Mirzə Fətəli Axundov "Üçüz" layihəsində

MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOV TARİXDƏ

Kamran Əliyev (filologiya elmləri doktoru, professor): Mirzə Fətəli Axundov Qafqaz canişinliyinin səliqə-sahmanlı əməkdaşı kimi, ədəbiyyata novatorluq, bədii düşüncəyə yeni ideyalar, yeni janr və üslub gətirən sənətkar kimi, şüurun və materiyanın növbələşməsinə yanaşmada materialist kimi XIX əsrdə də, XX əsrin əvvəllərində də, sovet dönəmində də hakimiyyət və cəmiyyətin əsas təbəqələri tərəfindən qəbul edilib.

M.F.Axundov özündən sonra çoxlarına – N.B.Vəzirova, Ə.B.Haqverdiyevə, C.Məmmədquluzadəyə, C.Cabbarlıya sələf ola bildiyi halda, onun özünün sələfi yox idi.

M.F.Axundovu, ilk növbədə, Qafqazın geopolitik mövqeyi düşündürürdü. O, 1834-cü ildə Rusiyanın Tiflisdəki baş hakimi baron Rozenin yanında mütərcim idi. 1844-cı ildə Qafqaz canişinliyi təsis edildikdən sonra vaxtilə Puşkinin də yaxşı tanıdığı Vorontsovun rəhbərliyi altında işləmişdi və Rusiyanın Qafqaza geopolitik marağının səbəblərini az-çox bilirdi.

Qızılbaş-Osmanlı dilemmasının aydın cizgiləri M.F.Axundovun 1852-ci ildə qələmə aldığı "Sərgüzəşti-mərdi-xəsis" komediyasında Heydər bəyin dili ilə verilmişdi.

M.F.Axundov din üzərində fəlsəfi araşdırmalar aparıb. Gəlin, əvvəlcədən etiraf edək ki, M.F.Axundov allahsız deyildi. O, "Zəmanədən şikayət" şeirində "qaza həqdən gətirmişdir" sözlərini işlədir. "A.S.Puşkinin ölümünə Şərq poeması" əsərində "Dostumuz getdi o dünyaya, kömək et, allah!" misrasını yazır. Bir təcnisində "ya rəb" müraciəti aydın görünür. Müxəmməsində "tərsa qızı" və Məşhadan danışılır. Zakirə məktubunda epitetlərdən biri "qibləgah"dır. Cəfərqulu xana yazdığı şeirlərin birində mollaların Qurana etinasızlığından və qiyamət günündən bəhs edilir. M.F.Axundovun dinə dair fəlsəfi görüşləri geopolitikanın klassik qarşıdurması – müsəlman və kafir, islam və xristian ətrafındadır.

M.F.Axundovun davası şəriətlə idi. O, 1875-ci ildə Mirzə Yusif xan cənablarına yazdığı məktubunda ("Yek kəlmə haqqında") "bütpərəstlərdən və müşriklərdən qul və kəndlər alıb-satmağa" qarşı çıxırdı. Avropada isə "Tövratın fitvasına" baxmayaraq, bu alqı-satqı dayandırılıb. Hətta bu barədə "Rus dövləti də bu yaxın zamanlarda Xivədə özbək tayfası ilə bir şərt bağlayıbdır". M.F.Axundov bir fikri də qəti söyləyirdi ki, "Mən oruc tutmuram, namaz qılmıram, mənə cəza vermək allahın işidir, şəriət nə üçün mənə hədd vursun və mənim haqqımda əzab və cəzanı, hətta ölümü belə rəva görsün?"

M.F.Axundov "Nəzm və nəsr haqqında" məqaləsində yazır: "Füzuli şair deyil və xəyalında əsla təsir yoxdur; ancaq nazimi – ustaddır". Qəribədir ki, o, Füzuli ilə müqayisədə Firdovsi və Nizamini şair hesab edir, onlara yüksək qiymət verir.

Axundovun əsərlərində belə bir mənzərə müşahidə olunur: :Müsyo Jordan həkim-nəbatat, Frans Fok, kazaklar artıq Azərbaycanda – Şərqdədirlər. Kəmalüddövlə Avropanı gəzib İrana-Şərqə qərbli kimi qayıdır. Məsələ aydındır: "Şərq Qərbə doğru hərəkət etməlidir"!

MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOV ƏDƏBİYYATDA

Çingiz Hüseynov (yazıçı): Mövzuyla əlaqədar təkcə onu deyə bilərəm ki, ədəbiyyatımızda Mirzə Fətəli Axundov barədə "Fətəli fəthi" romanından savayı böyük əsər olmayıb. Keçən əsrin 50-ci illərində yazıçı və mənim şahmat dostum Ənvər Məmmədxanlı (saatlarla onunla oynayırdıq, uduzduqca daha da həvəslənirdi, doymurdu oyundan) Mirzə Fətəli haqqında roman yazdığını hamımıza bildirmiş, hətta romandan böyük bir parça da, məncə, "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində dərc etdirmişdi. Əsərin adı "Səbuhi" idi.

Bir gün şahmat oynadığımız zaman (onda yaşım 26 ya 27 olardı, Ənvər məndən on neçə yaş böyük idi) romanın taleyilə maraqlandım, dedi, atdım romanı, yazmayacağam, Mirzə Fətəli gözümdən düşdü... Və mənim təəccübləndiyimi görüb qəti əlavə etdi: "Çarın Qafqazda casusuymuş"...

Bu söhbəti mən 15-20 il sonra – roman arzusu məndə alovlananda xatırladım... Görünür, Mirzə Fətəlinin "poqonları" lirik yazıçımız olan Ənvər Məmmədxanlını ("Bakı axşamları"!) çaşdırmışdı... Hələlik bu qədər.

P.S. Mirzə Fətəli Axundov haqqında yazılmış ən irihəcmli və sanballı əsər elə Çingiz Hüseynovun müəllifi olduğu "Fətəli fəthi" romanıdır. Müəllif romanı arxiv mənbələri əsasında yazıb – tarixi romandır.

Romanda hadisələr XIX əsrdə Qərbi Avropada, Qafqazda, Rusiyada, Osmanlı və Fars imperiyalarında baş verir. Əslən türk mənşəli olan rus zabiti, Azərbaycan yazıçısı Mirzə Fətəli Axundov Qafqazda üç imperiyanın qarşıdurmasını müşahidə edir və siyasi həyatda iştirak etməklə onun müstəmləkəyə çevrilməsinin şahidi olur.

"Fətəli fəthi" romanı günümüzdə Qafqaz mühitində baş verənləri daha yaxşı müşahidə etmək və Axundovu daha yaxından tanımaq üçün ən yaxşı nümunədir.

MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOV FİLMDƏ

Aydın Kazımzadə (kinoşünas): II Dünya müharibəsi ərəfəsində Bakı kinostudiyasında bir neçə bədii ekran əsəri, o cümlədən böyük Azərbaycan maarifçisi, dramaturqu və filosofu Mirzə Fətəli Axundovun həyat və fəaliyyətindən bəhs edən "Səbuhi" filmi istehsala buraxılmışdı.

"Səbuhi" filmində gənc Mirzə Fətəli öz xalqının sədaqətli oğlu, dövrünün qabaqcıl ideyaları uğrunda alovlu mübariz kimi göstərilib. Filmin ssenarisini görkəmli ədəbiyyat tarixçisi, Axundov yaradıcılığının tədqiqatçısı Mikayıl Rəfili yazmışdı.

"Səbuhi" M.F.Axundovun ədəbi təxəllüsüdür, "sübh" sözündəndir, "sübhə məxsus olan", "səhər adamı" deməkdir.

Filmdə qəhrəmanın həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı çoxlu faktlardan istifadə olunub: onun 1834-cü ildə Tiflisə gəlməsi, o zamankı Cənubi Qafqazın qabaqcıl adamları və sürgündə olan rus dekabristləri ilə yaxınlaşması, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi vəzifəsində çalışması, mütərəqqi rus və Qərbi Avropa ədəbiyyatını, ictimai-fəlsəfi fikrini öyrənməsi, evlənməsi, ərəb əlifbasının latın qrafikası ilə əvəz olunması üçün mübarizə aparması və s. hadisələr ekranda öz əksini tapıb.

Filmin elə ilk səhnələrindən gənc Fətəli ilə bağlı maraqlı bir söhbətin şahidi oluruq. O, Tiflisin girəcəyində aşıq Səttara rast gəlir. Aşıq mahnı oxuyur. Jandarm onun üstünə qamçı qaldırır. Səbuhi jandarmdan soruşur: "Sən atana əl qaldırarsanmı?" Jandarm deyir: "mənim atam ölüb". Bu səhnədə müəlliflər jandarmın simasında çar üsul-idarəsinin özbaşınalığını tutarlı faktla açıb göstərirlər.

Filmdə bir sıra maraqlı səhnələr olsa da, bütövlükdə əsər dramaturji həllini tapa bilməyib. Elə ona görə də əsərin baş qəhrəmanı olan M.F.Axundovun xarakteri tam açılmayıb. Bu obrazı yaradan istedadlı aktyor İsmayıl Dağıstanlı nə qədər səy etsə də, buna nail ola bilməyib.

"Səbuhi" filmində müəlliflər dinə mənfi münasibətlərini açıq-aşkar bildirərək Səbuhinin dili ilə Şeyx Əliyə deyirlər: "Mən sənin Quranına inanmıram, mən sənin şəriətinə inanmıram". Qəribə orasıdır ki, bu sözləri qəhrəmanın adından rejissor A.Beknazarov deyir. Həmin o Beknazarov ki, erməni filmlərinin birində ona türk əsgəri rolunda oynamaq təklif olunanda bundan qəti şəkildə imtina etmişdi.

Bununla belə, filmdə tamaşaçıları vətənpərvər olmağa səsləyən səhnələr az deyil.

Ekranda pis güzərandan cana doymuş və öz hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxmış kəndlilərin jandarmlar tərəfindən silah gücünə susdurulması təsvir olunub. Bu zaman iri planda, kəndlilərin ön cərgəsində ölmüş balaca uşaq göstərilir. Onun sıxılmış ovcunda daş var. Ustalıqla lentə alınmış bu epizoda həyəcansız baxmaq olmur. Ana ölmüş balasını qucağına alıb fəryad edir.

Tamaşaçı ilə birgə bu dəhşətli səhnəni seyr edən Səbuhi azadlığa gedən yolu mədəniyyətdə, maarifçilikdə aramağı qərara alır.

Belə bir təsirli epizodla biz Səbuhinin ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi layihəsi ilə Türkiyəyə gedib Osmanlı din xadimləri qarşısında çıxış etməsində rastlaşırıq. Donmuş simalar, sərt və şübhəli baxışlar. Kinokameranın obyektivi bir-bir bu qoca simaları bizə göstərdikcə Səbuhi ilə birlikdə həyəcan keçirir, narahat oluruq.

Tarixdən bizə məlum olan Axundovla filmdəki Səbuhi arasındakı fərq birincinin xeyrinə olsa da, ümumiyyətlə, M.F.Axundov haqqında bədii filmin çəkilməsi müsbət haldır.

Bu filmin ikinci rejissoru Rza Təhmasib, baş operatoru Dmitri Feldman, ikinci operatoru Əsgər İsmayılov, bəstəkarı Tofiq Quliyev, geyim rəssamı İsmayıl Axundovdur.

M.F.Axundzadənin 200 illik yubileyi münasibətilə Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında böyük yazıçı-dramaturqun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş "Sübhün səfiri" adlı tammetrajlı bədii film çəkilib. Filmin ssenari müəllifi Anar, quruluşçu rejissoru Ramiz Həsənoğlu, quruluşçu operatoru Kənan Məmmədov, quruluşçu rəssamı Rafis İsmayılov, geyim rəssamı Tahir Tahirov, bəstəkarı Cavanşir Quliyev, ikinci rejissoru Akif Rüstəmov, icraçı prodüseri Adil Qulamovdur.