyi kotecləri göstərib, "nə vaxt dincəlmək istəsəniz, buyurun, burda hər şəraitim var!" deyir. Taleyimiz belədir. Bu uzaq yollarda da Vətən bizimlədir...

Dağların arasında hava çıx istidir. Getdiyimiz yol da hər yerdə dərin dərələrdən keçir..

Bu bölgənin özəlliklərindən biri arxeoloji abidələrin, kurqanların bolluğudur. Öncə Çar kurqanına və ya başqa adla Başadar kurqanına baxırıq. Azərbaycandakı torpaq kurqanlardan fərqli olaraq burda dəfn edilənlərin üstünü daşlarla örtüblər. Çar kurqanı çoxdan araşdırılıb. Bizimlə bərabər kurqana turistlər də baxır. Brontay nəyə görəsə onlardan biriylə mübahisə edir. Sonra məlum olur ki, mübahisə etdiyi tarixçi alimdir və Bolqarstandan gəlib. Brontay kurqanların türklərə məxsusluğu, skiflərin türklüyü və indiki slavyan bolqarların kökünün türklərə bağlı olması ilə bağlı tarixçi alimə ağıllı-başlı bir "dərs" verir. Sonda bolqar xristian olduğunu boynuna almır, "mən tanrıçıyam" deyir. Əlaqə saxlayacağımız barədə vədələşib ayrılırıq...

Kurqandan azca aralıda yaxın dağların ətəklərinə kimi uzanan bir daş sıralaması, balbal karvanı var. Eynilə Tonyukuk abidəsinin yanında, Monqolustanda belə bir daş sırası görmüşdüm. Orda bu daşların Tonyukukun öz qardaşının intiqamını almaq üçün öldürdüyü döşmənlərin sayını bildirmək üçün qoyuldugunu yazmışdım. Bəs burda? Bu daşlar nəyin əlamətidir. Yoxsa təbiətin öz düzgüsüdür?

Altay kurqanlarının tapıntıları ümumi skif mədəniyyəti adına Ermitajda nümayiş etdirilir. Dünyada məşhur olan, daha doğrusu bugünədək gəlib çatmış ən qədim xalça da Pazırık kurqanlardan tapılıb. Persiya adıyla təqdim olunsa da, onun bir türk-Azərbaycan xalçası olması şəksizdir. Çünki o vaxt İran-Persiya ərazisində bu tipli xalçalar yalnız Azərbaycanda toxuna bilərdi...

Pazırık tuvinlərin dilində kurqan deməkdir və bütövlükdə kurqan mədəniyyətini ifadə edən bir sözdür.

***

Həmin gün çox sərt yolu olan, qayaların ovcunda yuvaya bənzər Çike-Taman adlı bir aşırımda da dayandıq, çay içdik. Brontay çayxananın adını göstərdi: Turan! Bəli, Turan torpağında olduğumuz hər addımda hiss olunur. Çayxana adları bu gün var, sabah yoxdur, amma bu yerin-göyün, dağın-daşın, çayların, göllərin, yolların və mənzillərin adı əbədidir. Altay xalqının özü kimi...

Onduqay oymağına gəlməyimizin bir səbəbi də buranın Brontayın, Diman Belekovun vətəni olmalarıdır. Yolüstü Brontay doğulduğu doğma Kuladı kəndini göstərir.

Sonra Dimanın alma, ərik bağları və və sanki dünyadan qopub dağlar arasında təklənməsi ilə yadımda qalan kəndlərindən də keçib getdik. Həmin gün 450 kilometrdən artıq yol keçdik. Gördüyümüz yerlər bir-birindən maraqlıydı. Ən unudulmaz mənzərələrdən biri Xatunla Çuy çaylarının birləşdiyi yerdi. Eynilə Arazla Kürün birləşdiyi kimi Çuyun ağ-bulanıq suları Xatının içində bir xeyli qarışmadan axır, sonra onun da rəngini dəyişir, ancaq yollar boyu Xatun o qədər göz yaşı kimi dupduru suyu olan çayları qoynuna alır ki, bu bulanıqlıqdan əsər-əlamət qalmır. Dağlıq Altayda xeyli dağ çayı var və onun da çoxu Xatuna qarışır...

Bizi müşayət edən tarixçi Çuy çayının o üzünü göstərir. Qarşı yaxada bir silsilə, sonra daha uca, qayalı və sərt bir silsilə:

- O arxa dağların arasında mağaralar var. Türkün qorunduğu yer oradır. Ötükəni, yəni türk soyunun sonuncu fərdini Qurd nənəmizin - Aşinanın qoruyub çoxaltdığı yeri Monqolustanda axtarırlar, tapa bilmirlər. Tapa bilməzlər də! Türkün beşiyini monqol düzlərində axtarmaq əbəsdir. O burdadır, Altay dağlarının qoynyunda, əlçatmazlığında! - deyir.

Çuyla Xatunun birləşdiyi yerdə, bələdçinin göstərdiyi dagın ətəyilə yol çəkilir. "Bəlkə gedək!" deyirəm. "Vaxtımız olsa, gedərdik! Amma yolu çətindir". Gülə-gülə: "Mən köhnə dağçıyam!" - deyirəm.

İki çayın bitişdiyi yerdə, Xatunun sol sahilindəki yastanda nəhəng bir bayraq abidəsinin ucaldılması nəzərdə tutulur. Yol da ona görə çəkilir. Həmin bayraq türklərin bu dağların bağrından qopduğunun rəmzi olacaq. Bu yerlər mağaraları, kurqanları, qayaüstü yazıları ilə məşhurdur. Bunların hamısı, Altay boğaz səsi və qayları-mahnılarıyla bərabər, Diman Belekovun təşəbbüsü ilə YUNESKO-nun qorunan dəyərlər siyahısına salınmışdır.

Dağlıq Altayın ən böyük mənəvi xəzinələrindən biri qayaüstü yazılardır: Biçiktu (yazılı qaya), Kalpakdaş və s. Həmin gün biz Kalpakdaşa baxa bidik. Böyük ərazini tutan yastı qayalardakı yazıların əsatirlərlə, qədim inanc və kosmik düşüncəylə yozula bilən görüntülərini bir gəlişdə gəzib-görüb yadda saxlamaq çətindir. İstidə qızmış qayaların həniri adamı vurur. Buna baxmayaraq, bizi qarşılayan dəstənin içində gəlmiş tarixçi gənclə iki saat boyu bir qayadan başqasına adlayır, bu açıq qalareyaya baxır və onların yozumunu dinləyirəm...

Ancaq bu qayaüstü yazıları hər yerdə bir vəhşilik və düşmənçilik izləyir. Hər yerdə yazıların, rəsmlərin ən qiymətlilərinin və qədimlərinin üstündən nadan əlləriylə adlar cızılıb. Qayanın içinə işləyən qalın hərflərlə: Nataşa, Nikolay, Vasya və s. Məncə, bu təsadüfi deyil və cahillikdən, kefli başla edilmir, bu vəhşilik də deyil; bu qəsd və düşmənçilikdir.

Kalpak daşın ətrafındakı seyrək meşəli, qayalı dağlar bizim Böyük Qafqazı xatırladır. Burda vadi genışdir. Yamaclar nəhəng terraslar kimi doğram-doğramdır. Bəzi yerlərdə qədim arx yerləri və bələdçimizin dediyi kimi "türk qalaları"nın qalıqları görünür.

Arada Altayın qüruru və rənzi olan Üç Sumer zirvələrini salamlamağa da imkan tapırıq...

Bu qədər uzun yol gedəndən, qayaüstü yazılara baxandan sonra yorğun-arğın, nisbətən balaca bir çayın Xatuna töküldüyü yerdə salınmış istirahət zonasına gəldik. Brontay "Ədəbiyyat günlərində qonaqlara burda, eləcə açıq havada, çəmənlərin üstündə yemək vermişdik, ətrafda heç bir tikili, aul yox idi. Bu düşərgə sonralar, Dimanla mənim ideyamla tikildi" - deyir. "Niyə məhz buranı seçmisiniz?"- soruşuram. İzah edir ki, bu çay qovşağının xüsusi bir mikroiqlimi var, həm də tarixi yerdir, ətrafı gözəldir.

Xatuna qovuşan çayın üstündəki asma körpüdən adlayıb bizim üçün ayrılmış yurdda yerləşirik. Birinci Eduard, vaxtilə milli güləş üzrə respublika çempionu olmuş iri cüssəli ev sahibi girir çaya və məni də dəvət edir: "Soyuq olmağına baxma, sonra çıxmaq istəməyəcəksən!" - deyir.

Gurultuyla axan, bir az ehtiyatsızlıq eləsən səni də alıb apara bilən bumbuz dağ çayı bir anda yorğunluğu yudu. Bundan sonra aclığımız yada düşdü. Qayaların altındakı köşkdə gecə saat 2-yə kimi oturduq. Kimsə yatmaq istəmir. Sibir türklərinin tarixi və taleyindən, əlaqələrimizi möhkəmlətmək yollarından, türk tarixindən danışdıq. Eduardın Azərbaycan haqqında da xatirələri var. Gəncədə, Goranda, Mingəçevirdə əsgər olub. Dağlıq Altay, tuva, xakas milli güləşinin tarixindən maraqlı sıhbət edir. Bu barədə kitab yazıb.

Güləş yarışları yenə keçirilir. Monqollar da qonaq gəlir.

***

Altay dili ərəb, fars, Avropa sözlərinin qarışmadığı təmiz dildir. Ara-sıra bizim arxaik sayıb işlətmədyimiz sözlər bir-birimizi daha yaxşı anlamağımıza kömək edir.

Bütün gecə söhbətlərimizin bir musiqi müşaiyətçisi var. Altay mahnılarının coxu süjetlidir. Təbiət, at, it bu mahnıların iştirakçısıdır. At ayaqlarının səsi, qartalların qıyıltısı... Qaycı azalıbmış, indi isə gənclərdə xalq musiqisinə maraq artır.

Qayçı gecə boyu bir neçə musiqi alətində çalır. Oxuyur, mahnının içində gülməli dialoqlar aparır. İkitelli kopuz təbiətin bütün səslərini canlandıra bilir.

Brontayın da, Eduardın da arzusu budur ki, türklər bu diyara tez-tez gəlib getsinlər, onsuz da turist axını ildən-ilə artır, belə getsə, təbiətin ilkin gözəlliyini qorumaq çətin olacaq. "Qoy Altay yenə türklüyün mərkəzi olsun; bir görüş yerinə, bütün türk xalqlarının yaddaş yerinə, milli varlığlarını qutlama yerinə, bir türk ocağına çevrilsin. Qorunsun".

Bu axşam Brontay bəyin Sibir türklərinin ümumi tarixi və mədəniyyəti haqda geniş ensiklopedik bilik sahibi olmasına sevindim. Onun və Sergeyin Sakanın inkişafı ilə bağlı söhbətləri bu bölgədə türklüyün yeni intibahından xəbər verir.

***

...Köhnə vərdişlə yuxudan tez oyanmışam. Bu dəfə Eduardı gözləmədən çaya baş vurdum. Soyuq su adamın bədənini dağların dözümü və enerjisiylə doldurur.

Sabah erkəndən yenə iri qazan ocağın üstündədir. Altaylılar səhərlərini də ətlə acırlar. Əti iri parçalar halında, sümükləri qırmadan qazana atıb bişirirlər. Çörək az yeyirlər. Daha çox əyirdəyə bənzər qızardılmış xırda çörək parçaları, mantı qoyurlar süfrəyə. Uyğurlarda görüb bəyəndiyim samza və bal da əskik olmur.

Eduard səhər yeməyi zamanı torpaqlarının azlığından, qışlaqlarının Altay diyarında qaldığına görə mal-qara, qoyun və maral sürülərini qış aylarında saxlamağa yerin çatışmadığından, Altay xalqının halal torpaqlarının əllərindən çıxdığından gileylənir. Başımı qaldırıb ətəyində oturduğumuz qayalıqlara baxıram. Ətəyində yox, altında deməliyəm, çünki qayalar qanad kimi üstümüzə gərilib, azca çırpılsa, nəhəng daş yığınlarının altında qalarıq.

Eduardla vidalaşıb Ust-Kan oymağına üz tuturuq.

(davamı var)