İlıq aprel. Fəxri Xiyaban. "Məzar səssizliyi"ndən doğan vahimə və ruhların görüş yerində ruh qovarcasına bayatı deyən qəbiristanlıq xidmətçiləri... bir də mən...

Bu fəxri məzarlıqda fəxrlə addımlayıb Azərbaycan tarixinin canlı və ya əslində, artıq cansız bədəni ilə rastlaşmaqla ucsuz-bucaqsız tarixin intəhasızlığına yuvarlanmaq qorxusuzluğu. Bu bir görüş idi və öz istəyimlə gəlmişdim...

Darvazadan içəri girən kimi Rəşid Behbudovun qollarını açıb nəzərlərimi qarşılayan məzarüstü heykəli marağımı onlarla ictimai-siyasi və mədəniyyət xadimlərinin məzarlarına yönəltdi. Səməd Vurğunla uzaqdan-uzağa göz-gözə gəlirik. Darısqal bir aralığa yönəlib məmləkətin əzəli və əbədi sahibləri ilə görüşə tələsirəm. Rauf Hacıyev, İsmayıl Şıxlı, Elçibəy, Ziya Bünyadov və Heydər Əliyev... Dəyər verdiyim, təbiri-caizsə, hər bir azərbaycanlıya doğma olan bu fikir adamları ilə sanki canlı, hər hansı bir toplantı salonunun foyesində qarşılaşmış kimi əlimi cibimdən çıxarıb pencəyimin yaxasını düymələyirəm... sayğı duruşunda, qürurla.

Qəbir üstündə fəxarətli yazılar...

Məzar daşlarının üzərini oxuya-oxuya irəliləyirəm. Bütün zamanların müdrikləri bir zamanların məşhurlaşdırılmışları ilə əvəz olunmağa başlayır. Qandyurin İvan Yeqoroviç, Sabsai Pinxos Vladimiroviç, Melnikov Mixail Piminoviç və adının altında Kommunist Partiyasının üzvü olduğu xüsusi fərəh və böyük hərflərlə yazılmış neçə-neçə tanınmamış petrovlar. Elə bu məqamda Sovetlər zamanı tarix imtahanına hazırlaşan bir ustad jurnalistin əziyyətinə biganə qalmayan nənəsinin sözlərini xatırlayıram:

"Əşşi, bu da işdir? Bu yazıq uşaqlar axı hardan bilsinlər ki, hansı urus harda gorbagor olub?!"

... Deyəsən yerlərini tapmışam axı.

Sovetlər dönəmində onlara göstərilən tumarlı diqqət və ütülü sayğı anlaşılandır. Axı indi Sovet yox, məhz həmin fərəh və böyük hərflərlə Azərbaycan dönəmidir. Fikrimcə, mənsub olduğumuz dinin təməl şərtlərini nəzərə alaraq həmin qəbirləri şəhərkənarı qəbristanlıqlara köçürməklə məmləkətin fəxri məzarlığındakı yer problemini yumşaltmaq olar.

Müsavat "cəlladları"...

Nəzərim təsadüfən şəkilsiz bir məzarın üzərində cəmləşir – "Əksinqilabçıların əli ilə vəhşicəsinə öldürülmüş Sovet hakimiyyətinin qurulması uğrunda qorxmaz mübariz Qasım İsmayıl oğlu İsmayılov".

Qocamanlardan eşitmişəm ki, indiki Goranboy rayonu Sovet hakimiyyəti dönəmindən müstəqillik alınana qədər Qasım İsmayılov adlanıbmış. Və apardığım xırda araşdırmaya görə, Şəmkir rayonunun Qasım İsmayılov kəndinin adı hələ də dəyişdirilməyib.

Məzar önündəki düşüncəli vəziyyətimə biganə qalmayan qəbiristanlıq xidmətçisi - ağsaqqal məni fikirdən ayırır: "Necə kömək edə bilərəm sizə?"

Jurnalist olduğumu bilib, işimə mane olacağını düşünərək onu "başımdan etməyə" çalışıram: "Təşəkkür edirəm. Ehtiyac yoxdur. Yorulmayasınız".

Canlılarla söhbət üçün darıxdığı hər halından bəlli olan, daha sonra ali təhsilli olduğunu biləcəyim bu yaşlı insan əl çəkənə oxşamır: "Elə məzarlardan burda çoxdur, ay oğul", - deyir və üzünü çevirib gedir. Qeyri-ixtiyari dalınca düşürəm. Bax, bu da biri - "Müsavat cəlladları tərəfindən vəhşicəsinə öldürülmüş alovlu bolşevik Əli Bayram oğlu Bayramov".

Hələ bura bax: "Müsavat qatillərinin əli ilə öldürülmüş Mirfəttah Əli oğlu Musəvi", "1915-ci ildən Sov İKP-nin üzvü, 1919-cu ildə Müsavat qatillərinin əli ilə öldürülmüş Əliyev Həşim Bədəl oğlu"...

Bəli, məmləkəti çar zülmündən qurtarıb insanımıza müstəqilliyi ərməğan edən aydın müsavatçılar "qatil", "cəllad" təqdimatında. Və tarixin davam edən sirk göstərisi. Cavab reaksiyası tələb edən xarici qıcıqlarına məğlub olmuş, qardaş qırğınına qurban verilən bu rəhmətliklərin baş daşlarını dəyişmək zamanıdır, cənablar. Məşhur bir filmdə deyildiyi kimi: "Camaat baxır, ayıbdı".

Ucuz başa gələn demokrat

"Gəl, sənə Mirzə Cəlilin məzarını da göstərim", - deyib, cavabımı gözləmədən yeyin-yeyin addımlayır.

Böyük Fəxri Xiyabanın ən sadə, sanki yad bir məzarı. Sinə və baş daşı adi qara daşdandır. Daşın üzərinə Cəlil Məmmədquluzadənin daşdan yonulmuş portreti yerləşdirilib. Baxdım, məzarı çatlamamışdı. Böyük demokrata bəslənən bu təvazökar münasibət ürəkparçalayan mənzərə yaradıb.

Öyrənirəm ki, mənə bayaqdan bələdçilik edən ağsaqqalın adı İsgəndərdir. Dediyinə görə, hərdən ölülərlə də danışır. Bakı Dövlət Universitetində oxuyub, təhsili yarımçıq qalıb. Fəxri Xiyabanın xidmətçisidir. Gəlib-gedənin azlığından şikayətlənir. Deyir ki, burdan bərk yapışmaq lazımdır, onsuz da hamı əvvəl-axır bura gələcək: "Mən Dövlət Universitetini bitirməsəm də, özümü çox diplomludan bilikli hesab edirəm. Çünki mən sərbəst düşünə bilərəm, düşüncəmdə azadam".

Bu minvalda havanın işıqlı olmasına baxmayaraq, xiyabanın darvazasından içəri daxil olan avtomobilin işığı görünür: "Deyəsən gələn var. Nə isə..." - deyib, işıq gələn tərəfə doğru uzaqlaşır.

Əslində, hər şey aydın idi. Aydın olmayan sadəcə bir şey var: məzarların yeri niyə səhv düşmüşdü?